​

संत मुक्ताबाई अभंग – पंढरीमाहात्म्यपर

अभंग:

मुक्तजीव सदा होति पै नामपाठें ।
तेंचि रूप ईटे देखिलें आम्हीं ॥१॥
पुंडलिकें विठ्ठल आणिला पंढरी ।
आणूनि लवकरी तारी जन ॥२॥
ऐसें पुण्य केलें एका पुंडलिकेंची ।
निरसिली जनाची भ्रमभुली ॥३॥
मुक्ताई चिंतनें मुक्त में जाली ।
चरणीं समरसली हरिपाठ ॥४॥

अर्थ:
जो जीव विठ्ठलाच्या नामस्मरणात तल्लीन होतो, तो नेहमीच मुक्त असतो, आणि त्याच्या जीवनात विठ्ठलाचेच रूप प्रकट होते. संत पुंडलिकाने विठ्ठलाला पंढरपूरात आणले आणि त्याच्या कृपेने अनेक भक्तांचे उद्धार केले. पुंडलिकाच्या पुण्यकर्मामुळे भक्तांचे जीवनातील भ्रम आणि अडचणी दूर झाल्या. मुक्ताईने विठ्ठलाच्या चिंतनात स्वतःला पूर्णपणे समर्पित केले, त्यातूनच तिला मुक्तीची प्राप्ती झाली आणि ती हरिपाठात विलीन झाली.

अभंग:

शून्यापरतें पाही तंव शून्य तेंही नाहीं ।
पाहाते पाहोनि ठायीं ठेवियलें ॥१॥
कैसागे माये हा तारकु दिवटा ।
पंढरी वैकुंठा प्रगटला ॥२॥
न कळे याची गती आदि मध्य अंतीं ।
जेथें श्रुति नेति नेति प्रगटल्या ॥३॥
मुक्ताई सप्रेम विठ्ठल संभ्रम ।
शून्याहि शून्य समशेजवाजे ॥४॥

अर्थ:
मुक्ताई म्हणते, जेव्हा मी शून्याच्या पलीकडे पाहू लागले, तेव्हा ते शून्यही अस्तित्वात नाही, असं जाणवलं. पाहूनसुद्धा, त्या ठिकाणी कशाचंही ठिकाण दिसलं नाही. या जगातील मायेचे बंधन म्हणजे एखाद्या दिव्याच्या प्रकाशासारखे आहे, ज्यामुळे पंढरीचं वैकुंठ स्वरूप प्रकट होतं. या परमसत्याच्या गतीला, म्हणजेच मार्गाला, आदि, मध्य, आणि अंत असं काहीच नाही. तेथील स्थितीला श्रुतीने "नेति नेति" (हेही नाही, तेही नाही) असं म्हटलं आहे. मुक्ताई प्रेमाने विठ्ठलाचा संभ्रमात गुंतली आहे, कारण शून्याचंही शून्य हे सम्यकतेच्या जवळ आहे.


अभंग:

प्रकृति निर्गुण प्रकृति सगुण ।
दीपें दीप पूर्ण एका तत्त्वें ॥१॥
देखिलेंगे माये पंढरिपाटणीं ।
पुंडलिका आंगणीं विठ्ठलराज ॥२॥
विज्ञानेंसी तेज सज्ञानेंसी निज ।
निर्गुणेंसी चोज केलें सर्वे ॥३॥
मुक्ताई तारक सम्यक विठ्ठल ।
निवृत्तीने चोखाळ दाखविले ॥४॥

अर्थ:
प्रकृती दोन्ही रूपांत प्रकट होते – निर्गुण (निर्विकार, निराकार) आणि सगुण (साकार). एखाद्या दिव्यासारखे एकाच तत्त्वाने सर्वकाही पूर्ण होते. पंढरपूरच्या मायेने आम्हाला दाखविले की, पुंडलिकाच्या अंगणातच विठ्ठलराज प्रकट झाले. विज्ञानाने (ज्ञानाच्या गूढतेने) तेज देऊन सज्ञानांना (ज्ञानी व्यक्तींना) त्यांचे खरे रूप समजले, आणि निर्गुणालाही या जगात सर्वांनी मान्यता दिली. मुक्ताई सांगते की विठ्ठल हे तारक (मुक्त करणारे) आहेत, आणि निवृत्तीने या मार्गावर चालत योग्य उदाहरण दाखवून दिले.

अभंग:

अनंती अनंत श्रुतीचा इत्यर्थ।
ते रूप समर्थ पंढरिय ॥१॥
पुंडलिके गोविला मुलोनिया ठेला ।
न वैसे बहिला अद्यापिजो ॥२॥
नाना बागडियाचे कीर्तन साबडे ।
तेची तया आकडे प्रेमभरी ॥३॥
मुक्ताई अवघा झाला परमानंद ।
सुखाचा उद्बोद सुखरूप ॥४॥

अर्थ:
श्रुतींनी ज्या अनंत परमसत्तेचं वर्णन केलं आहे, तेच परमसामर्थ्य पंढरपूरच्या विठ्ठलरूपात प्रकट झाले आहे. पुंडलिकाने विठ्ठलाला ओढून आपल्या अंगणात आणले, आणि तेव्हापासून विठ्ठल अजूनही त्या स्थानी राहिले आहेत. अनेक साधू, संत, आणि कीर्तनकारांनी आपल्या प्रेममय कीर्तनाने विठ्ठलाची स्तुती केली आहे, ज्यात प्रेमाच्या ओढीने विठ्ठलाच्या दिव्य गुणांची आराधना आहे. मुक्ताई म्हणते की विठ्ठलाच्या दर्शनाने पूर्ण आनंद प्राप्त झाला आहे, आणि त्या आनंदाने सुखरूपतेचा अनुभव प्रकट होतो.


