मराठी साहित्याचा डिजिटल खजिना.

एकनाथी भागवत अध्याय २७ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय २७ ओव्या ३०१ ते ४००

पूजोनि साळंक्रुत देवासी । नैवेद्य अर्पावे षड्रसीं ।

देऊनि करोद्वर्तनासी । मुखवासासी अर्पावें ॥ ३०१ ॥

अलंकारासहवर्तमान देवाची पूजा करून षड्रसानाचा नैवेद्य अर्पण करावा. नंतर हात धुण्यासाठी सुवासिक उदक देऊन मुखशुद्धीसाठी तांबूल अर्पण करावा १.

देव विसरला देवपणासी । तें देवपण भेटे देवासी ।
ऐशिया दाखवावें आदर्शासी । तेणें देवदेवासी उल्हासु ॥ ३०२ ॥

देव आपला देवपणा विसरला होता. ते देवपण देवाला भेटलें अशा भावनेने देवाला आरसा दाखवावा म्हणजे देवाधिदेवाला संतोष होतो २.

पर्वविशेषीं जयंतीसी । मेळवूनि संतविष्णवांसी ।
करावें गीतनृत्यकीर्तनासी । अतिप्रेमेंसीं अहोरात्र ॥ ३०३ ॥

विशेष पर्वाच्या दिवशी किंवा जयंतीच्या दिवशी संतवैष्णवांना जमवून अत्यंत प्रेमाने रात्रंदिवस गीत, नृत्य, कीर्तन करावें ३.

आगमोक्त दीक्षा हवन । करितां तत्काळ देव प्रसन्न ।
त्या होमाचें विधिविधान । ऐक सावधान उद्धवा ॥ ३०४ ॥

तसेंच शास्त्रांत सांगितल्याप्रमाणे दीक्षा घेऊन हवन केले असतांही देव तत्काल प्रसन्न होतो. उद्धवा ! त्या होमाचे विधिविधानही नीट लक्ष देऊन ऐक ४.

विधिना विहिते कुण्डे मेखलागर्तवेदिभिः ।
अग्निमाधाय परितः समूहेत्पाणिनोदितम् ॥ ३६ ॥
परिस्तीर्याथ पर्युक्षेदन्वाधाय यथाविधि ।
प्रोक्षण्याऽऽसाद्य द्रव्याणि प्रोक्ष्याग्नौ भावयेत माम् ॥ ३७ ॥

[श्लोक ३६, ३७] शास्त्रोक्त विधीने तयार केलेल्या मेखला, खोली आणि वेदीने युक्त कुंडामध्ये अग्नीची स्थापना करावी त्यामध्ये अग्नी प्रज्वलित करून हाताने परिसमूहन करावे. (३६)
नंतर दर्भपरिस्तरणे ठेवून त्यावर पर्युक्षण करावे यानंतर विधिपूर्वक अन्वाधान करावे अग्नीच्या उतरेकडे होमाला उपयुक्त अशा ठेवलेल्या पात्रांवर व द्रव्यांवर प्रोक्षणीपात्रातील पाण्याने प्रोक्षण करावे त्यानंतर अग्नीमध्ये माझे या प्रकारे ध्यान करावे. (३७)

आगमोक्त कुंडविधान । लांबी रुंदी खोली कोण ।
गणूनि उंचीचें प्रमाण । कुंड संपूर्ण साधावें ॥ ३०५ ॥

कुंडाचे विधान म्ह. आगमशास्त्रांत सांगितल्याप्रमाणे त्याची लांबी, रुंदी, खोली व कोपरे हे प्रमाणात धरून उंचीचे प्रमाणही बरोबर मोजून सगळे कुंड तयार करावें ५.

स्वशाखा जें वेदप्रोक्त । मेखळायुक्त साधावी गर्त ।
योनीसकट वेदी तेथ । लक्षणोक्त साधावी ॥ ३०६ ॥

आपल्या शाखेच्या वेदामध्ये सांगितल्याप्रमाणे मेखलेसहवर्तमान गर्ता तयार करून योनीसहवर्तमान यथोक्त लक्षणाची वेदी तयार करावी ६.

तेथ करूनि अग्न्याधान । प्रतिष्ठिला जो हुताशन ॥
त्यासी करूनि करस्पर्शन । परिसमूहन करावें ॥ ३०७ ॥

तीवर अग्न्याधान करून जो अग्नि स्थापन केला असेल, त्याला करस्पर्श करून परिसमूहन करावें ७.

दर्भी करावें परिस्तरण । मग करावें पर्युक्षण ।
इध्माबर्हिविसर्जन । त्रिसंधान ठेवावें ॥ ३०८ ॥

दर्भानी परिस्तरण करावें आणि मग पर्युक्षण करावें. इध्माबर्हि विसर्जन करून त्यावर त्रिसंधान (प्रादेशमात्र तीन ठिकाणी तोडून विशिष्ट रीतीने बांधलेली रज्जू ) ठेवावें ८.

करूनि बर्हीचें आस्तरण । करावें आज्यस्थालीस्थापन ।
व्याहृतीं समिधाहोम जाण । 'अन्वाधान' त्या नांव ॥ ३०९ ॥

बर्हिचें, आस्तरण करून त्यावर तुपाचे भांडे ठेवावे. व्याहृतींनी समिधांचा होम करणे ह्याला 'अन्वाधान ' असे म्हणतात ९.

प्रोक्षणीपात्रींचें विधान । करूनि भरावें जळ पूर्ण ।
तेणें कुशाग्रजळें आपण । होमद्रव्यें जाण प्रोक्षावीं ॥ ३१० ॥

प्रोक्षणीपात्राचे जे विधान असेल ते करून ते पाण्याने पुरते भरावें. आणि दर्भाच्या शेंड्याने त्यांतील उदक घेऊन सारी होमद्रव्ये प्रोक्षण करावीत ३१०.

कुंडीं प्रदीप्त हुताशन । तेथ करावें माझें ध्यान ।
तें ध्यानमूर्तीचें लक्षण । स्वयें श्रीकृष्ण सांगत ॥ ३११ ॥

नंतर कुंडामधील प्रदीप्त अग्नीमध्ये माझें ध्यान करावे. त्या ध्यानाच्या मूर्तीचे लक्षण स्वतःच श्रीकृष्ण सांगतात ११.

तप्तजाम्बूनदप्रख्यं शङ्खचक्रगदाम्बुजैः ।
लसच्चतुर्भुजं शान्तं पद्मकिञ्जल्कवाससम् ॥ ३८ ॥
स्फुरत्किरीटकटककटिसूत्रवराङ्गदम् ।
श्रीवत्सवक्षसं भ्राजत्‌कौस्तुभं वनमालिनम् ॥ ३९ ॥

[श्लोक ३८-३९] माझी शांत मूर्ती तापलेल्या सोन्याप्रमाणे चमकत आहे चार हातांमध्ये शंख, चक्र, गदा, पद्म शोभत आहेत पीतांबर कमळातील केसराप्रमाणे शोभून दिसत आहे. (३८)
मस्तकावर मुगुट, मनगटात कडी, कमरेला करदोटा आणि बाहूंमध्ये बाजूबंद झगमगत आहेत वक्षःस्थळावर श्रीवत्साचे चिह्न आहे गळ्यामध्ये कौस्तुभमणी झगमगत आहे गळ्यात वनमाळा रूळत आहे". (३९)

जैसा तप्तस्वर्णभा । तैशी मूर्तीची अंगप्रभा ।
चतुर्भुज साजिरी शोभा । चिन्मात्रगाभा साकार ॥ ३१२ ॥

तप्तसुवर्णाच्या कांतीप्रमाणे त्या मूर्तीची अंगकांति असून ती चतुर्भुज व अतिशय शोभिवंत आणि चिन्मात्र गाभ्याची अशी साकार आहे १२.

