मराठी साहित्याचा डिजिटल खजिना.
विनायक चतुर्थी
गणेश चतुर्थी हे व्रत गणपतीला समर्पित आहे. या दिवशी गणपतीची विशेष पूजा केली जाते. पंचांगानुसार, प्रत्येक महिन्यात दोन चतुर्थी येतात - एक शुक्ल पक्षात आणि एक कृष्ण पक्षात. कृष्ण पक्षातील चतुर्थीला संकष्टी चतुर्थी म्हणतात, तर शुक्ल पक्षातील चतुर्थीला विनायक चतुर्थी म्हणतात. प्रत्येक महिन्याच्या अमावस्येनंतर येणाऱ्या चतुर्थीला विनायक चतुर्थी म्हणतात आणि या दिवशी श्रीगणेशाची पूजा केली जाते, ज्याला अडचणी दूर करणारा देव मानला जातो.
विनायक चतुर्थीच्या पूजेचा विधी असा आहे:
स्नान: प्रथम, स्नान करून धूतवस्त्र नेसावे.
पूजास्थान: घरात स्वच्छ ठिकाणी अगर देव्हार्‍यासमोर एक स्वच्छ केलेला चौरंग किंवा पाट ठेवावा.
रांगोळी: त्या चौरंगावर पिंजरीने एक आठ पाकळ्यांचे कमळ काढावे.
मूर्ती: त्यावर सोन्याचांदीची अगर तांब्या-पितळेची छोटी मूर्ती ठेवावी. मूर्ती नसल्यास, एक सुपारी ठेऊन पूजा करावी.
टिळक: गणपतीला टिळक करावे.
पूजा: गणपतीची विधीपूर्वक पूजा करावी.
जानवं: गणपतीला जानवं घालावे.
फुल आणि दुर्वा: गणपतीला लाल फुल आणि दुर्वा अर्पित कराव्यात.
शेंदूर: गणेशाला शेंदूर अर्पित करावा.
नैवेद्य: लाडू किंवा मोदकांचा नैवेद्य दाखवावा.
आरती
गणपतीची विधीपूर्वक पूजा करण्यासाठी खालील चरणांचा समावेश आहे:
आचमन:
केशवाय नमः।
नारायणाय नमः।
माधवाय नमः।
असे म्हणत तीन पळ्या पाणी उजव्या तळहातावर घेऊन प्राशन करावे.
गोविंदाय नमः:
चौथी पळी पाणी हातावरून ताम्हणात सोडावे.
ते पाणी तुळशीत टाकावे.
इच्छा असल्यास मूर्ती अगर सुपारी ताम्हणात ठेऊन स्नान घालावे.
त्यानंतर पंचामृत स्नान घालावे.
हा विधी दुर्वांनी मूर्तीवर अगर सुपारीवर असलेल्या ठिकाणी पाणी व पंचामृत शिंपडून स्नानं-पंचामृतस्नानं समर्पयामि असे म्हणावे.
वस्त्र:
वस्त्रोपवस्त्रार्थे कार्पासवस्त्रं समर्पयामि असे म्हणून कुंकू लावलेले वस्त्र अर्पण करून नमस्कार करावा.
तांबडे किंवा पांढरे गंध लावावे.
चंदनं समर्पयामि असे म्हणून नमस्कार करावा.
हळद-कुंकू:
हरिद्रांच कुंकुमं समर्पयामि हळद-कुंकू लावावे.
अक्षता:
विनायकाय नमः। अलंकारार्थे अक्षतान् समर्पयामि म्हणून पिंजर लावलेल्या लाल अक्षता वाहाव्या.
फुले:
पुष्पाणि समर्पयामि म्हणून फुले अर्पण करावी (विनायकाला तुळस वाहू नये, बेल चालतो).
दुर्वा:
दुर्वांकुरान् समर्पयामि म्हणत दुर्वा वाहाव्या.
धूप:
विनायकाय नमः म्हणत सुगंधी उदबत्ती लावून देवाला धूप समर्पयामी म्हणत ओवाळावे.
दीप:
दीप-निरंजनाची वात पेटवून निरांजनदिप समर्पयामि असे म्हणून ओवाळावे.
नैवेद्य:
नैवेद्यार्थे स्वाद्यवेद्यं समर्पयामि असे म्हणून गूळखोबर्‍याचा नैवेद्य दाखवावा.
नमस्कार:
नमस्करोमि असे म्हणून नमस्कार करावा.
प्रदक्षिणा व पुष्पांजलि आणि विसर्जन विधींचे विवरण असे आहे:
प्रदक्षिणा व पुष्पांजलि
प्रदक्षिणा:
गंध, अक्षता व फुल हातात घेऊन देवाभोवती किंवा आपल्याच भोवती १, ३ किंवा ५ प्रदक्षिणा घालाव्या.
प्रदक्षिणा घालताना प्रदक्षिणां समर्पयामि असे म्हणावे.
पुष्पांजलि:
हातातील पुष्पांजलि देवावर वाहावी.
पुष्पांजलि समर्पयामि असे म्हणावे.
प्रार्थना:
विनायक चतुर्थी व्रत कथा अशी आहे:
एकदा महादेव स्नान केल्यानंतर कैलाश पर्वताहून भोगवती गेले. महादेवांच्या प्रस्थानानंतर देवी पार्वती स्नानसाठी जाताना त्यांनी आपल्या अंगाच्या मळपासून एक बाळ तयार केलं आणि त्यात प्राण फुंकून त्याला सजीव केलं.
त्याचं नावं देवीने गणपती असे ठेवलं. पार्वती देवीने अंघोळीला जाताना गणपतीला सांगितलं की, "मी अंघोळ करत असताना कोणालाही आत येऊ देऊ नको." तेव्हा गणपती बाहेर पहारा देत उभे राहिले.
तेवढ्यात शंकर घरी परतले आणि पार्वतीकडे जायला निघाले तर गणपतीने त्यांना अडवले. महादेवांना हा मुलगा कोण हे ठाऊकच नव्हतं. गणपतीने शंकरांना आत प्रवेशासाठी अडवलं तेव्हा शंकरांना राग आला.
त्यांना वाटले की पार्वती देवीला वाटत असेल की, भोजन वाढण्यात उशिर झाला म्हणून ते नाराज आहेत. त्यामुळे पार्वतीने दोन ताटं भोजन वाढले आणि शंकरांना जेवण्याचा आग्रह केला. दोन ताटं बघून महादेवांनी विचारले की दुसरं ताट कोणाचे आहे? तेव्हा पार्वतीने सांगितले की हे त्यांच्या पुत्र गणेशासाठी आहे, जो दारावर पहारा देत आहे. तेव्हा शंकरांनी रागाच्या भरात गणपतीचं डोकं उडवलं.
हे ऐकून पार्वती देवी विलाप करू लागल्या. त्यांनी शंकरांना डोकं शरीराला जुळवून त्याला जीवित करण्याचा हठ्ठ धरला. तेव्हा महादेवांनी एका हत्तीचं डोकं गणेशाच्या शरीराला जोडले. आपल्या पुत्राला जीवित बघून पार्वती देवी खूप प्रसन्न झाल्या.
ही कथा गणेशाच्या उत्पत्तीची आणि विनायक चतुर्थी व्रताची महिमा दर्शवते. तुम्हाला आणखी काही माहिती हवी असेल तर मला जरूर सांगा!
ALSO READ: श्री गणेश अष्टोत्तर नामावलि 108 Names of Shri Ganesh Ji