मराठी साहित्याचा डिजिटल खजिना.
एकनाथी भागवत अध्याय ४ ओव्या २०१ ते २९६
ओवी २०१:
भावें करितां भगवद्भजन । यापरी इंद्र करी विघ्न । नारायण चैतन्यघन । तेणें विघ्नें संपूर्ण पराभविलीं
अर्थ: भक्तिभावाने भगवद्भजन करताना इंद्र विघ्नं (अडथळे) उत्पन्न करतो. नारायण चैतन्यघन (चैतन्यमय) आहे, त्याने त्या विघ्नांचा संपूर्ण पराभव केला.
ओवी २०२:
मा बाळ्याभोळ्यां करितां भक्ति । ऐशीं विघ्नें जैं छळूं येती । तैं कदा नव्हे भगवत्प्राप्ति । ऐसा विकल्प चित्तीं झणीं धरिशी
अर्थ: बाळ्याभोळ्यांनी (निष्कपटांनी) भक्ती करताना, असे विघ्नं (अडथळे) छळायला येतात. पण त्यांनाही भगवत्प्राप्ति (भगवानप्राप्ती) नाही. असा विकल्प (विचार) चित्तांत (मनात) धरू नये.
ओवी २०३:
ब्रह्मादिकां सर्व भूतां । भ्रुकुटिमात्रें जो नियंता । त्या भगवंतातें भजतां । विघ्नें सर्वथा बाधूं न शकती
अर्थ: ब्रह्मादिक सर्व भूतांना भ्रुकुटीमात्र (भृकुटीने) नियंत्रित करतो. त्या भगवंताला भजताना (भजताना) विघ्नं (अडथळे) सर्वथा बाधू शकत नाहीत.
ओवी २०४:
ज्याचेनि इंद्रा इंद्रपण । तो भावें भजतां श्रीनारायण । भक्तांसी विघ्न करी कोण । हरि रक्षण निजभक्तां
अर्थ: ज्याने इंद्राला इंद्रपण दिले, तो भक्तिभावाने श्रीनारायणाला भजतो. भक्तांना विघ्न (अडथळे) कोण करेल? हरि (भगवान) स्वतः निजभक्तांचे रक्षण करतो.
ओवी २०५:
इंद्रमुख कामादिक । विघ्नें छळिती सकळ लोक । त्यांचाही नारायण चाळक । तो भक्तांसी देख स्पर्शों नेदी
अर्थ: इंद्रमुख (इंद्रमुखी) काम आदि विघ्नं (अडथळे) सर्व लोकांना छळतात. त्यांनाही नारायण चाळक (निर्देशक) आहे. तो भक्तांना स्पर्श करण्याची संधी देत नाही.
ओवी २०६:
विघ्नांसी भुलविलें जेणें संपूर्ण । तो नित्य स्मरतां नारायण । आपधाकें विघ्नें पळतीं जाण । भक्तसंरक्षण हरिनामें
अर्थ: जे विघ्नं (अडथळे) संपूर्ण भुलविले जातात, तो नारायण नित्य स्मरण करता येतो. आपत्तीत विघ्नं (अडथळे) पळून जातात. भक्तांचे संरक्षण हरिनामाने होते.
ओवी ২০७:
करावया निजभक्तकैवार । देवो धरी नानावतार । त्याच्या अवतारांचें चरित्र । अतिविचित्र अवधारीं
अर्थ: निजभक्तांचे कैवार (संरक्षण) करण्यासाठी, देव नानावतार धारण करतो. त्याच्या अवतारांचे चरित्र (कथा) अतिविचित्र आहेत.
ओवी २०८:
सनकादिक ब्रह्मनंदन । तिहीं पित्यासी केला प्रश्र्न । प्रश्नखंडणमिसें जाण । केलें ब्रह्मज्ञान 'हंसावतारें'
अर्थ: सनकादिक ब्रह्मनंदन (सनकादि ऋषी) यांनी पित्याला प्रश्न केला. प्रश्नांचे खंडन करण्याच्या हेतूने ब्रह्मज्ञान दिले 'हंसावताराने'.
ओवी २०९:
नित्य स्मरतां हरीचें नाम । महाविघ्नें होतीं भस्म । त्याचे अवतारसंभ्रम । उत्तमोत्तम अवधारीं
अर्थ: नित्य हरीचे नाम स्मरण केल्यास, महाविघ्न (मोठे अडथळे) भस्म होतात. त्याचे अवतार अद्भुत आहेत, उत्तमोत्तम (सर्वोत्तम) अवधारणे आहेत.
ओवी २१०:
ज्याचेनि नामें पळे कृतांतु । ज्याचेनि नामें जन्ममरणां घातु । तो अवतारु 'श्रीदत्तु' । मूर्तिमंतु परब्रह्म
अर्थ: ज्याच्या नामाने कृतांत (यमराज) पळतो, ज्याच्या नामाने जन्ममरणांचा घात होतो, तो अवतार 'श्रीदत्त' आहे, मूर्तिमंत परब्रह्म आहे.
ओवी २११:
नैष्ठिक ब्रह्मचारी निश्चितीं । ज्यासी स्वप्नीं नाहीं वीर्यच्युति । यालागीं 'कुमार' म्हणती । अवतारमूर्ति सनकादिक
अर्थ: नैष्ठिक ब्रह्मचारी (संपूर्ण ब्रह्मचारी) निश्चित आहे, ज्याला स्वप्नातही वीर्यच्युति होत नाही. म्हणून 'कुमार' म्हणतात, अवतारमूर्ति सनकादिक आहेत.
ओवी २१२:
आणि आमुचा जो कां पिता । 'ऋषभ' नारायण ज्ञाता । तोही अवतार नृपनाथा । जाण तत्त्वतां भगवन्मूर्ति
अर्थ: आणि आमचा जो पिता आहे, 'ऋषभ' नारायण ज्ञाता आहे, तोही अवतार नृपनाथ आहे. त्याला भगवन्मूर्ति तत्त्वत: जाणतात.