शंखचक्रगदाकमळ । कांसे पीतांबर सोज्ज्वळ ।
लोपूनि अग्निप्रभाज्वाळ । मूर्तिप्रभा प्रबळ प्रकाशे ॥ ३१३ ॥

हातांत शंख, चक्र, गदा, पद्म ही आयुधे, कमरेला दिव्य पीतांबर; अग्नीची प्रभाही लोपून जाईल अशी त्या मूर्तीची प्रभा फांकत आहे १३.

मुकुटकुंडले मेखळा । श्रीवत्स शोभे वक्षस्थळा ।
आपाद रुळे वनमाळा । झळके गळां कौस्तुभ ॥ ३१४ ॥

मुकुट, कुंडलें, मेखला म्ह. कमरपट्टा, वक्षःस्थळावर शोभणारे श्रीवत्सलांछन, पायापर्यंत रुळणारी वनमाला, आणि गळ्यांत झळकणारा कौस्तुभमणि, अशा प्रकारे मूर्तीचे ध्यान करावें १४.

ध्यायन्नभ्यर्च्य दारूणि हविषाभिघृतानि च ।
प्रास्याज्यभागावाघारौ दत्त्वा चाज्यप्लुतं हविः ॥ ४० ॥

[श्लोक ४०] याप्रमाणे ध्यान करून, अग्नीचे अष्टादिशांस अक्षता पेरून अर्चन करावे आणि घृताने पूर्ण भिजलेला दारु म्हणजे शुष्क समिधा अग्नीत प्रक्षेपूनआज्यभाग नामक व आघार नामक दोन दोन आहुति देऊन -घृतसिंचित होमद्रव्यानें ; (४०)

ऐसें साङ्ग माझें ध्यान । अग्नीमाजीं भावूनि जाण ।
करूनि आवाहन पूजन । विध्युक्त हवन मांडावें ॥ ३१५ ॥

ह्याप्रमाणे अग्नीमध्ये यथासांग माझ्या ध्यानाची कल्पना करून, त्याचे आवाहन व पूजन करून विधियुक्त होमाला आरंभ करावा १५.

अग्नि विधियुक्त आव्हानूनी । समिधा होमघृतें अभिघारूनि ।
आज्यभाग दों अवदानीं । प्रथमहवनीं होमावा ॥ ३१६ ॥

अग्नीचें विधियुक्त आवाहन करून समिधा होमघृताने अभिघार करून (भिजवून ) प्रथम होमामध्ये दोन आज्य भाग आहुति द्याव्या १६.

तेथ तिलाज्य हविर्द्रव्य पूर्ण । घृतप्लुत अवदान ।
आगमोक्त होमविधान । स्वयें श्रीकृष्ण सांगत ॥ ३१७॥

त्यांत तीळ, तूप, इत्यादि होमद्रव्य घेऊन तुपाने भिजवून आगमोक्त विधानाने होम करावा. ते विधान स्वत:च श्रीकृष्ण सांगतात १७.

जुहुयान्मूलमन्त्रेण षोडशर्चावदानतः ।
धर्मादिभ्यो यथान्यायं मन्त्रैः स्विष्टकृतं बुधः ॥ ४१ ॥

श्लोक ४१] "ॐनमो नारायणाय" या अष्टाक्षरी मंत्राने किंवा पुरूषसूक्ताच्या सोळा मंत्रांनी हवन करावे नंतर होमकर्त्याने धर्म इत्यादी देवतांना उद्देशून विधिपूर्वक मंत्रांनी हवन करावे तसेच शेवटी स्विष्टकृत आहुती द्यावी. (४१)

लक्षूनि मुखबोध देवाचा । मूलमंत्रें होम साधकांचा ।
कां पुरुषसूक्त सोळा ऋचा । हा होमाचा विधिमार्ग ॥ ३१८ ॥

देवाच्या मुखाकडे लक्ष लावून साधकांनी अष्टाक्षरी मूलमंत्राने होम करावा. किंवा पुरुषसूक्ताच्या सोळा ऋचा म्हणून होम करणे हाही होमाचा विधि आहे १८.

धर्मादिक पीठार्चन । इतर देवता आवरण ।
त्यांसीही एकएक अवदान । नाममंत्रें जाण होमावें ॥ ३१९ ॥

पूर्वी सांगितलेल्या पीठार्चनामधील धर्मादिक देवतांना, तसेंच इतर देवतांची पूजा केली असेल त्यांनाही त्यांच्या नाममंत्राने एक एक अवदान द्यावें १९.

मग स्विष्टकृताचें अवदान । साधकें द्यावें सविधान ।
ऐसें हें माझें निजभजन । भक्त सज्ञान जाणती ॥ ३२० ॥

नंतर साधकानें 'स्विष्टकृता' चेंही विधियुक्त अवदान द्यावे, असें हें माझें भजन सज्ञान भक्त जाणतात ३२०.

होमादि मूर्तिभजनविधि । येणें तत्काळ साधकां सिद्धी ।
भक्त पावती निजपदीं । जाण त्रिशुद्धी उद्धवा ॥ ३२१ ॥

होमादिकांच्या साहाय्याने मूर्तिभजनाच्या विधीने साधकांना तत्काळ सिद्धि प्राप्त होते. आणखी उद्धवा ! असे भक्त ब्रह्मपदाला पोचतात असें तूं निश्चित समज २१.

अभ्यर्च्याथ नमस्कृत्य पार्षदेभ्यो बलिं हरेत् ।
मूलमन्त्रं जपेद्‌ब्रह्म स्मरन्नारायणात्मकम् ॥ ४२ ॥

[श्लोक ४२] नंतर भगवंतांची पूजा करून त्यांना नमस्कार करावा आणि नंदसुनंद इत्यादी पार्षदांना आठही दिशांकडे हवनकर्मांग बली द्यावा नंतर परब्रह्मस्वरूप भगवान नारायणांचे स्मरण करून "ॐनमो नारायणाय" या भगवतस्वरूप मूलमंत्राचा जप करावा. (४२)

यापरी होम विधियुक्त अर्चन । करूनि करावें साष्टांग नमन ।
मग देवाचे जे पार्षदगण । त्यांसी बळिहरण कल्पावें ॥ ३२२ ॥

ह्याप्रमाणे विधियुक्त होम व पूजन करून देवाला साष्टांग नमस्कार करावा. आणि मग देवाचे सेवकगण असतील त्यांना बलि अर्पण करावा २२.

