ओवी १:

ॐ नमो श्रीगुरु शिवशिवा । नमनें जीवत्व जीवा । नुरविसी, तेथें देहभावा । कैसेनि रिघावा होईल ॥

अर्थ: ओं नमो श्रीगुरु शिवा, नमन केल्याने जीवात्मा आणि देहाच्या भावाचे नुरवणे होते. हे होण्यासाठी काय करावे लागेल?

ओवी २:

जीवें घेउनि जीवा । देहत्व मोडूनि देहभावा । याहीवरी करविसी सेवा । हें लाघव देवा नवल तुझें ॥

अर्थ: जीवाने जीवाला घेऊन, देहभाव सोडून सेवा करणे हे तुझ्या लाघवाचे (दया) नवल आहे, देवा.

ओवी ३:

जीव घेऊनि शंखासुरा । त्याच्या वागविसी कलेवरा । तो तूं रिघोनि मजभीतरा । माझिया शरीरा वागविसी ॥

अर्थ: जीवाने शंखासुराला घेऊन, त्याचा कलेवरा (शरीर) वागवतोस. तो तू माझ्या शरीऱाला वागवत आहेस.

ओवी ४:

शंख मधुर ध्वनी गाजे । तो वाजवित्याचेनि वाचे । तेवीं म्यां जें जें बोलिजे । तें तें बोलणें साजे तुझेनि ॥

अर्थ: शंख मधुर ध्वनी गाजतो, तो वाजवणाऱ्याच्या वाचेसारखा. तसेच मी जे जे बोलतो, ते ते तुझ्या वाचेसारखे साजरे होते.

ओवी ५:

**आतां माझें 'शरीर' जें चळे । तें तुझेनि आंगिकें मेंळें । 'कर्में' निपजतीं सकळें । सत्ताबळें तुझेनि **

अर्थ: आता माझे शरीर जे चळते, ते तुझ्या अंगिकाने मेंळते (एकत्र होते). सर्व कर्म तुझ्या सत्ताबळाने निपजतात.

ओवी ६:

**माझे देहींचें जें 'मीपण' । तें तूंचि झालासी आपण । तुझेनि प्राणें 'प्राण' । माझाही जाण चळे देवा **

अर्थ: माझे देहातील 'मीपण' तूंच आपण झाला आहेस. तुझ्या प्राणांनी माझे प्राण चळतात, देवा.

ओवी ७:

**'दृष्टी' जें जें कांहीं देखे । तें तें तुझेनि ज्ञानउ न्मेखें । 'श्रवणीं' जें जें कांहीं ऐकें । तें तें नेटकें अवधान तुझें **

अर्थ: दृष्टी जे जे काही बघते, ते ते तुझे ज्ञान उन्मेख (प्रकट) करतात. श्रवण जे जे काही ऐकते, ते ते तुझे नेटक (सावधान) अवधान आहे.

ओवी ८:

**'रसना' जें जें कांहीं चाखे । तें तें तुझेनि स्वादमुखें । 'बुद्धि' जाणपणें तोखे । तेहीं अतिनिकें वेदकत्व तुझें **

अर्थ: रसना (जीभ) जे जे काही चाखते, ते ते तुझे स्वादमुख आहे. बुद्धि ज्याने जाणपण (ज्ञान) प्राप्त करते, तेही अतिनिक वेदकत्व तुझे आहे.

ओवी ९:

**'मन' मनपणें अतिचपळ । तेंही तुझेंचि आंगिक बळ । विवेका 'विवेकु' प्रबळ । अतिसोज्ज्वळ तुझेनि **

अर्थ: मन मनाने अतिचपळ आहे, तेही तुझे अंगिक बळ आहे. विवेक प्रबळ आहे, तो अतिशय उज्ज्वल तुझे आहे.

ओवी १०:

**'वाचा' जें जें कांहीं वदे । तें वाचिकत्व तुझेनि शब्दें । 'बोधु' जेणें उद्बोधे । तो तुझेनि प्रबोधें प्रबोधु **

अर्थ: वाचा जे जे काही बोलते, ते तुझे वाचिकत्व आहे. बोध जेणे उद्बोधते, तो तुझ्या प्रबोधामुळे प्रकट होतो.

ओवी ११:

**'जागृती' जागे तुझेनि हरिखें । 'स्वप्न' स्वप्ना तुझेनि देखे । 'सुषुप्ती' सुखावे जेणें सुखें । पूर्ण संतोखें तुझेनि **

अर्थ: जागृती तुझे हरिके (हरिपरमात्मा) आहे. स्वप्न स्वप्नात तुझे बघते. सुषुप्ती सुखाने झोपवते, तुझे पूर्ण संतोख (संतोष) आहे.

ओवी १२:

**मी जे जे 'विषय' भोगीं । तें भोक्तेपण तुझे अंगीं । तुझेनि निजसंयोगीं । मीपणें जगीं वर्तविशी मज **

अर्थ: मी जे जे विषय भोगतो, ते तुझ्या भोक्तेपणाचे अंग आहे. तुझे निजसंयोग (आत्मसंयोग) माझ्या जगण्याच्या मार्गाने आहे.

ओवी १३:

**माझें करूनि खांबसूत्र । तूं झालासी सूत्रधार । हालवूनियां निजसूत्र। कर्में विचित्र करविशी **

अर्थ: माझ्या खांब (देह) ला सूत्र धारण करून, तू सूत्रधार झालास. हालवून तुझ्या सूत्राने विचित्र कर्म करतोस.