ओवी २१३:
इहीं नामीं-रूपीं संपूर्ण । अवतारीं अवतरे नारयण । जो जगाचा प्रतिपाळण । स्वांशें श्रीकृष्ण अवतरे
अर्थ: या नाम-रूपांमध्ये संपूर्ण, अवतार नारायणाने अवतार घेतला. जो जगाचा प्रतिपाळण (पालनकर्ता) आहे, तो श्रीकृष्ण अवतार घेतो.
ओवी २१४:
तोचि स्वयें गा श्रीकृष्ण । मधुकैटभ निर्दाळून । नामें जो कां 'मधुसूदन' । तोचि अवतरून 'हयग्रीव' झाला
अर्थ: तोच स्वयें श्रीकृष्ण आहे, ज्याने मधुकैटभ निर्दाळले (नष्ट केले). त्याला 'मधुसूदन' म्हणतात. तोच 'हयग्रीव' म्हणून अवतरला.
ओवी २१५:
तेणें शंख मर्दून पुढती । उद्धरिल्या बुडाल्या श्रुती । आणोनि दिधल्या ब्रह्ययाहातीं । जाण निश्चितीं वेदरक्षणा
अर्थ: त्याने शंख मर्दून (शंखमणी तोडून) पुढे, बुडालेल्या श्रुत्यांना (वेदांना) उद्धरले (बचवले). आणून ब्रह्मयाच्या हातात दिले. वेदरक्षण निश्चित केले.
ओवी २१६:
तेणेंचि 'मत्स्यावतारें' । प्रलयकालांबुमहाभारें । मनूसगट रक्षिलें धरे । निजनिर्धारें औषधींसीं
अर्थ: 'मत्स्यावताराने' प्रलयकालातील अम्बुमहाभार (महान पूर) मध्ये, मनुसंगट (मनुच्या कुटुंबाला) रक्षित केले. आपल्या निर्धाराने औषधींनी धरले (संग्रहीत केले).
ओवी २१७:
तेणेंचि 'कमठावतारा' । स्वपृष्ठीं धरूनि गिरिवरा । मंथोनिया क्षीरसागरा । अमृत सुरवरां अर्पिलें
अर्थ: 'कमठावताराने' (कच्छप अवतार) आपल्या पृष्ठभागावर (पाठीवर) गिरिवर (मांडा) धारण करून, क्षीरसागर (दूधाचा समुद्र) मंथन करून, सुरवरांना (देवांना) अमृत अर्पण केले.
ओवी २१८:
श्वेतवाराह महामूर्ति । धरेनें केली पूर्ण भक्ति । तिसी उद्धरोनि कृपामूर्ति । अभिनव शांति अर्पिली
अर्थ: श्वेतवाराह महामूर्ति (श्वेत वराह अवतार) धरतीवर पूर्ण भक्ति केली. कृपामूर्ति (कृपायुक्त देव) ने तिला उद्धारित (उध्दृत) करून अभिनव शांती अर्पण केली.
ओवी २१९:
तेणें आर्तत्राणा तांतडी । वैकुंठींहून घालोनि उडी । 'गजाचें ग्राहबंधन तोडी' । उद्धरिलें आवडीं गजेंद्रातें
अर्थ: आर्तत्राणा (पीडितांचे रक्षण करणारे) वैकुंठातून उडी मारून, 'गजाचे ग्राहबंधन' (हत्तीचे ग्राहाविरुद्ध बंधन) तोडले. गजेंद्र (हत्ती) ला उद्धार केला.
ओवी २२०:
मार्कंडेयो एके वेळीं । बुडतां अकाळप्रळयजळीं । तेणें स्मरतां वनमाळी । तारी तत्काळीं 'वटपत्रशायी'
अर्थ: मार्कंडेय एके वेळी, अकाळप्रलयाच्या जळात बुडत होता. त्याने वनमाळी (भगवान विष्णु) चे स्मरण केले, आणि तत्काळ 'वटपत्रशायी' (वटपत्रावर शयन करणारा) त्याचा उद्धार केला.
ओवी २२१:
शाळिग्राम पूजितां ऋषीश्वरीं । नळ वानरु ते अवसरीं । देवपूजा टाकी सागरीं । चेष्टा वानरी स्वभावें
अर्थ: शाळिग्राम (विष्णूचा प्रतीक) पूजताना ऋषीश्वरी (ऋषींची स्त्री) होती. एक नळ वानर त्यावेळी आला आणि देवपूजा सागरी (पाण्यात) फेकली, त्याच्या वानरी स्वभावामुळे.
ओवी २२२:
तें देखोनि ऋषीश्वरीं । 'शिळा न बुडोत तुझ्या करीं' । ऐसा शाप ते अवसरीं । क्षोभेंकरीं दिधला
अर्थ: ते पाहून ऋषीश्वरीने, 'शिळा तुझ्या हातात न बुडो' असा शाप त्याला दिला.
ओवी २२३:
तैं शाळिग्राम सागरोदरीं । तरतां देखिले ऋषीश्वरीं । काढावया रिघतां भीतरीं । लहरीकरीं निर्बुजले
अर्थ: त्या शाळिग्राम (शिळा) सागरोदरी (समुद्रात) तरताना, ऋषीश्वरीने पाहिले. काढायला गेल्यावर, लहरीने निर्बुजले (डुंबवले).
ओवी २२४:
ते काळीं ऋषीश्वरीं । 'आर्तिहरण' स्तविला हरि । तेथ अवतरोनि श्रीहरि । ऋषीतें तारी पूजेसहित
अर्थ: त्या काळात, ऋषीश्वरीने 'आर्तिहरण' (दुःखहर्ता) हरि (भगवान विष्णू) ची स्तुति केली. तेव्हा श्रीहरि (विष्णू) अवतार धारण करून, ऋषीला पूजा सहीत उद्धरले (तारण केले).