मग बाह्यप्रतिमापूजास्थान । तेथें येवोनियां आपण ।
मूलमंत्राचें स्मरण । ध्यानयुक्त जाण करावें ॥ ३२३ ॥

आणि नंतर आपण बाह्य प्रतिमेचे पूजास्थान असेल तेथे येऊन ध्यानपूर्वक मूलमंत्राचे स्मरण करावें २३.

पूज्य-पूजक अभिन्न । परात्पर जो कां नारायण ।
ते परब्रह्मीं लावूनी मन । घालावें आसन सावधानवृत्तीं ॥ ३२४ ॥

पूज्य आणि पूजक यांहून भिन्न नसलेला असा परात्पर जो नारायण त्या परब्रह्माच्या ठिकाणी मन लावून स्वस्थ अंत:करणाने आसन घालावें २४.

ध्यानीं जंव स्थिरावे मन । तंव स्थिर राखावें आसन ।
तेथूनि उपरमल्या मन । पुढें पूजाविधान हरि सांगे ॥ ३२५ ॥

ध्यानात जोपर्यंत मन स्थिर राहील, तोपर्यंत आसन स्थिर ठेवावे. तेथून मन उपरम पावले म्हणजे पुढचे पूजाविधान कसे करावें तें कृष्ण सांगतात २५.

दत्वाऽऽचमनमुच्छेषं विष्वक्सेनाय कल्पयेत् ।
मुखवासं सुरभिमत्ताम्भूलाद्यमथार्हयेत् ॥ ४३॥

श्लोक ४३] त्यानंतर भगवंताना आचमन द्यावे आणि शेष नैवेद्याचा विष्वक्सेनाला नैवेद्य दाखवावा यानंतर मुखशुद्धीसाठी सुगंधी तांबूल अर्पण करून मंत्रपुष्पे वाहावीत. (४३)

एवं विसर्जिलिया ध्यान । झालें देवाचें भोजन ।
ऐसें भावूनि आपण । शुद्धाचमन अर्पावें ॥ ३२६ ॥

ह्याप्रमाणे ध्यानाचे विसर्जन झाले म्हणजे देवाचे भोजन झाले अशी भावना करून त्याला शुद्ध आचमन अर्पण करावें २६.

अग्नीमाजील मूर्तिध्यान । प्रतिमा पूजिली जे आपण ।
दोहीं ठायीं शुद्धाचमन । यथोक्त जाण करावें ॥ ३२७ ॥

अग्नीतील मूर्तिध्यान व आपण पूजिलेली प्रतिमा या दोहों ठिकाणीही यथोक्तरीतीने शुद्ध आचमन समर्पावें २७.

देवाचिया भुक्तशेषासी । भाग द्यावा विष्वक्सेनासी ।
मग काढूनि उच्छिष्टासी । द्यावें देवासी करोद्वर्तन ॥ ३२८ ॥

देवाच्या नैवेद्यांतील अवशिष्ट भाग विष्वक्सेनाला द्यावा, आणि नंतर उष्टं काढून करोद्वर्तन द्यावें २८.

कापुरें घोळिवा सुपारीफोडी । सुवर्णवर्णा पानांची विडी ।
काथ सुवासिला परवडीं । अभिनव गोडी तांबूला ॥ ३२९ ॥

कापरांत घोळलेल्या सुपारीच्या फोडी, पिकलेल्या पानाचा विडा, सुवासिक केलेला कात, अशा प्रकारचा उत्कृष्ट तांबूल रुचि येण्यासाठी द्यावा २९.

एळा लवंगा कंकोळ । अल्प अर्पिलें जातीफळ ।
सुरंग रंगलें तांबूल । दिसे मुखकमळ साजिरें ॥ ३३० ॥

वेलची, लवंगा, कंकोळ, थोडेसें जायफळ, अशा पदार्थांनी युक्त असलेल्या तांबूलाने देवाचे तोंड अतिशय रंगून ते फारच शोभायमान दिसते ३३०.

चोवा कस्तूरी बुका सधर । अर्पूनि पुष्पांजळीसंभार ।
जेणें शीघ्र संतोषे श्रीधर । तें प्रेम साचार हरि सांगे ॥ ३३१ ॥

चोवा (चंदनापासून केलेला एक सुवासिक पदार्थ), कस्तूरी, बुका व पुष्पांजलि अर्पण करावी. आतां जेणेकरून श्रीकृष्ण लौकर प्रसन्न होईल तें प्रेमच खरोखर श्रीहरि सांगत आहे ३१.

उपगायन्गृणन्नृत्यन् कर्माण्याभिनयन्मम ।
मत्कथाः श्रावायञ्छृण्वन् मुहूर्तं क्षणिको भवेत् ॥ ४४ ॥

[श्लोक ४४] माझ्या लीलांचे गायन करावे, त्यांचे वर्णन करावे आणि माझ्या लीलांचा अभिनय करावा हे सर्व करताना प्रेमोन्मत्त होऊन नाचावे माझ्या कथा स्वतः ऐकाव्यात आणि दुसर्‍यांना ऐकवाव्यात आणि हे करताना प्रपंचाला काही वेळापुरते तरी विसरून जावे. (४४)

ज्ञान ध्यान उपासकता । हे गौण जाण सर्वथा ।
देव भावाचा भोक्ता । भावें तत्त्वतां देव भेटे ॥ ३३२ ॥

ज्ञान, ध्यान, उपासना ही सारी गौण होत; देव हा भावाचा भोक्ता. खरोखर देव हा भावानेच भेटतो ३२.

ध्यानीं तुटलिया निजमन । करावें माझें नामस्मरण ।
कां माझ्या गुणांचें श्रवण । आदरें जाण करावें ॥ ३३३ ॥

मन ध्यानातून निसटलें तर माझे नामस्मरण करावें; किंवा आदरपूर्वक माझ्या गुणांचे श्रवण करावें ३३.

करितां हरिगुणयशश्रवण । तेणें सुखावे अंतःकरण ।
सुखें सुखावोनि आपण । स्वयें हरिकीर्तन करावें ॥ ३३४ ॥

हरिगुणांचे किंवा हरीच्या यशाचे श्रवण केले असता अंत:करणाला सुख होते. त्या सुखानें सुखभरित होऊन आपण स्वत:च हरिकीर्तन करावें ३४.

निर्लज्ज नटाचे परी । हरिरंगणीं नृत्य करी ।
हावभावकटाक्षकुसरी । अभिनयो धरी कर्माचा ॥ ३३५ ॥

निर्लज्ज सोंगाड्याप्रमाणे हरीच्या सभामंडपांत नाचूं लागावे, मोठ्या कुशलतेने हावभाव करून हरीची लीला कर्में दाखवावी ३५.

गोवर्धन‍उद्धरण । अंगें दावावें आपण ।
कां मांडूनियां दृढ ठाण । त्र्यंबकभंजन दावावें ॥ ३३६ ॥

गोवर्धनपर्वत कसा उचलला त्याचा अभिनय स्वतःच करून दाखवावा किंवा मोठ्या अवसानानें बैठक मारून शंकराचे धनुष्य रामाने कसे मोडले ते दाखवावें ३६.

पूतनाप्राणशोषण । कुवलयाचें निर्दळण ।
दावूनि मल्लमर्दन । हरिकीर्तन करावें ॥ ३३७ ॥

पूतनेचे प्राणहरण, कुवलयहत्तीचा संहार, किंवा मल्लमर्दन कसे केलें तें दाखवून हरिकीर्तन करावें ३७.