ओवी १४:

**ऐशिया श्रीजनार्दना । जग चेतवित्या चिद्घरना । कृपाळुवा जगजीवना । नमन श्रीचरणा तुझेनि तुज **

अर्थ: अशा श्रीजनार्दनाने, जग चैतन्यमय करून, कृपाळू जगजीवनासाठी, तुझ्या श्रीचरणांना नमन करतो.

ओवी १५:

**यापरी मजमाजीं तूं चाळिता । चाळकत्वें करविसी ग्रंथा । तेथें मी एक कवित्वकर्ता । हे जाणावी तत्त्वतां स्थूळबुद्धी **

अर्थ: याप्रमाणे माझ्यामध्ये तू चाळक (निर्देशक) आहेस. तू चाळकत्वाने ग्रंथ लिहवतोस. म्हणून मी फक्त कवित्वकर्ता आहे, हे स्थूलबुद्धीने जाणावे.

ओवी १६:

एका एकु जनार्दनीं । कीं जनार्दनु एकपणीं । इये पृथक् नामांचीं लेणीं । लेऊनि एकपणीं मिरविसी तूं ॥

अर्थ: एकाच जनार्दनाने अनेक नावे धारण केली आहेत. पण त्या वेगवेगळ्या नावांच्या सोंगात देखील, तो एकच राहतो.

ओवी १७:

जेवीं कनकाचें भूषण । कीं भूषणीं कनकसंपूर्ण । तेवीं एका आणि जनार्दन । एकत्वें जाण जनार्दनचि ॥

अर्थ: जसे सुवर्णाभूषण सुवर्णानेच बनले आहे, तसेच जनार्दन हे अनेकतेतही एकच आहे.

ओवी १८:

ऐशी ऐकोन विनवणी । सद्गुरु तुष्टला संतोषोनी । येथें भिन्न भिन्न सोसणी । न लगे निरुपणीं करणें तुज ॥

अर्थ: असे ऐकून सद्गुरु संतोषून गेला. येथे वेगवेगळ्या सोसणींची (भिन्नतेची) निरूपण करणे आवश्यक नाही.

ओवी १९:

जेव्हां कापुरा आगी झगटे । तेव्हांचि कापुरत्व खुंटे । सच्छिष्यासी सद्गुरु भेटे । तेव्हांचि फिटे भिन्नभेदु ॥

अर्थ: जसे कापूर आग लागल्यावर वितळतो, तसेच सच्छिष्याला सद्गुरु भेटल्यानंतर भिन्नतेचा भेद संपतो.

ओवी २०:

जेणें फिटे भिन्नभेदु । तो श्रीभागवतीं निजबोधु । वसुदेवाप्रती नारदु । सांगत संवादु इतिहासाचा ॥

अर्थ: ज्यामुळे भिन्नतेचा भेद संपतो, तो श्रीभागवताचा निजबोध आहे. वसुदेवाला नारद इतिहासाच्या संवादात सांगत आहे.

ओवी २१:

ज्या इतिहासाचा अर्थ । परिसतां प्रगटे परमार्थ । स्वानंदबोध हृदयांत । श्रवणें सदोदित श्रोते होती ॥

अर्थ: ज्या इतिहासाचा अर्थ समजताना परमार्थ प्रकट होतो, स्वानंदबोध हृदयात होतो. श्रोते सदोदित श्रवण करतात.

ओवी २२:

तंव श्रोते संतसमुदावो । म्हणती कैसा नवलावो । सद्गुरुस्तवनीं ब्रह्मभावो । साधिला आवो अभेदत्वें ॥

अर्थ: तेव्हा श्रोते संतसमुदाय म्हणतात, काय नवल आहे! सद्गुरुच्या स्तवनाने ब्रह्मभाव साधला आहे. अभेदत्वाने एकता साधली आहे.

ओवी २३:

हे सद्गुरुची विनवणी । कीं ब्रह्मसुखाची खाणी । परिसतां सप्रेम बोलणीं । रिझली आयणी सज्जनांची ॥

अर्थ: हे सद्गुरुच्या विनवणीने, ब्रह्मसुखाची खाणी उघडली आहे. सप्रेम बोलणी ऐकून सज्जनांची इच्छापूर्ति झाली आहे.

ओवी २४:

या देशभाषा वाणी । उघडिली परमार्थाची खाणी । बोल नव्हती हे स्पर्शमणी । लागतां श्रवणीं पालटे जीव ॥

अर्थ: या देशभाषेत वाणीने परमार्थाची खाणी उघडली आहे. बोल स्पर्शमणीसारखे नाहीत, परंतु श्रवण करताच जीव बदलतात.

ओवी २५:

यापरी श्रीभागवतीं । अनुपम अगाध स्थिति । ते कथेची संगति । लावी सुनिश्चितीं अर्थावबोधें ॥

अर्थ: अशाच प्रकारे श्रीभागवतात अनुपम, अगाध स्थिति आहे. कथा सांगताना सुनिश्चित अर्थ समजतो.

ओवी २६:

ऐकोनि संतांचें वचन । शिरीं वंदोनि त्यांचे चरण । पुढील कथानिरुपण । श्रोतीं सावधान परिसावें ॥

अर्थ: संतांचे वचन ऐकून, त्यांचे चरण वंदून, पुढील कथानिरुपण सावधानतेने ऐकावे.