ओवी २२५:
वृत्र वधिला वज्रघातें । ते ब्रह्महत्या इंद्रातें । तेणें दोषें तो अंधतमातें । जाण पां निश्चितें बुडत होता
अर्थ: इंद्राने वज्रघाताने वृत्रास वध केला. तो ब्रह्महत्या दोषाने अंधतमात (अंधकारात) बुडत होता.
ओवी २२६:
तेथ अवतरोनि श्रीअनंतें । चतुर्धा वांटूनि ते हत्येतें । शुध्द केलें इंद्रातें । कृपावंतें कृपाळुवें
अर्थ: तेथे श्रीअनंत (भगवान विष्णू) अवतरून, त्या ब्रह्महत्येचे दोष चतुर्धा विभागले. आणि इंद्र शुद्ध केला, कृपावंत (कृपायुक्त) कृपाळुने.
ओवी २२७:
जिणोनियां अमरपुरें । हिरोनि देवांचीं अंतौरें । तीं कोंडोनियां समग्रें । मुरें महा असुरें एकंदर केलें
अर्थ: मुर (महासुर) ने अमरपुरे (स्वर्ग) जिंकून, देवांच्या अंतौर (लाज) हरण केल्या. त्या देवस्त्रियांना कोंडून ठेवले.
ओवी २२८:
तो मुरमर्दन श्रीहरि । यालागीं नांवें 'मुरारि' । देवस्त्रिया काढोनि बाहेरी । देवांच्या करीं अर्पिता झाला
अर्थ: तो मुरमर्दन (मुरासुराचा वध करणारा) श्रीहरि (भगवान विष्णू), म्हणून त्याचे नाव 'मुरारि' झाले. देवस्त्रियांना बाहेर काढून, देवांच्या करांस (हातां) अर्पण केला.
ओवी २२९:
जो असुरांमाजीं चूडामणी । जो द्वेषियांमाजीं अग्रगणी । तो हरिनाम ऐकतां कानीं । अतिक्षोभें मनीं प्रज्वळों लागे
अर्थ: जो असुरांमाजीं (दानवांमध्ये) चूडामणी (महामणि) होता, जो द्वेषांच्या अग्रगणीत (प्रमुख) होता, तो हरिनाम ऐकताना कानी (कानांत) अतिक्षोभे (अत्यंत गोंधळाने) मनी प्रज्वलित (जललेला) होत होता.
ओवी २३०:
जो पूर्ण क्रोधाचा उदधि । जो अविवेकाचा महानिधि । जो हरि स्मरे त्या पुत्रातें बाधी । गर्वमदीं उन्मत्त
अर्थ: जो पूर्ण क्रोधाचा उदधि (सागर) होता, जो अविवेकाचा महानिधि (महासागर) होता. जो हरि स्मरण करतो त्या पुत्रांना बाधी (पीडित) करतो, गर्वमदी उन्मत्त (अहंकाराने उन्मत्त).
ओवी २३१:
तो हिरण्यकशिपु नखधारीं । स्वयें निवटी 'नरकेसरी' । जो निजभक्तांचा कैवारी । अभयकारी साधूंचा
अर्थ: तो हिरण्यकशिपु नखधारी (नखांनी मारणारा) आहे. स्वयें निवटी 'नरकेसरी' (नरसिंह) आहे. जो निजभक्तांचा कैवारी (संरक्षक), अभयकारी साधूंचा (साधूंचा रक्षक) आहे.
ओवी २३२:
समुद्रमंथनाच्या शेवटीं । क्षीरसागराचे तटीं । सुरां असुरां कळी मोठी । अमृतासाठीं मांडली
अर्थ: समुद्रमंथनाच्या शेवटी, क्षीरसागराच्या किनारी सुर आणि असुरांनी अमृतासाठी मोठी कळ (चढाओढ) मांडली.
ओवी २३३:
तेव्हां अमृत विटे जें देखोनी । तो अवतारु घेतला मोहिनी । तेणें असुरां सुरापानी । अमृतदानी देवांसी
अर्थ: तेव्हा अमृत विटल्याचे पाहून, नारायणाने मोहिनी अवतार घेतला. त्याने असुरांना सुरांचे पाणी (मद्य) दिले आणि देवांना अमृतदान केले.
ओवी २३४:
तेथ चोरुनि घेतां अमृतग्रासा । निवटिला राहूचा घसा । त्याच्या कबंधावरी म्हाळसा । वास नेवासा स्वयें केला
अर्थ: तेथे राहूने चोरून अमृत घेतले. त्याचा घसा विष्णूने कापला आणि त्याच्या कबंधावर (धडावर) म्हाळसा (वसंत) ने स्वतः निवास केले.
ओवी २३५:
सुरसाह्य नारायणु । द्वारके कुश निर्दाळूनु । का लवणासुर मर्दूनु । अवतरे आपणु 'कुमार' रूपें
अर्थ: सुरसाह्य (देवांचा सहाय्यक) नारायणाने द्वारके कुश (राक्षस) निर्दाळून, लवणासुर मर्दून (नष्ट करून), 'कुमार' रूपाने अवतार घेतला.
ओवी २३६:
ऐसा मन्वंतरामन्वंतरीं । निजभक्तकाजकैवारी । सुरकार्यार्थ श्रीहरि । नाना अवतारीं अवतरे स्वयें
अर्थ: असे मन्वंतरामन्वंतरीं (प्रत्येक मन्वंतरात), निजभक्तकाजकैवारी (भक्तांचे काम करण्यासाठी), सुरकार्यार्थ (देवांच्या सहाय्यासाठी) श्रीहरि नाना (विविध) अवतार घेतो.