नवल प्रेमाचा उद्बोध गद्यपद्यनामप्रबंध ।
भुजंगप्रयातादि अगाध । गाती स्वानंद स्तुतिस्तोत्रें ॥ ३३८ ॥

प्रेमाचा आविर्भाव विलक्षण असतो. त्यांत गद्य, पद्य, नामप्रबंध, भुजंगप्रयातादि छंद म्हणून भक्त आनंदानें स्तुतिस्तोत्रं गात असतात ३८.

स्तवैरुच्चावचैः स्तोत्रैः पौराणैः प्राकृतैरपि ।
स्तुत्वा प्रसीद भगवन्निति वन्देत दण्डवत् ॥ ४५ ॥

[श्लोक ४५] प्राचीन ऋषींनी किंवा सामान्य भक्तांनी रचलेल्या लहानमोठ्या स्तोत्रांनी माझी स्तुती करून प्रार्थना करावी की, "हे भगवान ! आपण प्रसन्न व्हावे" असे म्हणून साष्टांग दंडवत घालावा. (४५)

माझीं स्तुतिस्तोत्रें पुराण । सादरें करावीं श्रवण ।
श्रोता मिळालिया आपण । कथानिरूपण सांगावें ॥ ३३९ ॥

माझी स्तुतिस्तोत्रं व पुराणें आदरपूर्वक श्रवण करावी. कोणी श्रोते मिळाल्यास आपण कथेचे निरूपण करावें ३९.

शुद्ध न ये स्तोत्रपठण । करितां अबद्ध गायन ।
पाठका दोष न लगे जाण । तेणें होय निर्दळण महादोषां ॥ ३४० ॥

शुद्ध रीतीने स्तोत्रपठण करितां आलें नाही किंवा गाणेही अबद्ध असले, तरी ते प्रेमाने म्हणणाराला दोष लागत नाही. उलट त्याच्यायोगाने महादोषाचे निर्दळणच होते ३४०.

वेदींचें उपनिषत्पठण । कां ऋचामंत्रें हरीचें स्तवन ।
ये लौकिकीं उच्चावचें जाण । देवासी समान निजभावें ॥ ३४१ ॥

वेदांतील उपनिषदांचे पठण, किंवा ऋचामत्रांनी हरीचे स्तवन, ह्यामध्ये लौकिकरीत्या मात्र उच्चनीचपणा आहे; परंतु देवाला भक्तिभावामुळे दोन्ही सारखींच प्रिय आहेत ४१.

पुराणींचें श्रेष्ठ स्तोत्र । अथवा पढतां नाममात्र ।
अर्थें भावार्थें साचार । समान श्रीधर मी मानीं ॥ ३४२ ॥

पुराणांतील मोठे थोरलें स्तोत्र म्हटले काय, आणि फक्त नाम घेतलें काय, अर्थाने आणि भावाने खरोखर मी ती सारखींच मानतों ४२.

नेणें वेद शास्त्र पुराण । केवळ भाळाभोळा जाण ।
तेणें करितां प्राकृत स्तवन । मी जनार्दन संतोषें ॥ ३४३ ॥

एखादा भाळाभोळा मनुष्य असून त्याला वेद, शास्त्र, पुराण काहीच कळत नसले, आणि त्याने प्राकृत भाषेतच स्तवन केले, तरीसुद्धा मी श्रीकृष्ण संतुष्ट होतो ४३.

वेदीं चुकल्या स्वरवर्ण । पाठका दोष बाधी गहन ।
प्राकृत करितां हरीचें स्तवन । दोषनिर्दळण तेणें होय ॥ ३४४ ॥

वेद पठण करतांना एखादा स्वर - वर्ण चुकला, तर पठण करणाराला भयंकर दोष लागतो; परंतु प्राकृतामध्येच श्रीहरीचे स्तवन केले, तर तेणेंकरून दोषाचे निर्दळण होतें ४४.

शास्त्रश्रवण पुराणस्थिती । पाहिजे पंचमीसप्तमीव्युत्पत्ती ।
प्राकृत अबद्धही नामकीर्ती । भगवत्प्राप्तिप्रापक ॥ ३४५ ॥

शास्त्रश्रवणाला किंवा पुराणप्रवचनाला पंचमी-सप्तमी इत्यादि विभक्तीचे ज्ञान असावे लागते, परंतु प्राकृत नामकीर्ति अशुद्धपणे जरी गाइली, तरी ती भगवत्प्राप्ति करून देणारीच होते ४५.

संस्कृत वाणी देवें केली । प्राकृत चोरापासून झाली ।
असोत या पक्षाभिमानी बोली । देवाची चाली निरभिमान ॥ ३४६ ॥

संस्कृत भाषा देवाने केली, आणि प्राकृत भाषा काय चोरापासून झाली ? ही केवळ पक्षाभिमानाची बोलणी आहेत; देवाची रीत निरभिमानत्वाची आहे ४६.

वेदशास्त्र हो पुराण । कां प्राकृतभाषास्तवन ।
एथें भावचि श्रेष्ठ जाण । तेणें नारायण संतोषे ॥ ३४७ ॥

वेदशास्त्र असू द्या, की पुराण असू द्या , किंवा प्राकृत भाषेचे स्तवन असूं द्या ; त्यांत भक्तिभावच मुख्य आहे. त्यानेच नारायण संतुष्ट होतो ४७.

देवासी प्रेमाचें पढियें कोड । न पाहे व्युत्पत्तीचें काबाड ।
भाविकांचा भावर्थचि गोड । तेणें भक्तांची भीड नुल्लंघी देवो ॥ ३४८ ॥

देवाला भक्ति-प्रेमाचीच आवड आहे; तो भाषेचें अवडंबर पहात नाही. भाविकांचा भावार्थच त्याला गोड लागतो; त्यामुळे देवाला भक्तांची भीड मोडवत नाही ४८.

एवं भावार्थें करितां स्तवन । देव होय भक्ताअधीन ।
तेणें भावार्थें करूनि नमन । हरिचरण वंदावे ॥ ३४९ ॥

तात्पर्य, भक्तिभावानें स्तवन केले असतां देव भक्तांच्या अधीन होतो. याकरितां भक्तिभावानेच नमस्कार करून हरिचरणी मिठी घालावी ४९.

मुहूर्त निमेष क्षणेंक्षण । हरिचरणीं सुखावल्या मन ।
इतर व्यापार तेणें सुखें जाण । सहजें आपण वोसरती ॥ ३५० ॥

मुहूर्त, निमेष, किंवा क्षणभरही जर हरिचरणीं मन सुखावले, तर त्या सुखाने इतर व्यवसाय सहजच खुंटतात ३५०.

जेणें तुटें माझें अनुसंधान । तें कर्म त्यागावें आपण ।
जेणें स्वरूपनिष्ठ होय मन । तें समाधान राखावें ॥ ३५१ ॥

ज्यायोगें माझें अनुसंधान तुटेल, तें कर्म आपण सोडून द्यावें; आणि ज्यायोगें मन स्वरूपनिष्ठ होऊन राहील, तसलेच समाधान राखावें ५१.