ओवी २७:

येथें तृतीय अध्यायाचे अंतीं । निरुपितां तांत्रिक भक्ति । भजावें आवडेल ते मूर्ति । रायासी तदर्थी प्रश्न स्फुरला ॥

अर्थ: येथे तृतीय अध्यायाच्या शेवटी, तांत्रिक भक्तीचे निरूपण झाले आहे. आवडलेल्या मूर्तीची भक्ती करावी, असा रयाला प्रश्न स्फुरला आहे.

ओवी २८:

देवो एकचि त्रिजगतीं । त्याच्या किती अवतारमूर्ति । जन्म कर्म अनेक व्यक्ती । हेंचि मुनीप्रति पुसतु ॥

अर्थ: देव एकच आहे, तरी त्रिजगतीं त्याचे अनेक अवतारमूर्ती आहेत. त्याचे जन्म, कर्म अनेक व्यक्तींमध्ये प्रकट होतात, हेच मुनिप्रति विचारले आहे.

ओवी २९:

मुनीश्र्वरांचें अगाध ज्ञान । त्याहीवरी रसाळ निरुपण । तेणें रायाचें वेधलें मन । प्रश्नावरी प्रश्न यालागीं पुसे ॥

अर्थ: मुनिश्र्वरांचे अगाध ज्ञान आहे, आणि त्यांच्या रसाळ निरूपणाने रयाचे मन वेधले आहे. त्यामुळे प्रश्नावर प्रश्न विचारतो.

ओवी ३०:

तो म्हणे देवधिदेवो हरि । स्वलीला कैसीं जन्में धरी । स्वेच्छा जीं जीं कर्में करी । ते अगाध थोरी मज सांगा ॥

अर्थ: रया म्हणतो, देवधिदेव हरि स्वलीला कशी जन्म धरतो? स्वेच्छेने जी जी कर्म करतो, ते अगाध थोर आहे. ते मला सांगा.

ओवी ३१:

म्हणती देवा नाहीं जन्म । तेथें कैंचें पुसशी कर्म । देवो अरूप अनाम । त्यासी जन्म कर्म असेना ॥

अर्थ: देवाला जन्म नाही, तेथे कसे पुसशील कर्म? देव अरूप आणि अनाम आहे, त्याला जन्म आणि कर्म नाही.

ओवी ३२:

तो 'अजन्मा' परी जन्म धरी । 'अकर्मा' परी कर्में करी । 'विदेही' तो देहधारी । होऊनि संसारीं स्वधर्म पाळी ॥

अर्थ: तो अजन्मा आहे तरी जन्म धरतो, अकर्मा आहे तरी कर्मे करतो. विदेही असूनही देह धारण करतो आणि संसारी स्वधर्म पाळतो.

ओवी ३३:

त्याच्या अवतारांची स्थिति । कवण जन्म कवण व्यक्ति । किती अवतार किती मूर्ति । कृपेनें मजप्रती सांगा स्वामी ॥

अर्थ: त्याच्या अवतारांची स्थिति, कोणता जन्म कोणती व्यक्ति, किती अवतार किती मूर्त्या, कृपेने मला सांगा, स्वामी.

ओवी ३४:

जे कां अतीत अनागत । वर्तमान जे प्रस्तुत । ते अवतार समस्त । इत्थंभूत सांगावे ॥

अर्थ: जे काही अतीत आहे, अनागत (भविष्य) आहे, वर्तमानात जे प्रस्तुत आहे, ते सर्व अवतार सांगावे.

ओवी ३५:

हरिचरित्र अवतारगुण । प्रतिपादन करावयाचा प्रश्न । तो सांगावया जयंतीनंदन । स्वानंदें पूर्ण 'द्रुमिल' सांगे ॥

अर्थ: हरिचरित्र अवतारगुणांचा प्रतिपादन करावयाचा प्रश्न आहे. तो सांगण्यासाठी जयंतीनंदन (जन्म देणारा) स्वानंदेने पूर्ण 'द्रुमिल' सांगतो.

ओवी ३६:

ज्याची लीलाशक्ति अपरिमित । ऐशा अनंत शक्ति ज्याच्या नखांत । यालागीं तो 'अनंत' म्हणत । त्याचे गुण समस्त गणवती कोणा ॥

अर्थ: ज्याची लीलाशक्ति अपरिमित आहे, अशा अनंत शक्ति ज्याच्या नखांत आहे. यालाच अनंत म्हणतात, त्याचे सर्व गुण कोण गणू शकेल?

ओवी ३७:

त्या अनंताची गुणसमृद्धी । गणूं म्हणे तो बालबुद्धि । जेवीं कां आकाशाची वृद्धी । मुंगिये त्रिशुद्धी न करवी माप ॥

अर्थ: त्या अनंताच्या गुणसमृद्धीला गणायला जातो तो बालबुद्धि आहे. जसे आकाशाची वृद्धी मुंगीने मोजणे शक्य नाही.

ओवी ३८:

सागरींचें जळ संपूर्ण । केवीं गणूं शके लवण । तेवीं अनंताचे अनंत गुण । आकळी कवण निजसत्ता ॥

अर्थ: सागरातील संपूर्ण जलाला कसे गणू शकेल, तसेच अनंताचे अनंत गुण कोण आकळू शकेल?

ओवी ३९:

पर्जन्याचिया धारा । गणितां येतील नृपवरा । पृथ्वीचिया दूर्वांकुरां । सुखें महावीरा गणितां येती ॥

अर्थ: पर्जन्याच्या धारांचे गणित येणे कठीण आहे, तसेच पृथ्वीवरील दूर्वांकुरांचे गणित सुखाने येऊ शकत नाही.