ओवी २३७:
तो सुरसाह्य जगजीवन । स्वयें कुब्ज झाला 'वामन' । अंगें याचक होऊन । देवांचा अपमान उतरला जेणें
अर्थ: तो सुरसाह्य जगजीवन (देवांचा सहाय्यक जगाचा पालनकर्ता) स्वतः 'वामन' बनला. याचकाच्या अंगाने होऊन, देवांचा अपमान उतारा.
ओवी २३८:
दानें दाटुगा बळी । त्यासी देवांचेनि नव्हे कळी । मग त्रिविक्रमरूपें आकळी । याञ्चाछळें बळी छळिला जेणें
अर्थ: बळीने दानाची दाटी केली, त्याला देवांचे कळ (दुःख) नव्हते. मग त्रिविक्रमरूपाने (विशाल रूपाने) आकळी करून, त्याच्या छलाने बळीला छळले.
ओवी २३९:
तरी भावबळें बळी प्रबळु । तेणें देवो केला द्वारपाळु । विष्णु सत्त्व पाहे छळछळूं । शेखीं दासांचा दयाळु दास्य करी स्वयें
अर्थ: तरी बळी भावबळाने प्रबळ होता. देवाने त्याला द्वारपाळ केला. विष्णू सत्त्व पाहून छळत होता. शेखीं (शिख) दासांचा दयाळु दास्य (सेवा) स्वतः करतो.
ओवी २४०:
यापरी बळीचा छळ । करूनि घेतलें दिङमंडळ । तेणें अमरगण सकळ । अर्पूनि तत्काळ सुखी केले
अर्थ: अशाप्रकारे बळीचा छळ करून, दिङमंडळ (संपूर्ण दिशा) घेतल्या. त्याने अमरगण (देवता) सर्वांना अर्पण करून तत्काळ सुखी केले.
ओवी २४१:
तो देवाधिदेवोत्तमु । स्वयें झाला 'परशुरामु' । तेणें क्षत्रियांचा पराक्रमु । केला निर्धर्मु निजप्रतापें
अर्थ:तो देवाधिदेवोत्तम (देवांचा सर्वोच्च देव) स्वतः 'परशुराम' झाला. त्याने क्षत्रियांचा पराक्रम आपल्या प्रतापाने निर्धर्म (धर्मरहित) केला.
ओवी २४२:
तो गोब्राम्हणकैवारी । सहस्त्रार्जुनातें संहारी । सहस्त्र भुजांची कांडोरीं करी । केली बोहरी दानवकुळा
अर्थ:तो गोब्राम्हणांचा कैवारी (संरक्षक) आहे. त्याने सहस्त्रार्जुनाचे संहार केले आणि सहस्त्र भुजांची कांडोरी (नाश) केली, दानवकुळाला बोहरी (नष्ट) केले.
ओवी २४३:
जमदग्नीचा कोपाग्नि । परशुरामतेजें प्रज्वळूनि । हैहयकुळ जाळूनि । आहाळिली अवनी क्षत्रियांची
अर्थ:जमदग्नीच्या कोपाग्निने, परशुरामाच्या तेजाने प्रज्वलित होऊन, हैहयकुळ (हैहय वंश) जाळून, पृथ्वीवरील क्षत्रियांची आहाळ (संपत्ती) घेतली.
ओवी २४४:
तेणें तीन सप्तकें वीररसु । देऊनि क्षत्रियमद बहुवसु । त्या रोगाचा केला नाशु । धरेचे ईशु धरामर केले
अर्थ:त्याने तीन सप्तक (त्रिसप्तक) वीररस (शूरवीरता) दिली, क्षत्रियांचा मद (अहंकार) बहुवसु (मोठ्या प्रमाणात) केला. त्या रोगाचा नाश करून, पृथ्वीचा ईश (राजा) पृथ्वीवर स्थिर केला.
ओवी २४५:
जो अवतारांचें मूळ पीठ । जो वीरवृत्ति अतिउद्भट । तो अवतारांमाजीं श्रेष्ठ । अतिवरिष्ठ 'श्रीराम'
अर्थ:जो अवतारांचें मूळ पीठ आहे, जो वीरवृत्ति (शूरवीरता) अतिउद्भट (अत्यंत तेजस्वी) आहे, तो अवतारांमध्ये श्रेष्ठ आहे, अतिवरिष्ठ 'श्रीराम' आहे.
ओवी २४६:
पापें पळती रामनामें । नामांकित वंदिजे यमें । गणिकेचीं कर्माकर्में । श्रीरामनामें निर्दळिलीं
अर्थ: पाप रामनामे पळतात, यम रामनामे वंदिजतो (नमन करतो). गणिकेची कर्मे (दुष्कर्मे) श्रीरामनामाने निर्दळली (नष्ट) होतात.
ओवी २४७:
नामें कळिकाळासी धाक । यमदूतां न मिळे भीक । रामनामगजरें देख । पळे निःशेख जन्ममरण
अर्थ: रामनामे कळिकाळाला धाक (भीती) आहे, यमदूतांनाही भीक (भीती) नाही. रामनामगजर (रामनामाचा घोष) पाहून, निःशेख (शांत) जन्ममरण पळतात.
ओवी २४८:
जो देवांचे बंद सोडी । नवग्रहांची बेडी तोडी । जेणें रामराज्याची रोकडी । उभविली गुढी तिन्ही लोकीं
अर्थ: जो देवांचे बंद (बंधन) सोडवतो, नवग्रहांची बेडी (बंधन) तोडतो. त्याने रामराज्याची रोकडी (समृद्धी) उभी केली, गुढी (ध्वज) तिन्ही लोकीं (सर्वत्र) उभी केली.