सप्रेम करितां नमन । नित्य नूतन समाधान ।
त्या नमनाचें लक्षण । लोटांगण दंडवत ॥ ३५२ ॥

भगवंताला सप्रेम नमन केले असतां नित्य नवें समाधान लाभते. अशा नमनाचे लक्षण कोणते? तर लोटांगण आणि दंडवत घालणे ५२.

सुटल्या दंड सत्राणें । संमुख विमुख पाहों नेणे ।
तैशीं घालीं लोटांगणें । देहाभिमानें अहेतुक ॥ ३५३ ॥

हातांतून दांडा सुटून खाली पडत असतां तो जसा मागे पुढे पहात नाही, त्याप्रमाणे देहाभिमान टाकून अहेतुकपणे लोटांगणे घालावीत ५३.

असतां देहाचें अनुसंधान । जो परमार्थे करी नमन ।
त्या नमस्काराचें लक्षण । स्वयें श्रीकृष्ण सांगत ॥ ३५४ ॥

देहाकडे थोडेसें लक्ष ठेवूनही जो परमार्थासाठी नमन करितो त्या नमस्काराचे लक्षण श्रीकृष्ण सांगतात ५४.

शिरो मत्पादयोः कृत्वा बाहुभ्यां च परस्परम् ।
प्रपन्नं पाहि मामीश भीतं मृत्युग्रहार्णवात् ॥ ३४६ ॥

[श्लोक ४६] आपले मस्तक माझ्या चरणांवर ठेवावे आणि आपल्या दोन्ही हातांनी चरण धरून म्हणावे "भगवान ! या संसारसागरात मी बुडू लागलो आहे मृत्यूरूपी मगर माझा पाठपुरावा करीत आहे भयग्रस्त होऊन मी आपल्याला शरण आलो आहे हे प्रभो ! आपण माझे रक्षण करावे". (४६)

मस्तक माझ्या चरणांवरी । उभय बाहु परस्परीं ।
दोनी चरण दोंही करीं । धरी निर्धारीं भावार्थें ॥ ३५५ ॥

भक्त माझ्या चरणावर मस्तक ठेवून माझे दोन्ही पाय दोहों हातांनी भक्तिभावाने धरतो ५५.

संसारसागराच्या पोटीं । मृत्युग्रहें घातली मिठी ।
चरणीं लागलों उठाउठीं । मज जगजेठी सोडवीं ॥ ३५६ ॥

आणि म्हणतो की, संसारसागराच्या पोटी मृत्युरूप नक्राने मला पकडले आहे; म्हणून हे जगजेठी ! मी लगबगीनें तुमच्या पायाला लागलों आहे. या मगराच्या मिठीतून मला सोडवावें ५६.

भवभयें भ्यालों दारुण । यालागीं तुज आलों शरण ।
निवारी माझें जन्ममरण । भावें श्रीचरण दृढ धरिले ॥ ३५७ ॥

संसाराच्या भयाने अत्यंत घाबरून गेलों असल्यामुळे मी तुला शरण आलो आहे. माझे जन्ममरण नाहीसे करावें. मी भक्तिभावाने तुमचे पूज्य चरण घट्ट धरले आहेत ५७.

तूं स्वामी असतां शिरीं । मज मृत्यु बापुडें केवीं मारी ।
भावें लोटांगण चरणांवरी । कृपा उद्धरीं कृपाळुवा ॥ ३५८ ॥

आपल्यासारखे धनी माझ्या शिरावर असतां बिचारा मृत्यु मला कसा मारणार ! म्हणून भक्तिभावाने चरणांवर लोटांगण घालीत आहे. तर हे कृपाळुवा ! कृपा करून आपण माझा उद्धार करावा ५८.

देखोनि साष्टांग नमन । ऐकोनि भयभीतस्तवन ।
मज तुष्टला नारायण । ऐसें आपण भावावें ॥ ३५९ ॥

तो साष्टांग नमस्कार पाहून व भयभीत होऊन केलेले स्तवन ऐकून मजवर नारायण प्रसन्न झाला, अशी आपण भावना करावी ५९.

इति शेषां मया दत्तां शिरस्याधाय सादरम् ।
उद्वासयेच्चेदुद्वास्यं ज्योतिर्ज्योतिषि तत्पुनः ॥ ४७ ॥

[श्लोक ४७] अशा प्रकारे स्तुती करून मला अर्पण केलेला फुलांचा हार मोठ्या आदराने आपल्या मस्तकावर ठेवावा नंतर विसर्जन करावयाचे असेल तर अशी भावना करावी की, प्रतिमेतून एक दिव्य ज्योत निघून ती आपल्या हृदयस्थ ज्योतीमध्ये लीन झाली आहे. (४७)

म्यां दीधला शेषप्रसाद । तो शिरीं धरोनि स्वानंद ।
स्थावरमूर्ति जेथ प्रसिद्ध । तेथ उद्वाससंबंध न करावा ॥ ३६० ॥

त्यानंतर मी दिलेला शेषप्रसाद आनंदानें शिरसी धारण करावा. जेथे प्रसिद्ध अचल (स्थावर) मूर्ति असेल, तेथें विसर्जनविधि करूं नये ३६०.

जंगम जे प्रतिमामूर्ती । तेथ आवाहिली निजात्मज्योती ।
ते उद्वासुनियां मागुती । निजात्मस्थितीं ठेवावी ॥ ३६१ ॥

परंतु जेथें चल (जंगम) प्रतिमामूर्ति असेल, तिच्यात ज्या आत्मज्योतीने आवाहन केले असेल, ती निजात्मज्योति उद्वासन करून पुन्हा आपल्या हृदयांत आणून स्थापावी ६१.

मूर्तीमाझारील ज्योति । आणोनियां हृदयस्थितीं ।
मग निजात्मज्योतीसी ज्योती । यथास्थितीं मेळवावी ॥ ३६२ ॥

बाह्य मूर्तीमध्ये असलेली ज्योत पुन्हा हृदयांत आणून, ती आपल्या आत्मज्योतींत मिळवावी ६२.

विसर्जनान्त पूजास्थिती । ऐकोनि उद्धवाचे चित्तीं ।
साधकां पूज्य कोण मूर्ती । देव ते अर्थीं स्वयें सांगे ॥ ३६३ ॥

याप्रमाणे विसर्जनापर्यंत पूजेचा विधि ऐकून उद्धवाच्या मनात आले की, साधकांना पूज्य मूर्ति तरी कोणती? (हें उद्धवाचे मनोगत जाणून ) त्याविषयींच देव स्वतः सांगतात ६३.

अर्चादिषु यदा यत्र श्रद्धा मां तत्र चार्चयेत् ।
सर्वभूतेष्वात्मनि च सर्वात्माहमवस्थितः ॥ ४८ ॥

[श्लोक ४८] जेव्हा जेथे ज्या प्रतिमा इत्यादींमध्ये श्रद्धा निर्माण होईल, तेव्हा तेथे, माझे पूजन करावे कारण मी सर्वात्मा असल्यामुळे सर्व प्राण्यांच्या तसेच आपल्याही हृदयात आहे. (४८)

उद्धवा जे मूर्ति ज्या पढियंती । तोचि त्यासी पूज्य मूर्ती ।
तुवांही अणुमात्र चित्तीं । संदेह ये अर्थीं न धरावा ॥ ३६४ ॥

उद्धवा ! जी मूर्ति ज्याला आवडली असेल, त्याला ती पूज्य होय, यांत तूं काडीमात्र संशय धरूं नकोस ६४.