ओवी ४०:

वारा अफाट धांवे । तोही गणितातें पावे । निमेषोन्मेषांचे यावे । त्यांसीही संभवे गणित राया ॥

अर्थ: वारा अफाट धावतो, तो गणितात येऊ शकत नाही. निमेषोन्मेषांच्या गतीलाही गणितात येणे शक्य नाही.

ओवी ४१:

पृथ्वीचिया परिमाणा । काळें काळें होय गणना । परी भगवंताचिया गुणां । वेदांसहि जाणा गणित नव्हे ॥

अर्थ: पृथ्वीच्या परिमाणाला काळोवेळो गणना होऊ शकते, पण भगवंताच्या गुणांची गणना वेदांनाही करता येत नाही.

ओवी ४२:

भगवंताचें नाम एक । घेतां वेद झाले मूक । त्याचे गुण गणितां सकळिक । शेषाचें मुख दुखंड झालें ॥

अर्थ: भगवंताचे एक नाम घेतल्याने वेद मूक झाले. त्याचे सर्व गुण गणण्याची शक्ति शेषाचे मुख दुखंड झाले.

ओवी ४३:

त्या अनंताचे अनंत गुण । येथ गणूं शके कवण । कांहीं एक संक्षेपें जाण । सांगेन लक्षण अवतारांचें ॥

अर्थ: त्या अनंताचे अनंत गुण कोण गणू शकेल? काही एक संक्षेपाने जाणून घेण्यासाठी अवतारांचे लक्षण सांगतो.

ओवी ४४:

अवतारांमाजीं प्रथमतां । 'पुरुषावतारांची' कथा । द्रुमिल झाला सांगता । ऐक तत्त्वतां महाराजा ॥

अर्थ: अवतारांमध्ये प्रथम 'पुरुषावतारांची' कथा आहे. द्रुमिल ती सांगतो, ऐक तत्त्वतां महाराजा.

ओवी ४५:

नारायणें आत्मशक्तीं । पंचमहाभूतें भूताकृती । सृजूनियां यथानिगुतीं । ब्रह्मांडाची स्थिति निर्माण केली ॥

अर्थ: नारायणाने आत्मशक्तीने पंचमहाभूत आणि भूताकृती सृजून, यथानिगुतीं ब्रह्मांडाची स्थिति निर्माण केली.

ओवी ४६:

'विराजपुर' ब्रह्मांडा नाम । तेथ लीला प्रवेशे देवोत्तम । यालागीं 'पुरुष' हें नाम । पुरुषोत्तम स्वांशें पावे ॥

अर्थ: 'विराजपुर' हे ब्रह्मांडाचे नाव आहे. तेथे देवोत्तम लीला प्रवेश करतो. यालाच 'पुरुष' नाव आहे, पुरुषोत्तम स्वांश (आपल्या अंश) ने प्रवेश करतो.

ओवी ४७:

त्याचेनि अंशयोगें प्रकृति । झाली प्रजांतें प्रसवती । यालागीं 'पुरुष' नामस्थिति । जाण निश्चितीं पावला ॥

अर्थ: त्याच्या अंशयोगाने प्रकृति निर्माण झाली आणि प्रजांत प्रसवली. यालाच 'पुरुष' नामस्थिती निश्चितपणे प्राप्त झाली आहे.

ओवी ४८:

तो अकर्तात्मयोगयुक्तीं । जग चेतवी चिच्छक्तीं । ज्याचेनि जगा जगत्वें स्फूर्ति । त्याची गुणकीर्ति दों श्लोकीं सांगों ॥

अर्थ: तो अकर्तात्मयोगयुक्त आहे, ज्याने जग चिच्छक्तीने चेतवीत आहे. ज्यामुळे जगाला जगत्व स्फूर्ति प्राप्त होते. त्याच्या गुणकीर्तिची दोन श्लोकांनी सांगणार आहे.

ओवी ४९:

त्रैलोक्य वसे जें कांहीं । तेंचि शरीर त्याचें पाहीं । ज्याचेनि योगें देही । ठायींच्या ठायीं वर्तती ॥

अर्थ: त्रैलोक्य (तीन लोकांत) जे काही वसते, ते सर्व त्याचे शरीर आहे. त्याच्या योगाने ते देह ठायी ठायी वर्तते.

ओवी ५०:

ब्रह्मादिक जे तनुधारी । त्यांच्या ज्ञानकर्मेंद्रियांची थोरी । ज्याचेनि इंद्रियेंकरीं । निजव्यापारीं वर्तती ॥

अर्थ: ब्रह्मादिक तनुधारी आहेत, त्यांच्या ज्ञानकर्मेंद्रियांची थोरवी त्याच्यामुळे आहे. त्याचे इंद्रिये आपल्या व्यापारात वर्ततात.

ओवी ५१:

जो जगाचे नयनांचा नयन । जो जगाच्या घ्राणांचें घ्राण । जो जगाच्या श्रवणांचें श्रवण । रसनेची जाण रसना जो कां ॥

अर्थ: जो जगाच्या नयनांचा (डोळ्यांचा) नयन आहे, जो जगाच्या घ्राणांचा (नाका) घ्राण आहे, जो जगाच्या श्रवणांचा (कानांचा) श्रवण आहे, जो रसनेची (जीभेची) जाण आहे.