ओवी २४९:
ज्याचेनि शिळा तरती सागरीं । असुर मारिले वानरीं । जेणें सुवर्णाची नगरी । वोपिली पुरी शरणागतासी
अर्थ: ज्याच्या नावे शिळा (दगड) सागरात तरते, वानरांनी असुर मारले. ज्याने सुवर्णाची नगरी (सुवर्ण नगरी) उभी केली आणि शरणागतांना शरण दिले.
ओवी २५०:
जो प्रतापाचा मरिगळा । जेणें सेतु बांधिला अवलीळा । चरणीं उध्दरिली शिळा । जो निजजिव्हाळा निजभक्तां
अर्थ: जो प्रतापाचा मरिगळा (सिंहासारखा प्रतापी) आहे, ज्याने सेतु (पूल) बांधला अवलीळा (सोपे). चरणीं शिळा (दगड) उध्दरली, जो निजजिव्हाळा (स्वार्थप्रियता) निजभक्तांना.
ओवी २५१:
तो अवतार मूर्तिमंत । राया अद्यापि असे वर्तत । हा संवाद त्रेतायुगांत । द्रुमिल सांगत विदेहासी
अर्थ: तो अवतार मूर्तिमंत आहे, राया (राजा) अद्याप असे वर्तत आहे. हा संवाद त्रेतायुगात द्रुमिल सांगत आहे विदेहाला (जनकाला).
ओवी २५२:
यालागीं श्रीराम राम । नित्य जपे जो हें नाम । तो पुरुषांमाजीं पुरुषोत्तम । कर्माकर्म-अतीत तो
अर्थ: म्हणून श्रीराम राम, नित्य जपे जो हे नाम. तो पुरुषांमध्ये पुरुषोत्तम आहे, कर्माकर्म (कर्मविरहित) अतीत आहे.
ओवी २५३:
तें रामनाम अवचटें । भीतरीं रिघे कर्णपुटें । तैं कळिमळांचीं मळकटें । नामोद्धाटें नासती
अर्थ: ते रामनाम अवचट (संकट) आहे, कानांत रिघते (शिरते). कळिमळांची (कळिकाळातील) मळकटे (मळ) नामोद्धाटे (नामस्मरण) नासतात.
ओवी २५४:
ऐशी रामनामाची ख्याती । जगदुद्धारें केली कीर्ती । धन्य धन्य जे परिसती । धन्य जे गाती रामचरित
अर्थ: अशी रामनामाची ख्याती (प्रसिद्धी) आहे, जग उद्धारण्यासाठी कीर्ती केली. धन्य धन्य आहेत ते परिसती (परितोष करतात), धन्य आहेत जे रामचरित गातात.
ओवी २५५:
आतां भावी अवतारवार्ता । तुज मी सांगेन नृपनाथा । श्रीकृष्णावतारकथा । परमाद्भुता विचित्र
अर्थ: आता पुढील अवताराच्या कथा मी तुला सांगतो, नृपनाथा (राजा). श्रीकृष्णाच्या अवताराची कथा अतिशय अद्भुत आणि विचित्र आहे.
ओवी २५६:
जो परेहून परात्परु । जो कां अजन्मा अक्षरु । जो श्रुतिशास्त्रां अगोचरु । तो पूर्णावतारु 'श्रीकृष्ण'
अर्थ: जो परेहून परात्पर (सर्वोच्च) आहे, जो अजन्मा (जन्मरहित) आणि अक्षर (नाशरहित) आहे, जो श्रुतिशास्त्रांना अगोचर (अगोचर्य) आहे, तो 'श्रीकृष्ण' पूर्णावतार आहे.
ओवी २५७:
जेथें नाममात्र रिघों न लाहे । जेथें रूपाची न लभे सोये । ज्या ब्रह्मत्व अंगीं न साहे । तो अवतार पाहें श्रीकृष्ण
अर्थ: जेथे नाम (नाव) मात्र रिघत नाही, जेथे रूपाची लभ (समाधान) मिळत नाही, जिथे ब्रह्मत्व (परमात्मा) सहन करत नाही, तो अवतार 'श्रीकृष्ण' आहे.
ओवी २५८:
जो वर्णाश्रमांसी नातळे । ज्यासी ईश्वरत्वही वोंविळें । जो अज अव्यय स्वानंदमेळें । तो अवतारु स्वलीलें श्रीकृष्णनाथु
अर्थ: जो वर्णाश्रमांना नातळतो (अंतर्गत मिळतो), ज्याला ईश्वरत्व (देवतत्व) देखील वोंविळते (आव्हान करते), जो अज (जन्मरहित) आणि अव्यय (नाशरहित) स्वानंदमेळे (स्वानंदाचा समूह) आहे, तो अवतार 'श्रीकृष्ण' आहे.
ओवी २५९:
ऐसा गुणधर्मकर्मातीतु । तो अवतारु श्रीकृष्णनाथु । प्रगटला यदुवंशाआंतु । स्वयें जगन्नाथु स्वइ।च्छें
अर्थ: असा गुणधर्मकर्मातीत (गुण, धर्म, कर्म यापासून परे) श्रीकृष्ण अवतार यदुवंशात (यदुवंश) प्रगटला. स्वतः जगन्नाथ (जगाचा स्वामी) आपल्या इच्छेने.
ओवी २६०:
जैसें खळाळ कल्लोळ चंचळ । भासे परी तें केवळ जळ । काळी भरडी पांढरी चोळ । परी ते केवळ वसुधाचि
अर्थ: जसे खळाळ (प्रवाह) कल्लोळ (गोंधळ) चंचळ (चंचल) भासते, परंतु ते केवळ जल (पाणी) आहे. काळी, भरडी, पांढरी चोळ (वस्त्र) असते, परंतु ते केवळ वसुधा (माती) आहे.
ओवी २६१:
जे गोडी नाबदरासीं । तेचि वेगळी रवेयासी । तैसा अवतार यदुवंशीं । पूर्णांशेंसीं श्रीकृष्ण
अर्थ: जे गोडी नाबदर (मिठाचा) आहे, ते वेगळे असते रवेयासी (रवा). तसा श्रीकृष्ण अवतार यदुवंशीं (यदुवंश) पूर्णांश (पूर्ण रूपाने) आहे.