विष्णु विरिचि सविता जाण । शिव शक्ति कां गजवदन ।
या मूर्तीमाजीं मी आपण । सर्वीं समान सर्वात्मा ॥ ३६५ ॥

विष्णु, ब्रह्मदेव, सूर्य, शिव, शक्ति, किंवा गणपति यांपैकी कोणत्याही मूर्तीमध्ये मी सर्वात्मा समानच आहे ६५,

सर्व प्रतिमांचें पूजन । करितां मज पूजा समान ।
भक्तांची जेथ प्रीति गहन । तिये अधीन मी परमात्मा ॥ ३६६ ॥

कोणत्याही प्रतिमेचे पूजन केले तरी ती पूजा मला समानच आहे. भक्तांचे प्रेम जिच्यात अधिक असते, त्याच्या अधीन मी परमात्मा असतों ६६.

जेवीं बाळकाचेनि मेळें । माता तदनुकूल खेळे ।
तेवीं भक्तप्रेमाचिये लीळें । म्यां चित्कल्लोळें क्रीडिजे ॥ ३६७ ॥

मुलाबरोबर खेळतांना आई ज्याप्रमाणे त्याच्याच धोरणाने खेळते, त्याप्रमाणे भक्तप्रेमाच्या लीलेनुसार मीही क्रीडा करितों ६७.

या सर्व भूतांच्या ठायीं । आणि अवतारादि लीलादेहीं ।
मी सर्वांसी समान पाहीं । ये अर्थीं नाहीं संदेहो ॥ ३६८ ॥

मी या सर्व प्राणिमात्रांच्या ठिकाणी आणि अवतारादि लीलेने घेतलेल्या देहांत अगदी सारखाच आहे, यांत मुळींच संशय नाही ६८.

उद्धवा मी नाहीं ऐसें । कोणीही ठिकाण रितें नसे ।
परी प्राण्यांचें भाग्य कैसें । त्या मज विश्वासें न भजती ॥ ३६९ ॥

उद्धवा ! मी नाही असें रितें ठिकाणच नाही, पण प्राण्यांचे प्रारब्ध कसे ते पहा; अशा विश्वासाने मला ते भजतच नाहीत! ६९.

जो जेथ मज भजों बैसे । त्या मी तेथ तैसाचि असें ।
हें उपासनाकांडविशेषें । गुप्त अनायासें प्रकाशिलें ॥ ३७० ॥

जो जेथे माझें भजन करावयास बसतो, त्याला मी तेथें तसाच दिसतों, हे रहस्य उपासनामार्ग प्रगट करण्याच्या निमित्ताने सहज उघडे केलें . ३७०,

उपासनाकांडींचा निर्वाहो । मी सर्वांभूतीं देवाधिदेवो ।
हा ज्यासी न कळे मुख्य भावो । त्यासी मूर्तिनिर्वाहो द्योतिला ॥ ३७१ ॥

उपासनाकांडांतील मर्म हेच की, सर्व प्राणिमात्रांमध्ये मी देवाधिदेव आहे हा मुख्य अभिप्राय ज्यांना कळत नाही, त्यांच्याकरितां मूर्तिपूजेचा प्रकार सांगितला ७१.

हो कां माझी प्रतिमामूर्ती । तेही मी चिदात्मा निश्चितीं ।
तेथ करितां भावे भक्ती । भक्त उद्धरती उद्धवा ॥ ३७२ ॥

माझी प्रतिमामूर्ति का होईना, तीसुद्धा चिदात्मरूप मीच आहे. उद्धवा ! तिचीसुद्धा भाव धरून भक्ति केल्यास भक्त उद्धरतात ७२.

एवं क्रियायोगपथैः पुमान्वैदिकतान्त्रिकैः ।
अर्चन्नुभयतः सिद्धिं मत्तो विन्दत्यभीप्सिताम् ॥ ४९ ॥

[श्लोक ४९] जो मनुष्य अशा प्रकारे वैदिक, तांत्रिक पद्धतींनी माझी पूजा करतो, तो, हा लोक आणि परलोक अशा दोन्ही ठिकाणी इच्छित सिद्धी प्राप्त करून घेतो. (४९)

एवं क्रियायोगलक्षण । वैदिक तांत्रिक मिश्र जाण ।
आगमनिगम विस्तार गहन । तो मुख्यार्थ पूर्ण सांगितला ॥ ३७३ ॥

तात्पर्य, क्रियायोगाचे लक्षण वैदिक व तांत्रिक असें मिश्र आहे. त्याचा वेदशास्त्रांत मोठाच विस्तार आहे. परंतु त्यांतील मुख्य सार तुला मी सांगितले ७३.

येणें क्रियायोग भजनमार्गें । भक्त जैं भोगमोक्ष मागे ।
तैं उभय सिद्धी लागवेगें । म्यां श्रीरंगें अर्पिजे ॥ ३७४ ॥

या क्रियायोगाच्या भजनमार्गानं भक्त जर भोग व मोक्ष मागेल, तर त्या दोन्ही सिद्धि मी श्रीहरि त्यास तत्काल देतों ७४.

भक्त निष्काम अनन्यभक्ती । तैं भोग मोक्षादि संपत्ती ।
घेऊनियां मी श्रीपती । त्यांच्या द्वाराप्रती सदा तिष्ठें ॥ ३७५ ॥

भक्त निष्कामबुद्धीने अनन्य भक्ति करु लागला, तर भोग-मोक्षादि संपत्ति घेऊन मी श्रीपति त्याच्या दारांत सर्वकाळ तिष्ठत असतो ७५.

मदर्चां सम्प्रतिष्ठाप्य मन्दिरं कारयेद्‌दृढम् ।
पुष्पोद्यानानि रम्याणि पूजायात्रोत्सवाश्रितान् ॥ ५० ॥

[श्लोक ५०] आर्थिक सामर्थ्य असेल, तर उपासकाने सुंदर पक्के मंदिर बांधावे आणि त्यात माझ्या प्रतिमेची स्थापना करावी सुंदर फुलांचे बगीचे लावावेत, दररोजची पूजा, यात्रा आणि उत्सवांची व्यवस्था करावी. (५०)

साङ्ग माझी प्रतिमामूर्ती । करूनि जे प्रतिष्ठा करिती ।
दृढ देवालय उभारिती । अतिप्रीतीं मद्भावें ॥ ३७६ ॥

माझे भक्त अत्यंत प्रेमाने व भक्तीने निर्व्यंग अशी माझी प्रतिमा करून सद्भावानें स्थापन करतात व मजबूत देवालय बांधतात ७६.

वन उपवन उद्यान । पुष्पवाटिका लावाव्य पूर्ण ।
नित्यपूजेचें विधान । उत्साहीं जाण महापूजा ॥ ३७७ ॥

वन, उपवन, उद्यान, पुष्पवाटिका, इत्यादि भरपूर लावतात; आणि विधियुक्त नित्य पूजा करून उत्साहामध्ये महापूजा करतात ७७.