ओवी ५२:

जो जगाच्या हातांचे हात । ज्याचे पाय जगाच्या पायांत । जो वाचेची वाचा निश्चित । एवं उभय इंद्रियांआंत इंद्रियें ज्याचीं ॥

अर्थ: जो जगाच्या हातांचा हात आहे, ज्याचे पाय जगाच्या पायांत आहेत, जो वाचेची (वाचा) निश्चित आहे, आणि जो उभय (दोन्ही) इंद्रियांच्या आत आहे.

ओवी ५३:

जीवाच्या ठायीं जें कां ज्ञान । तेंही त्याचेनि ज्ञानें जाण । त्यासी ज्ञानदाता नाहीं आन । स्वयें ज्ञानघन स्वभावतांचि ॥

अर्थ: जीवाच्या ठिकाणी जे ज्ञान आहे, ते त्याच्याच ज्ञानाने आहे. त्याला ज्ञानदाता नाही, तो स्वतः ज्ञानघन आहे.

ओवी ५४:

ज्याचेनि प्राणें जाण । जगाचा चळे प्राण । बळ तेज क्रियाचरण । जगासी संपूर्ण ज्याचेनि ॥

अर्थ: ज्याचे प्राण जाणतात, जगाचा प्राण त्याच्यामुळे चालतो. बळ, तेज, क्रियाचरण (कर्म) सर्व त्याच्यामुळे जगाला प्राप्त होते.

ओवी ५५:

रजतमसत्त्वादिगुणयुक्त । उत्पत्तिस्थितिप्रळयान्त । मूळीं आदिकर्ता भगवंत । जाण तो निश्चित 'पुरुषावतार' ॥

अर्थ: रज, तम, सत्त्वादि गुणांनी युक्त, उत्पत्ति, स्थिति, प्रलयाचे अंत करणारा तो आदिकर्ता भगवंत निश्चित 'पुरुषावतार' आहे.

ओवी ५६:

सत्त्वादि त्रिगुणावस्था । उत्पत्तिस्थितिलयकर्ता । तेही गुणावतारकथा । ऐक नृपनाथा सांगेन ॥

अर्थ: सत्त्वादि त्रिगुणावस्था, उत्पत्ति, स्थिति, लयकर्ता (निर्माता, पालनकर्ता आणि संहारकर्ता) या गुणावतार कथेस ऐक, नृपनाथा, सांगतो.

ओवी ५७:

**तोचि आदिकल्पीं उत्पत्ती । रजोगुणें राजसा शक्तीं । स्वयें झाला शतधृती । 'ब्रह्मा' म्हणती जयातें **

अर्थ: तोच आदिकल्पी (सृष्टीच्या आरंभातील) उत्पत्ती आहे, ज्याने रजोगुण (राजस गुण) आणि राजसा शक्तीने सृजन केले. तो स्वतः शतधृती (शतधारी) झाला, ज्याला ब्रह्मा म्हणतात.

ओवी ५८:

**एवं ब्रह्मरूपें उत्पत्ति । सृजिता झाला राजसा शक्तीं । तेथें प्रतिपाळावया स्वधर्मस्थिति । सत्त्वगुणें निश्चितीं 'श्रीविष्णु' जाहला **

अर्थ: ब्रह्माच्या रूपात उत्पत्ति झाली, राजसा शक्तीने सृजन झाले. तेथे स्वधर्मस्थिती (धर्माचे पालन) सत्त्वगुणाने निश्चित करण्यात आले आणि तो श्रीविष्णु झाला.

ओवी ५९:

**तो द्विजधर्मप्रतिपाळणु । यज्ञभोक्ता श्रीविष्णु । देखतां धर्माचा अवगुणु । अवतरे नारायणु नानावतारीं **

अर्थ: द्विजधर्म (ब्राह्मणधर्म) प्रतिपालन करणारा श्रीविष्णु यज्ञभोक्ता आहे. धर्माचा अवगुण (धर्माचा अवनति) पाहून नारायण नानाविध अवतार घेतो.

ओवी ६०:

**तोचि ये सृष्टीचे प्रांतीं । तमोगुणें तामसा शक्तीं । स्वयें जाहला 'रुद्रमूर्ति'। सकळ कल्पांतीं निर्दाळितु **

अर्थ: सृष्टीच्या शेवटी तोच तमोगुण आणि तामसा शक्तीने 'रुद्रमूर्ति' (रुद्र) झाला, जो संपूर्ण कल्पाच्या शेवटी सर्वांना निर्दाळतो (नष्ट करतो).

ओवी ६१:

**जो शेताची पेरणी करी । तोचि राखे देखे सोकरी । तोचि वाळलियावरी । संवगणी करी सर्वांची **

अर्थ: जो शेतात पेरणी करतो, तोच ते राखतो आणि पाहतो. तोच वाळल्यानंतर (सुकल्यानंतर) सर्वांना पूर्णत्व देतो (विकसित करतो).

ओवी ६२:

**तेवीं उत्पत्तिकाळीं तोचि ब्रह्मा । स्थितिकाळीं तोचि विष्णुनामा । प्रळयाकाळींही रुद्रपमा । ये पुरुषोत्तमा तेचि नामें **

अर्थ: उत्पत्तिकाळी तोच ब्रह्मा, स्थितिकाळी तोच विष्णु, प्रलयकाळी तोच रुद्र आहे. पुरुषोत्तमाच्या या नावांमध्ये तोच एकच आहे.

ओवी ६३:

**यालागीं तो आदिकर्ता । श्रुतिशास्त्रीं दृढ वार्ता । दक्षकश्यपादिकां कर्तव्यता । त्यांसी समर्थता याचेनि **

अर्थ: यामुळे तो आदिकर्ता आहे. श्रुतिशास्त्रांनी दृढ वर्तलेले आहे. दक्षकश्यपांसारख्या कर्तव्यांची समर्थता त्याच्यामुळे आहे.