ओवी २६२:
जैसा दीपु लावितां तत्क्षणीं । सवेंचि प्रगटे तेजाची खाणी । तैसा उपजतांचि बाळपणीं । अभिनव करणी स्वयें केली
अर्थ: जसा दीप लावल्यावर तत्क्षणी तेजाची खाणी (प्रकाश) प्रगटते, तसा जन्मल्यावरच बाळपणी (लहानपणी) अभिनव करणी (अद्भुत कार्य) केले.
ओवी २६३:
जें ब्रह्मादिक देवां नव्हे । तें बाळलीलास्वभावें । करूनि दाविलें आघवें । देवाधिदेवें श्रीकृष्णें
अर्थ: जे ब्रह्मादिक (ब्रह्मादि) देवांना नाही, ते बाळलीला (लहानपणी) स्वभावाने करून दाखविले, देवाधिदेव श्रीकृष्णाने.
ओवी २६४:
वणवा गिळिला मुखें । पर्वत उचलिला नखें । पूतनेचें स्तन विखें । प्याला निजमुखें जीवासगट
अर्थ: वणवा (अग्नि) मुखाने गिळला, पर्वत नखांनी उचलला, पूतनेचे स्तन विष प्याले, निजमुखाने (आपल्या तोंडाने) जीवासगट (जीवांकरिता).
ओवी २६५:
जेणें वत्सहरणमिसें । स्त्रष्टयासही लाविलें पिसें । जो वत्सवत्सपवेशें । झाला सावकाशें एकाकी एक
अर्थ: ज्याने वत्सहरण (गाय चोरी) केले, सृष्टिकर्त्यालाही (ब्रह्माला) पिसे (गोंधळात टाकले). जो वत्सवत्सप (गायवळ) रूपाने, सावकाश एकाकी (एकटा) झाला.
ओवी २६६:
अघ चिरिला जाभाडा । काळियाच्या कुटिल्या फडा । यमलोकीं घेऊनि झाडा । आणिला रोकडा गुरुपुत्र जेणें
अर्थ: अघासुराला चिरून ठार केले, काळियाच्या कुटिल फण्यांचा नाश केला. यमलोकातून गुरु पुत्रांना (सांदीपनीच्या मुलांना) झाडून आणले, ते ही रोकड (तयार) केले.
ओवी २६७:
जे प्रजा पीडूनि कर घेती । जयां नावडे धर्मनीती । ऐसे राजे भारभूत क्षितीं । नेणों किती निर्दाळिले
अर्थ: जे राजे प्रजेला पीडून कर (कर) घेतात, ज्यांना धर्मनीती नावडते, असे भारभूत (जुलमी) राजे पृथ्वीवर किती निर्दाळले (नष्ट केले).
ओवी २६८:
एकां सैन्यें एकां स्वांगें । एकां वधवी आन प्रयोगें । एकां गोत्रकलहप्रसंगें । अग्रपूजायोगें एकांसी
अर्थ: एका सैन्याने, एका स्वांगाने (स्वरुपाने), एका प्रयोगाने (उपायाने), एका गोत्रकलहप्रसंगाने (वर्णसंघर्षाने), आणि एका अग्रपूजायोगाने (प्रमुख पूजा करायला) केले.
ओवी २६९:
अधर्मा लावील सीक । धर्माचें वाढवील बिक । हें अवतारकौतुक । राया तूं आवश्यक देखशील पुढां
अर्थ: अधर्माला सीमा लावली, धर्माचा बिक (बल) वाढवला. हे अवतारकौतुक (अवताराचे कार्य), राया (राजा) तूं आवश्यक पाहशील पुढे.
ओवी २७०:
जैं जैं लोटेल अहोरात्र । तैं तैं करील नवें चरित्र । तया कृष्णसुखासी पात्र । भक्त पवित्र होतील
अर्थ: अहोरात्र (रात्रंदिवस) जसे जसे लोटतील, तसतसे नवचमत्कार करील. त्या कृष्णसुखासाठी पात्र (योग्य) भक्त पवित्र होतील.
ओवी २७१:
साधूंसी स्वानंदसोहळा । नित्य नवा होईल आगळा । ते श्रीकृष्णाची लीला । देखसी डोळां नृपनाथा
अर्थ: साधूंना स्वानंदसोहळा (स्वानंदाचा उत्सव), नित्य नवा आणि आगळा होईल. ते श्रीकृष्णाची लीला डोळ्यांनी पाहतील, नृपनाथा (राजा).
ओवी २७२:
तोचि बौद्धरूपें जाण । पुढां धरील दृढ मौन । तेव्हां कर्माकर्मविवंचन । सर्वथा जाण कळेना
अर्थ: तोच बौद्धरूपात (बुद्धाच्या रूपात) जाऊन, पुढे दृढ मौन (गंभीर शांतता) धारण करेल. तेव्हा कर्माकर्म (कर्म आणि अकर्म) विवंचना (गोंधळ) सर्वथा कळणार नाही.
ओवी २७३:
तो तटस्थपणें सदा । प्रवर्तवील महावादा । तेणें वादमिसें सदा । वाढवील मदा महामोहातें
अर्थ: तो तटस्थपणे (निष्पक्षपातीपणे) सदा (सतत) महावादा (महान वाद) प्रवर्तवील (आरंभ करेल). त्यामुळे वादामुळे (वाद-विवादाने) सदा मद (अहंकार) आणि महामोह (महान मोह) वाढवेल.