यात्रा बहुजनसमाजा । वार्षिक पर्व महापूजा ।
चालवावया अधोक्षजा । उपाय सहजा हरि सांगे ॥ ३७८ ॥

त्या देवाची यात्रा चालावी, बहुजनसमाज जमावा, वार्षिक पर्वात महापूजा व्हावी व ती अखंड चालावी, यासाठी श्रीकृष्ण सहज उपाय सांगतात ७८.

पूजादीनां प्रवाहार्थं महापर्वस्वथान्वहम् ।
क्षेत्रापणपुरग्रामान् दत्त्वा मत्सार्ष्टितामियात् ॥ ५१ ॥

[श्लोक ५१] जो मनुष्य विशेष उत्सव किंवा दररोजची पूजा नेहमी चालू राहावी, म्हणून शेती, बाजार, नगर किंवा गाव माझ्या नावाने करून देतो, त्याला माझ्यासारख्या ऐश्वर्याची प्राप्ती होते. (५१)

नित्यपूजा महापूजा । वार्षिक पर्वें चालवाव्य वोजा ।
नित्यनिर्वाह करी राजा । ग्रामसमाजा अर्पूनि ॥ ३७९ ॥

नित्यपूजा, महापूजा, किंवा वार्षिक पर्व नीट चालावीत म्हणून ग्रामांतील लोकांस राजा काही वर्षासने देऊन निर्वाहाची व्यवस्था लावितो ७९.

'क्षेत्र' म्हणिजे शेत गहन । हाट‍उत्पन्न द्रव्य 'आपण' ।
हाटेंविण तो 'ग्राम' जाण । ऐक लक्षण पुराचें ॥ ३८० ॥

'क्षेत्र' म्हणजे मोठे शेत; 'आपण ' म्हणजे बाजार, त्या बाजारांत होणारे उत्पन्न देतो, बाजाराशिवाय असतो तो 'ग्राम'; 'पुर' म्हणजे काय तें ऐक ३८०.

हाटयुक्त तें 'पुर' पाहीं । जे अर्पिती देवालयीं ।
ते माझें ऐश्वर्य पाहीं । सर्वां ठायीं पावती ॥ ३८१ ॥

बाजार ज्यांत भरतो तें 'पुर ' म्ह. शहर. याप्रमाणे जे कोणी देवालयास अर्पण करतात, ते सर्व ठिकाणी माझें ऐश्वर्य पावतात ८१.

मूर्तिप्रतिष्ठा पूजाविधान । देवालयीं केलिया जाण ।
कर्त्यासी फळ कोण कोण । तेंही श्रीकृष्ण सांगत ॥ ३८२ ॥

देवालयांत मूर्तीची प्रतिष्ठा किंवा पूजा केली असतां कर्त्याला काय फळ मिळतें तेंही श्रीकृष्ण सांगतात ८२.

प्रतिष्ठया सार्वभौमं सद्मना भुवनत्रयम् ।
पूजादिना ब्रह्मलोकं त्रिभिर्मत्साम्यतामियात् ॥ ५२ ॥

[श्लोक ५२] माझ्या मूर्तीची प्रतिष्ठापना केल्याने पृथ्वीचे एकछत्री राज्य, मंदिर बांधल्याने त्रैलोक्याचे राज्य, पूजा इत्यादींची व्यवस्था केल्याने ब्रह्मलोक आणि हे तीनही केल्याने माझी समानता प्राप्त होते. (५२)

जो मूर्तिप्रतिष्ठा करूनि ठाये । तो सार्वभौम राज्य लाहे ।
जो देवालय करी स्वयें । तो स्वामी होये तिहीं लोकीं ॥ ३८३ ॥

जो मूर्तीची प्रतिष्ठा करून ठेवतो, त्याला सार्वभौम राज्य प्राप्त होते; जो स्वतः देवालय करतो, तो त्रिभुवनाचा स्वामी होतो ८३.

जो करी पूजाविधान । तो पावे ब्रह्मसदन ।
ये तीनी जो करी आपण । तो मजसमान ऐश्वर्य पावे ॥ ३८४ ॥

जो पूजाविधान करतो तो सत्यलोकाला जातो. या तिन्ही गोष्टी जो करतो त्याला माझ्यासारखें ऐश्वर्य प्राप्त होते ८४.

ऐसे हे तिघे साधक । पोटींहूनि सकामुक ।
कामनेसारखे लोक । ते आवश्यक पावती ॥ ३८५ ॥

असे हे तिन्ही साधक पोटांतून सकाम असले, तर ते इच्छिलेल्या लोकाला जातात ८५.

ज्यासी माझें निष्काम भजन । त्याचे प्राप्तीचें निजलक्षण ।
तें अत्यादरें श्रीकृष्ण । स्वानंदें पूर्ण सांगत ॥ ३८६ ॥

परंतु जे निष्काम भक्त असतात, त्यांना काय प्राप्त होते, त्याचे लक्षण मोठ्या आदराने व आनंदाने श्रीकृष्ण सांगतात ८६.

मामेव नैरपेक्ष्येण भक्तियोगेन विन्दति ।
भक्तियोगं स लभते एवं यः पूजयेत माम् ॥ ५३ ॥

[श्लोक ५३] जो निष्कामभावाने माझी पूजा करतो, त्याला माझा भक्तियोग प्राप्त होतो आणि त्या निरपेक्ष भक्तियोगाने तो मलाच प्राप्त करून घेतो. (५३)

मज मुख्यत्वें जीवीं धरून । ज्यासी माझें निष्काम भजन ।
निष्कामता जे अनन्य । ते पुरुष जाण मी होती ॥ ३८७ ॥

मुख्यत्वेकरून मलाच अंत:करणांत धरून जे माझें निष्काम भजन करतात व निष्कामतेने जे अनन्य असतात, ते पुरुष मीच होतात ८७.

तो वर्तमानदेहीं असतां । माझें निजरूप होय तत्त्वतां ।
त्या आम्हां आंतौता । भेद सर्वथा असेना ॥ ३८८ ॥

तो विद्यमान देहांत असताही खरोखर माझेच स्वरूप होतो. त्याच्यात व आमच्यांत मुळीच भेद नसतो ८८.

करितां निष्काम भजन । भक्त झाला मजसमान ।
'समान' म्हणावया जाण । वेगळेपण असेना ॥ ३८९ ॥

निष्काम भजन करीत असल्यामुळे तो भक्त माझ्यासमान होतो. 'समान' तरी काय म्हणावे, त्याच्या आमच्यांत वेगळेपणाच असत नाहीं ८९.

एवं भक्त तो मजभीतरीं । मी भक्ताआंतबाहेरी ।
ऐसे मिळाले परस्परीं । निजभक्तजनावरी नांदत ॥ ३९० ॥

अशा प्रकारें तो भक्त माझ्यात आणि मी भक्ताच्या आंत व बाहेर, असे एकमेकांत मिसळून नांदत असतों ९०.

गूळ जेवीं गोडियेसी । कां कल्लोळ जैसा सागरासी ।
ऐशिया निजभक्तीपाशीं । आम्हां तयांसी रहिवासु ॥ ३९१ ॥

गूळ जसा गोडीशी अभिन्न किंवा लाटा जशा समुद्राला अभिन्न असतात, त्याप्रमाणेच निजभक्तीपाशीं तो व आम्ही अभिन्नरूपाने राहतों ९१.