ओवी ६४:

**यापरी विचारितां । हाचि एक सकळ कर्ता । यावांचून कर्तव्यता । अणुमात्रता नव्हे आना **

अर्थ: अशाप्रकारे विचार केल्यास, हाच एक सर्व कर्ता आहे. याच्यावाचून कर्तव्यता नाही, अणुमात्रही नाही.

ओवी ६५:

**जो सृष्टीपूर्वीं स्वयंभ असे । जेणें उत्पत्तिस्थितिप्रळयो भासे । तोचि आदिकर्ता अनायासें । तोचि निजांशें पुरुषावतारु **

अर्थ: जो सृष्टीपूर्वी स्वयंभ (स्वतः उत्पन्न) आहे, ज्यामुळे उत्पत्ति, स्थिति आणि प्रलय होते. तोच अनायासे आदिकर्ता आहे, तोच निजांशांनी (आपल्या अंशांनी) पुरुषावतार घेतो.

ओवी ६६:

**ऐक राया अतिविचित्र । जें परिसतां पुण्य पवित्र । तो नारायणाचा अवतार । ज्याचें चरित्र अलोलिक **

अर्थ: ऐक राया, अतिविचित्र आहे की, नारायणाचा अवतार, ज्याचे चरित्र पवित्र आणि अलौकिक आहे.

तुकाराम महाराजांच्या या ओव्या पुरुषावताराच्या गूढ विचारांचा गाभा स्पष्ट करतात आणि साधकांना परमार्थाच्या दिशेने नेण्यासाठी मार्गदर्शन करतात.

ओवी ६७:

जो अजन्मा नित्य त्रिभुवनीं । जो न जन्मोनि जन्मला योनीं । तेणें धर्माची धर्मपत्नीन । केली जननी दक्षकन्या 'मूर्ती' ॥

अर्थ: जो अजन्मा आहे, जो नित्य त्रिभुवनीं (तीन लोकांत) आहे, जो न जन्माला येत न योनीमध्ये जन्मतो. त्याने धर्माची पत्नी, दक्षाची कन्या 'मूर्ती' हिला जननी केले.

ओवी ६८:

ते मूर्तिमातेच्या उदरीं । नर-नारायण अवतारी । एकचि दोंरूपेंकरीं । धर्माच्या घरीं अवतरले ॥

अर्थ: मूर्तिमातेच्या उदरातून नर-नारायण अवतार झाले. एकच असूनही त्यांनी दोन रूपे धारण केली. धर्माच्या घरात अवतरले.

ओवी ६९:

तेणें नारदादिकांसी जाण । निरूपिलें नैष्कर्म्यलक्षण । स्वयें आचरला आपण । तें कथन ऐक राया ॥

अर्थ: त्यांनी नारद आणि इतर ऋषींच्या उपस्थितीत नैष्कर्म्यलक्षणाचे निरूपण केले. ते स्वतः आचरले. हे कथन ऐक, राया.

ओवी ७०:

'नारायण' म्हणसी कोणे देशीं । तो बदरिकाश्रमीं आश्रमवासी । नारद सनकादिक ऋषि । अद्यापि त्यापासीं सेवेसी असती ॥

अर्थ: 'नारायण' कोणत्या देशात आहे, तर तो बदरिकाश्रमीं आश्रमवासी आहे. नारद, सनक आणि इतर ऋषी अद्यापही त्याच्या सेवेत आहेत.

ओवी ७१:

त्यासी स्वस्वरूपाचें लक्ष । सहजीं असे प्रत्यक्ष । ते स्वरूपनिष्ठेचा पक्ष । अलक्ष्याचें लक्ष्य प्रबोधी स्वयें ॥

अर्थ: त्याला स्वतःच्या स्वरूपाचे लक्ष सहज प्रत्यक्ष आहे. तो स्वरूपनिष्ठेचा पक्ष आहे, अलक्ष्याचे (अदृश्य) लक्ष्य स्वतः प्रबोधित करतो.

ओवी ७२:

तया स्वरूपाचा निजबोध । स्वयें पावावया विशद । अद्यापवरी ऋषिवृंद । नित्य संवाद करिताति त्यासीं ॥

अर्थ: त्या स्वरूपाचा निजबोध (स्वयंभू ज्ञान) मिळविण्यासाठी, ऋषिवृंद अद्यापही त्याच्यासोबत नित्य संवाद साधत असतात.

ओवी ७३:

जें स्वरूप लक्षेना जनीं । तें विशद करूनि दे वचनीं । तेंचि अनुग्रहेंकरूनी । अनुभवा आणी तत्काळ ॥

अर्थ: ज्या स्वरूपाला लोकांना लक्षात येत नाही, ते विशद (स्पष्ट) करून देतो. तोच अनुग्रह (आशीर्वाद) देऊन अनुभवासाठी तत्काळ घेऊन येतो.

ओवी ७४:

ज्ञाते बहुसाल ऋषीश्वर । त्यांमाजीं नारायणअेवतार । तेथ वर्तलें जें चरित्र । अतिविचित्र ऐक राया ॥

अर्थ: ज्ञात आहे, बहुसाल ऋषींच्या समुदायात नारायणाचा अवतार आहे. तेथे वर्तलेले चरित्र अतिविचित्र आहे. ऐक, राया.