ओवी २७४:
मोह उपजवील दुर्घट । एक कर्मीं करील कर्मठ । एक होतील कर्मभ्रष्ट । न कळे चोखट निजात्महित
अर्थ: मोह (आसक्ति) उपजवून (निर्माण करून) दुर्घट (दुःखदायी) करेल, एक कर्मठ (कर्मप्रिय) करेल, एक कर्मभ्रष्ट (कर्मच्युत) होईल. चोखट (उचित) निजात्महित (स्वयंहित) कळणार नाही.
ओवी २७५:
कैसें माजवील मत । वेद मिथ्या मानित । वेदविहिता नातळत । तो जाण निश्चित महामोहो
अर्थ: कसे मत (विचार) माजवेल, वेदांना मिथ्या (असत्य) मानेल. वेदविहिता (वेदानुसार) नातळेल (जोडेल). तो महामोह (महान मोह) निश्चित आहे.
ओवी २७६:
मोहें केला सर्वांसी छळ । एकां ज्ञानाभिमान प्रबळ । ते कर्म निंदिती सकळ । त्यागिती केवळ जाड्य म्हणौनी
अर्थ: मोहाने सर्वांना छळ केला, एका ज्ञानाभिमानाने (ज्ञानाच्या गर्वाने) प्रबळ केले. ते सर्व कर्मांना निंदित (निंदा) करतात, त्यागतात केवळ जाड्य (मूर्ख) म्हणून.
ओवी २७७:
ऐशिये वर्ततां मोहस्थिती । पूर्ण कळीची होय प्रवृत्ती । तेव्हां नीच ते राजे होती । प्रजा नागविती चोरप्राय
अर्थ: अशा प्रकारे मोहस्थिती (मोहाची स्थिति) वर्तताना, कळीची (कलीयुग) प्रवृत्ती (वृत्ती) पूर्ण होते. तेव्हा नीच (नीच) राजे होतात, प्रजेला (जनतेला) चोरप्राय (चोरासारखे) नागवतात (लुटतात).
ओवी २७८:
शूद्राहूनि अतिकनिष्ठ । राजे होती परम श्रेष्ठ । वर्णावर्ण करिती भ्रष्ट । अतिपापिष्ठ अधर्मी
अर्थ: शूद्राहून (शूद्रापेक्षा) अतिकनिष्ठ (अत्यंत नीच) राजे परम श्रेष्ठ (सर्वोच्च) बनतात. वर्ण (जात) आणि अवर्ण (अजाती) भ्रष्ट (भ्रष्टाचारी) करतात. अतिपापिष्ठ (अत्यंत पापी) आणि अधर्मी (धर्महीन) होतात.
ओवी २७९:
अपराधेंवीण वितंड । भलेत्यांसी करिती दंड । मार्गस्थांचा करिती कोंड । करिती उदंड सर्वापहरण
अर्थ: अपराधविन (गुन्हाविन) वितंड (वाद) करतात. भले (चांगले) लोकांना दंड करतात. मार्गस्थांचा (मार्गी चालणाऱ्यांचा) कोंड (अडथळा) करतात. सर्वापहरण (सर्वांना अडवतात) मोठ्या प्रमाणात करतात.
ओवी २८०:
अबळांचें निजबळ राजा । तो राजाचि स्वयें नागवी प्रजा । ऐसा अधर्म उपजे क्षितिभुजां । तें गरुडध्वजा न साहवे
अर्थ: अबळांचे (निर्बळांचे) निजबल (स्वसामर्थ्य) राजा आहे. तो राजा स्वतः प्रजेला नागवतो (लुटतो). असा अधर्म (अन्याय) क्षितिभुजां (पृथ्वीच्या वीरांनी) उत्पन्न होतो. ते गरुडध्वजा (विष्णू) सहन करू शकत नाही.
ओवी २८१:
जेव्हां स्वधर्माचें जिणें । अधर्में निलाग गांजणें । यालागीं श्रीनारायणें । अवतार धरणें 'कल्की' नामा
अर्थ: जेव्हा स्वधर्माचे जीवन अधर्माने (अधर्माने) गांजले जाते, तेव्हा श्रीनारायण 'कल्की' नावाने अवतार धारण करतो.
ओवी २८२:
तो शस्त्रधारा प्रबळ । नष्ट राजे निर्दाळील सकळ । महामोहाचें मूळ । स्वयें समूळ उच्छेदील
अर्थ: तो शस्त्रधारी (शस्त्र घेणारा) प्रबळ (सामर्थ्यवान) आहे. नष्ट (तबाह) राजे (राजे) निर्दाळेल (निर्धारित) करतो. महामोहाचे मूळ (जड़) स्वयें समूळ (संपूर्णपणे) उच्छेदील (उत्पटून टाकतो).
ओवी २८३:
तेव्हां धर्माची पाहांट फुटे । सत्यासी सत्त्व चौपटे । तेव्हां वेदोक्त विधान प्रगटे । स्वधर्मराहाटें राहटती सर्व
अर्थ: तेव्हा धर्माची पाहांट (सांस्कृतिक पुनरुत्थान) फुटते, सत्य (सत्यता) आणि सत्त्व (शुद्धता) चौपट होते. वेदोक्त विधान (वेदानुसार कायदे) प्रकट होतात, आणि सर्वजण स्वधर्माच्या मार्गावर राहतात.
ओवी २८४:
जयाचीं गा अनंत नामें । अनंत अवतार अनंत जन्में । अनंत चरित्रें अनंत कर्में । अनंतोत्तमें हरिकीर्ती
अर्थ: ज्या भगवानाची अनंत नावे आहेत, अनंत अवतार आणि अनंत जन्म आहेत. त्याची अनंत चरित्रे आणि अनंत कर्मे आहेत. त्याची हरिकीर्ती सर्वोत्तम आहे.