ऐशी निष्काम जो भक्ति करी । तो धन्य धन्य चराचरीं ।
जो देवाद्विजांची वृत्ति हरी । तो पचे अघोरीं तें ऐक ॥ ३९२ ॥

याप्रमाणे जो निष्काम भक्ति करतो, तो चराचरामध्ये धन्य होय. आतां देवाला व ब्राह्मणाला दिलेली वृत्ति (शेत वगैरे) जो हरण करतो, तो अघोर नरकांत पडतो. तेही ऐक ९२.

यः स्वदत्तां परैर्दत्तां हरेत सुरविप्रयोः ।
वृत्तिं स जायते विड्‍भुग्वर्षाणामयुतायुतम् ॥ ५४ ॥
कर्तुश्च सारथेर्हेतोः अनुमोदितुरेव च ।
कर्मणां भागिनः प्रेत्य भूयो भूयसि तत्फलम् ॥ ५५ ॥
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे एकादशस्कन्धे
श्रीकृष्णोद्धवसंवादे सप्तविंशोऽध्यायः ॥ २७ ॥

[श्लोक ५४-५५] जो आपण दिलेले किंवा दुसर्‍याने दिलेले देवता किंवा ब्राह्मणाच्या उपजीविकेचे साधन हिरावून घेतो, तो कोट्यावधी वर्षापर्यंत विष्ठेतील किडा होतो. (५४)
जे लोक अशा कामांमध्ये मदत करतात, प्रेरणा देतात किंवा सहमत होतात तेसुद्धा मरणानंतर वरील व्यक्तीप्रमाणेच त्या कर्माच्या फळाचे भागीदार होतात आणि त्यांचा सहभाग त्यात अधिक असेल, तर फळसुद्धा त्यांना अधिक मिळते. (५५)

जो देवालयाची वृत्ति हरी । जो ब्राह्मणवृत्तीचा लोप करी ।
तो अयुतायुतवर्षसहस्रीं । योनी सूकरी विष्ठा भोगी ॥ ३९३ ॥

जो देवालयाचे उत्पन्न हरण करतो, ब्राह्मणाच्या वृत्तीचा अपहार करतो, तो कोट्यवधि वर्षे डुकराच्या योनीत जाऊन विष्ठा खात राहातो ९३.

जो द्विजदेवांची वृत्ति हरी । त्यासी जो होय सहाकारी ।
कां जो अनुमोदन करी । ते तिघे अघोरीं पचिजेती ॥ ३९४ ॥

तसेंच ब्राह्मणाची वृत्ति हरण करण्याचे कामीं जो साहाय्य करतो, किंवा त्याला जो अनुमोदन देतो, ते तिघेही अघोर नरकांत पडतात ९४.

ते जन्ममरणांच्या आवर्तीं । तेंचि फळ पुढतपुढतीं ।
मरमरोनि गा भोगिती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥ ३९५ ॥

उद्धवा ! ते जन्ममरणाच्या भोवऱ्यात सांपडून खरोखर तेंच फळ मरून मरून पुनः पुन्हा भोगीत राहातात ९५.

माझे प्राप्तीची चाड चित्ता । तरी नातळावी अधर्मता ।
अधर्मवंताची कथा । स्वभावें सर्वथा न करावी ॥ ३९६ ॥

माझ्या प्राप्तीची जर इच्छा असेल तर मनाला अकर्म शिवू देऊ नये. सहजसुद्धा अधर्मकर्त्याची गोष्ट काढू नये ९६.

न देखावें दोषदर्शन । न बोलावें मर्मस्पर्शन ।
भूतमात्रांचा द्वेष जाण । सर्वथा आपण न करावा ॥ ३९७ ॥

कोणाचे दोष पाहूं नयेत, कोणाचे मर्मी भाषण बोलू नये; आणि प्राणिमात्राचा द्वेष कधीच करूं नये ९७.

नायकावी परनिंदा । न बोलावें परापवादा ।
अधर्माचिया संवादा । कोणासी कदा न मिळावें ॥ ३९८ ॥

दुसऱ्याची निंदा कधी ऐकू नये; दुसऱ्याचे दोष उच्चारूं नयेत; अधर्माच्या भाषणामध्ये कधीही कोणाशी मिसळू नये ९८.

त्रिलोकींचें पाप असकें । ज्यास घेणें असेल आवश्यकें ।
तैं साधुनिंदा निजमुखें । यथासुखें करावी ॥ ३९९ ॥

त्रिभुवनातील सारे पातक ज्याला हटकून आपल्या माथीं घ्यावयाचे असेल, त्याने आपल्या तोंडाने साधूची यथेच्छ निंदा करावी ९९.

सकळ दुःखांचिया राशी । अवश्य याव्या मजपाशीं ।
ऐसी आवडी ज्याचे मानसीं । तेणें ब्रह्मद्वेषासी करावें ॥ ४०० ॥

साऱ्या दुःखाच्या राशीं अवश्य आपल्यापाशी याव्यात, अशी ज्याच्या मनाला आवड असेल, त्याने अवश्य ब्रह्मद्वेष करावा ४००.

एकनाथी भागवत अध्याय २७ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय २७ ओव्या १ ते १००

एकनाथी भागवत अध्याय २७ ओव्या १0१ ते २००

एकनाथी भागवत अध्याय २७ ओव्या २०१ ते ३००

एकनाथी भागवत अध्याय २७ ओव्या ३०१ ते ४००

एकनाथी भागवत अध्याय २७ ओव्या ४०१ ते ४१८

एकनाथी भागवत

एकनाथी भागवत अध्याय १ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय २ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय ३ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय ४ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय ५ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय ६ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय ७ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय ८ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय ९ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय १० अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय ११ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय १२ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय १३ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय १४ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय १५ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय १६ अर्थासहित

श्री एकनाथी भागवत अध्याय सतरावा अर्थासहित

श्री एकनाथी भागवत अध्याय अठरावा अर्थासहित

श्री एकनाथी भागवत अध्याय एकोणविसावा अर्थासहित

श्री एकनाथी भागवत अध्याय विसावा अर्थासहित

श्री एकनाथी भागवत अध्याय एकविसावा अर्थासहित

श्री एकनाथी भागवत अध्याय बाविसावा अर्थासहित

श्री एकनाथी भागवत अध्याय तेविसावा अर्थासहित

श्री एकनाथी भागवत अध्याय चोविसावा अर्थासहित

श्री एकनाथी भागवत अध्याय पंचविसावा अर्थासहित

श्री एकनाथी भागवत अध्याय सव्विसावा अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय २७ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय २८ अर्थासहित अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय २९ अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय ३० अर्थासहित

एकनाथी भागवत अध्याय ३१ अर्थासहित

महत्वाचे संग्रह

पोथी आणि पुराण

आणखी वाचा

आरती संग्रह

आणखी वाचा

श्लोक संग्रह

आणखी वाचा

सर्व स्तोत्र संग्रह

आणखी वाचा

सर्व ग्रंथ संग्रह

आणखी वाचा

महत्वाचे विडिओ

आणखी वाचा