ओवी ७५:

ऐसा नारायणाचा प्रताप । देखोनि निष्ठा दृढ तप । तेणें इंद्रासी आला कंप । म्हणे स्वर्ग निष्पाप घेईल माझा ॥

अर्थ: नारायणाचा असा प्रताप पाहून, निष्ठेने दृढ तप करताना इंद्राला कंप आला. इंद्र म्हणाला, स्वर्ग निष्पाप होईल माझा.

ओवी ७६:

त्याचें तप देखोनि परम । म्हणे गेलें गेलें स्वर्गधाम । इंद्रें कोपें प्रेरिला काम । अप्सरासंभ्रमसवेत ॥

अर्थ: त्याचे परम तप पाहून, इंद्र म्हणाला, स्वर्गधाम गेलं. इंद्राने कोपाने काम प्रेरित केले, अप्सरांच्या संभ्रमासह.

ओवी ७७:

कामसमवेत अप्सरा । सवें वसंतही दुसरा । क्रोधु अवघियां पुढारा । जो तापसांतें पुरा नागवी सदा ॥

अर्थ: कामसमवेत अप्सरा, सोबत वसंतही दुसरा. क्रोध सगळ्यांच्या पुढे आहे, जो तापसांना नेहमी नागवी करतो.

ओवी ७८:

तीर्थोतीर्थींच्या अनुष्ठाना । क्षमा नुपजे अंतःकरणा । कोपु येतांच जाणा । करी उगाणा तपाचा ॥

अर्थ: तीर्थतीर्थांच्या अनुष्ठानांनी, अंतःकरणाला क्षमा लाभत नाही. कोप येताच, तपाचा उगाण (नाश) करतो.

ओवी ७९:

क्रोधु तापसांचा उघड वैरी । तापसां नागवी नानापरी । तोही नारायणावरी । अवघ्यां अग्रीं चालिला ॥

अर्थ: क्रोध तापसांचा उघड वैरी आहे, तो तापसांना नानापरी नागवी करतो. तोच नारायणावरही अग्रस्थानी चालला आहे.

ओवी ८०:

ऐशीं मिळोनि बिरुदायितें । आलीं बदरिकाश्रमा समस्तें । नारायणु तप करी जेथें । उठावलीं तेथें अतिआक्रमेंसीं ॥

अर्थ: अशा बिरुदायिते मिळवून, समस्त (सर्व) बदरिकाश्रमात आली. नारायण जिथे तप करत होता, तेथे अतिआक्रमकतेने उठली.

ओवी ८१:

वसंतें शृंगारिलें वन । कोकिळा कलरवें गायन । सुगंध शीतळ झुळके पवन । पराग संपूर्ण वरुषती सुमनें ॥

अर्थ: वसंताने वन शृंगारित केले, कोकिळा कलरवाने गायन करते. सुगंधित, शीतल झुळकीचा पवन वाहतो, पराग संपूर्ण सुमनांवर वरसतो.

ओवी ८२:

**तेथ भ्रमरांचे झणत्कार । कामिनीगायन कामाकार । हावभाव कटाक्षविकार । कामसंचार चेतविती **

अर्थ: तेथे भ्रमरांचे (मधमाशांचे) झणत्कार, कामिनीगायन (स्त्री गाणी) आणि कामाकार (कामाचा आचार), हावभाव आणि कटाक्षाच्या विकारांनी कामसंचार चेतवितात.

ओवी ८३:

**नव्हेचि कामिनीकामबाधा । पराक्रमु न चलेचि क्रोधा । तोही सांडोनियां बिरुदा । परतला नुसधा म्लानवदनें **

अर्थ: कामिनीच्या कामबाधेला (कामाचा उपद्रव) पराक्रम आणि क्रोधाने हरण करता येत नाही. तोही बिरुद (ख्यातनाम) सोडून परतला, म्लानवदनाने (म्लान चेहरा).

ओवी ८४:

**मग मदनें मांडोनियां ठाण । विंधी कामिनीकटाक्षबाण । तेणें घायें नारायण । अणुप्रमाण न डंडळेचि **

अर्थ: मग मदन (कामदेव) ठाण मांडून, कामिनीकटाक्षबाण (स्त्रीकटाक्षांचे बाण) विंधतो. त्यांनी नारायणाला घाय केले, परंतु अणुप्रमाण तो डंडळला नाही.

ओवी ८५:

**शस्रें तोडितां आकाशासी । आकाश स्वयें सावकाशी । तेवीं कामें छळितां नारायणासी । तो निजसंतोषीं निर्द्वंद्व **

अर्थ: शस्त्रे आकाशाकडे तोडली तरी आकाश स्वतः सावकाश राहते, तसेच कामाने नारायणाला छळताना तो निजसंतोषाने निर्द्वंद्व राहतो.

ओवी ८६:

**आग्या निजतेजसत्ता । अग्नीतेज प्राशूं जातां । तोंड जळे चवी चाखितां । तेवीं कामिनीकामता नारायणदृष्टीं **

अर्थ: अग्नीतेज प्राशून जाताना तोंड जळते, तसेच कामिनीच्या कामताचे (कामाच्या इच्छेचे) नारायणाच्या दृष्टिकोनात तोंड जळते.

ओवी ८७:

**नेणतां नारायणमहिमे । धांवोनि घाला घातला कामें । तेव्हां अवघींच पराक्रमें । स्वनिंद्य धर्में लाजलीं **

अर्थ: नारायणमहिमा न ओळखता, कामदेव धावून घाला घालतो. तेव्हा सर्व पराक्रमाने स्वनिंद्य धर्माने (स्वाभिमानाचा धर्म) लाजला.