ओवी २८५:
अगाध भगवंताचा महिमा । त्याच्या पार नाहीं जन्मकर्मा । त्याचा अनुष्टुप् हा महिमा । तुज म्यां नरोत्तमा निरूपिला येथें
अर्थ: भगवानाचा अगाध (असीम) महिमा आहे. त्याच्या जन्मकर्मांचा (जन्म आणि कर्म) पार नाही. त्याचा अनुष्टुप् (छंद) हा महिमा आहे. तुला, नरोत्तमा, मी येथे निरुपित केला आहे.
ओवी २८६:
ऐशीं अवतारचरित्रनामें । परिसतां विचित्र कर्में । राजा अत्यंत सप्रेमें । मनोधर्में निवला
अर्थ: या अवतारचरित्रांच्या नावांनी, विचित्र कर्मांचे वर्णन केले आहे. राजा अत्यंत प्रेमाने, मनोधर्माने निवळला आहे.
ओवी २८७:
जे जे अवतारीं देवो सगुण । जाहला परी निर्गुणाचे गुण । प्रकट करीतचि आपण । कर्माचरण स्वयें दावी
अर्थ: प्रत्येक अवताराच्या देवाने सगुण (गुणांनी युक्त) होऊन, निर्गुणाचे (गुणरहित) गुण प्रकट केले आहेत. स्वतः कर्माचरण (कर्माचे पालन) दाखवले आहे.
ओवी २८८:
धन्य धन्य ते हरिगण । जे वर्णिती भगवद्गुण । ज्यांचेनि वचनें संपूर्ण । निवे अंतःकरण श्रोत्यांचें
अर्थ: धन्य आहेत ते हरिगण (भगवानाचे सेवक), जे भगवद्गुणांचे वर्णन करतात. ज्यांच्या वचनेनी (शब्दांनी) श्रोत्यांचे अंतःकरण संपूर्ण निवळते.
ओवी २८९:
श्रोत्यांचें अवधान निवे । तेथ वक्ता स्वानंदसुख पावे । ग्रंथ वोसंडे स्वभावें । साहित्यगौरवें रसाळ
अर्थ: श्रोत्यांचे अवधान (ध्यान) निवळते, तेथे वक्ता स्वानंदसुख पावतो. ग्रंथ स्वभावे (साहित्यगौरवाने) रसाळ (मनमोहक) होतो.
ओवी २९०:
जेवीं चंद्रकरें साचा । मुखबंध सुटे चकोरांचा । तेवीं एका जनार्दनाचा । संतकृपा वाचा फुटली त्यासी
अर्थ: जसे चंद्रकिरणांनी साचा (चांदणे) होतो, चकोर पक्षांचे मुखबंध (बांध) सुटतो. तसेच एका जनार्दनाच्या (भगवान विष्णूच्या) कृपेमुळे वाचा फुटली (बोलायला सुरुवात केली).
ओवी २९१:
जेवीं सूर्यकिरणस्पर्शें । कमळकळी स्वयें विकासे । तेवीं संतकृपासौरसें । ग्रंथु विकासे अर्थावबोधें
अर्थ: जसे सूर्यकिरणस्पर्शाने (सूर्यकिरणांच्या स्पर्शाने) कमळकळी (कमळाचे फूल) स्वतः विकसित होते, तसेच संतकृपासौरसाने (संतकृपेच्या प्रकाशाने) ग्रंथ अर्थाबोधाने (अर्थाची जाण) विकसित होतो.
ओवी २९२:
तेचि कृपेनें तत्त्वतां । अर्थिलें श्रीभागवता । आतां पंचमाध्यायीं कथा । सावध श्रोतां अवधारिजे
अर्थ: तेच कृपेने तत्त्वत: (सत्यत:), श्रीभागवता (श्रीमद्भागवत) अर्थिलें (अर्थ लावला). आता पंचमाध्यायी कथा सावध (सावध) श्रोतांनी (श्रोत्यांनी) अवधारिजे (सावध राहावे).
ओवी २९३:
राजा प्रश्न करील गोड । जो परिसतां पुरेल कोड । साधकांची उपशमेल चाड । होय निवाड धर्माधर्माचा
अर्थ: राजा गोड प्रश्न करतो, जो परिसताना (विचारताना) कोड (कोडे) पुरवतो. साधकांची उपशमेल (उपासना) चाड (योग्य) होईल, धर्माधर्माचा निवाड (फैसला) होईल.
ओवी २९४:
जेथ भजना भजनहातवटी । प्रश्नोत्तरें कथा गोमटी । अतिशयें रसाळ गोठी । जेणें सुटे गांठी अधर्माची
अर्थ: जेथे भजनाची भजनहातवटी (भजनाची बैठक) असते, प्रश्नोत्तरांच्या गोमटी (गोष्ट) कथा असतात. अतिशय रसाळ गोष्टी, ज्याने अधर्माची गांठी (गाठ) सुटते.
ओवी २९५:
तें उत्तमोत्तम निरूपण । भरीत संतांचे श्रवण । जनार्दनकृपा पूर्ण । एका जनार्दन सांगेल
अर्थ: ते उत्तमोत्तम निरूपण (व्याख्या), संतांचे श्रवण (ऐकणे) भरीत (पूर्ण) करते. जनार्दनकृपा (भगवान विष्णूची कृपा) पूर्ण होईल, एका जनार्दन (संत) सांगेल.
ओवी २९६:
अंगीं वारियाचेन संचरणें । घुमारा घुमों लागे तेणें । तेवीं एकाजनार्दनें । कविता करणें निजांगें
अर्थ: अंगात वारियाचे (वाराच्या) संचरणाने, घुमारा (गोंगाट) घुमू लागतो. तसेच एकाजनार्दन (संत) स्वतः कविता करतो, निजांग (स्वत:चा अंग).
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे एकादशस्कंधे निमिजायंतसंवादे एकाकारटीकायां चतुर्थोऽध्यायः ॥४॥
श्रीकृष्णार्पणमस्तु (॥श्लोक २३॥ओंव्या॥२९६॥)