ओवी ८८:

**तेथ अवघीं झालीं पराङ्मुंखें । पाठमोरीं निघालीं अधोमुखें । तेव्हां त्यांची गति निःशेखें । नारायण देखे खुंटिली **

अर्थ: तेथे सर्व परांगमुख (विरोधात जाणारे) झाले, पाठमोरी झाले आणि अधोमुख झाले. तेव्हा त्यांची गति निःशेख (निःशब्द) नारायणाने पाहून खुंटली.

ओवी ८९:

**इंद्रियनियंता नारायण । नेणोनि छळूं गेलीं आपण । त्यापुढोनि पुनरागमन । सर्वथा जाण करवेना **

अर्थ: इंद्रिय नियंत्रक नारायणाला न ओळखता, आपण छळायला गेलो. त्यापुढून पुनरागमन करणे सर्वथा शक्य नाही.

ओवी ९०:

**मागें न निघवे निश्चितें । ऐसें जाणोनि समस्तें । थोर गजबजिलीं तेथें । भयचकितें व्याकुळें **

अर्थ: मागे न फिरता (माघार न घेता) निश्चित जाणोनी सर्वांनी धावपळ केली. तेथे मोठी गजबज झाली, भयचकित आणि व्याकुळ झाली.

ओवी ९१:

**जाणोनि नारायणप्रताप । आतां कोपून देईल शाप । येणें धाकें म्लानरूप । अतिसकंप भयभीतें **

अर्थ: नारायणप्रताप जाणून, आता कोपून शाप देईल. यामुळे धास्तीने म्लानरूप झाले, अतिशय कंप (कांपलेली) आणि भयभीत झाली.

ओवी ९२:

**ऐशी देखोनि त्यांची स्थिति । कृपेनें तुष्टला कृपामूर्ति । अणुमात्र कोपु नये चित्तीं । अभिनव शांति नारायणाची **

अर्थ: त्यांची अशी स्थिति पाहून, कृपामूर्ति नारायण तुष्ट (संतुष्ट) झाला. त्याच्या चित्तात अणुमात्रही कोप आला नाही. नारायणाची अभिनव शांति होती.

ओवी ९३:

**इंद्रें केला अपराध । तरी नारायणासी न येचि क्रोध । बापु निजशांति अगाध । न मनी विरुद्ध कामादिकांचे **

अर्थ: इंद्राने अपराध केला तरी नारायणाला क्रोध येत नाही. नारायणाची अगाध (असीम) शांती आहे, त्याच्या मनात काम आदि विरुद्ध विचार नाहीत.

ओवी ९४:

**न येचि कामादिकांवरी कोप । इंद्रासही नेदीच शाप । नारायणाच्या ठायीं अल्प । कदा विकल्प नुपजेचि **

अर्थ: नारायणाला काम आदि भावांवर कोप येत नाही, आणि तो इंद्रालाही शाप देत नाही. नारायणाच्या मनात अल्पही विकल्प (पर्याय) उत्पन्न होत नाही.

ओवी ९५:

**अपकार्यावरी जो कोपला । तो तत्काळ कोपें नागविला । अपकार्यां जेणें उपकार केला । तोचि दादुला परमार्थी **

अर्थ: अपकार्यावर जो कोपला, त्याला तत्काळ कोपाने नागवला. अपकार्यांवर उपकार करणारा तोच दादुल (उदार) परमार्थी आहे.

ओवी ९६:

**अपकार्यांय उपकार करिती । त्याचे नांव गा परम शांति । ते शांतीची निजस्थिति । दावी लोकांप्रती आचरोनि **

अर्थ: अपकार्यांवर उपकार करणारे, त्याचे नाव परम शांति आहे. ते शांतीची निजस्थिति (स्वाभाविक स्थिति) दावी लोकांसाठी आचरण करून दाखवते.

ओवी ९७:

**परमार्थाची मुख्यत्वें स्थिति । पाहिजे गा परम शांति । ते शांतीची उत्कट गति । दावी लोकांप्रती आचरोनि **

अर्थ: परमार्थाची मुख्य स्थिति म्हणजे परम शांति. ती शांतीची उत्कट (अत्यंत) गति लोकांसाठी आचरण करून दाखवते.

ओवी ९८:

**भयभीत कामादिक । अप्सरागण साशंक । त्यातें अभयदानें सुख । देऊनियां देख नारायण बोले **

अर्थ: भयभीत कामादिक (कामादि भाव), अप्सरांचा गण साशंक (संशयित) झाला होता. त्यांना अभयदान (भीतीमुक्ति) देऊन नारायण बोलला.

ओवी ९९:

**अहो कामवसंतादिक स्वामी । कृपा करूनि आलेति तुम्ही । तुमचेनि पदाभिगमीं । आश्रमभूमी पुनीत झाली **

अर्थ: अहो कामवसंतादि स्वामी, कृपा करून आपण आलेत. आपल्या पादस्पर्शाने आश्रमभूमी पवित्र झाली आहे.

ओवी १००:

**तुमचें झालिया आगमन । अवश्य करावें आम्हीं पूजन । हेंचि आमुचें अनुष्ठान । कांहीं बळिदान अंगीकारा माझें **

अर्थ: आपले आगमन झाल्यावर, आम्ही अवश्य पूजन करू. हेच आमचे अनुष्ठान आहे. काही बळिदान (बलिदान) अंगीकारा माझे.