अभंग:

जयालागी योगी शीणती साधनी ।
तो हा चक्रपाणी पंढरिये ॥१॥
युगे अठ्ठाविस उभा विटेवरी ।
कर कटा घरी ठेवोनिया ॥२॥
दक्षिण वाणी भिमा प्राणिया ।
उद्धार स्नाने नारी नर मुक्त होती ॥३॥
संत मुकुटमणी डलिकराव ।
दाने दाब चैकुंठाचा ॥४॥
निवृत्ती ज्ञानदेव सोपान चांगवा ।
मुक्ताई तथा ओवाळती ॥५॥

अर्थ:
जो योगी आपल्या साधनेच्या कष्टांत असतो, त्याला हे पंढरपूरचे चक्रपाणि विठ्ठल सदैव मदत करतो. युगातील अठ्ठावीस विठोबांच्या ठिकाणी तो विठोबा उभा आहे, आणि त्याच्या पायाखाली वास करण्यासाठी त्याने कर कटासारख्या शारीरिक कष्टांना घरात ठेवले आहे. दक्षिण वाणी भिमा प्राण्यांसाठी उद्धाराचे स्नान आहे, ज्यामुळे नारी आणि नर मुक्त होतात. संतांना मुकुटातील मण्यांसारखे मानले जाते, कारण ते चैतन्याचा प्रकाश आणतात. निवृत्ती, ज्ञानेश्वरी, आणि चांगला सोपान म्हणजे विठोबाचा मार्ग दाखवणारे, त्यांचं महत्त्व मुक्ताई ओवाळते.

अभंग:

नादा बिंदा भेटी जे वेळी पैजाली ।
ऐशी ऐकी बोली बोलतो जीव ॥१॥
उगेची मोहन धरूनी प्रपंची ।
त्याशी पै यमाची नगरी आहे ॥२॥
जिवजंतू जडत्वासी उपदेशी ।
त्यासी गर्भवासी घाली देव ॥३॥
मुक्ताई श्रीहरी उपदेशी निवृत्ती ।
संसार पुढती नाही आम्हा ॥४॥

अर्थ:
जेव्हा जीव या नाद बिंदूच्या भेटीला येतो, तेव्हा तो एक विशेष अनुभव घेतो. तेव्हा तो एक अशी बोली बोलतो, जी आत्मिक प्रगतीसाठी महत्त्वाची आहे. त्याने भोगलेल्या मोहाच्या आहारी गेल्यावर, प्रपंचातील नकारात्मकतेशी त्याचे संबंध असतात, जे यमराजाच्या नगरीसारखे असते. जिवंत प्राणी जडत्वाच्या स्थितीत असताना, त्यांना उपदेश दिला जातो, ज्यामुळे देव त्यांच्या गर्भात येतो. मुक्ताई सांगते की श्रीहरीच्या उपदेशाने निवृत्ती मिळते, कारण जगाच्या ताण-तणावांनी आमच्या जीवनात अधिक काहीही महत्त्वाचे नाही.

अभंग:

मंगळ ते नाम मंगळ ते धाम ।
मंगळ पुरुषोत्तम मंगळची ॥१॥
मंगळ ते तीर्थ मंगळ ते क्षेत्र ।
मंगळ पवित्र नामघोष ॥२॥
मंगळ ते भक्त मंगळ कीर्तनी ।
मंगळ चक्रपाणी गाती नाम ॥३॥
मंगळ सोहळा वैष्णवाचा हाट ।
मंगळ ती पेड पुंडलिक ॥४॥
मंगळ नरनारी ओवाळती हरी ।
मुक्ताई उभीद्वारी मंगळाच्या ॥५॥

अर्थ:
या अभंगात मुक्ताई मंगळाचे महत्त्व व्यक्त करते. "मंगळ" म्हणजे शुभता, आणि त्या मंगळाच्या नावाने आणि धामाने सर्वत्र कल्याण आहे. मंगळ पुरुषोत्तम आहे, जो संपूर्ण जगाला सुखी करतो. तीर्थक्षेत्रे आणि पवित्र स्थानं देखील मंगळात आहेत, आणि त्याच्या नामाचा घोष सर्वत्र गूंजत आहे. भक्त आणि कीर्तनकार मंगळाच्या गाण्यात मग्न आहेत, ज्यामुळे या मंगलमय वातावरणाचा अनुभव घेतात. वैष्णवांच्या सोहळ्यात, पंढरपूरची तीर्थक्षेत्रे महत्त्वाची आहेत, जिथे पुंडलिक देवते मानले जाते. नर-नारी सर्वजण हरियाला ओवाळतात, आणि मुक्ताई मंगळाच्या उज्वलतेने भरलेली आहे.

अभंग:

अकार उकार मकार निःशुन्य ।
साकार परे परता परे पंढरिये ॥१॥
ते रूप सावळे उभे कर कटी ।
पुंडलिका पाठी विटेवरी ॥२॥
भुवैकुंट क्षेत्र भिवरेचे तीरी ।
संत भारगजरी टाळघोळ ॥३॥
दिंड्या गरुडटेक पतकांचे भार ।
कीर्तन गजर वाळवंटी ॥४॥
निवृत्ती ज्ञानदेव सोपान सावता ।
जगमित्रादी तत्त्वता गाती नाम ॥५॥
मुक्ताई पूर्ण हरिपाठी रंगावली पूर्णपणे ॥६॥

अर्थ:
या अभंगात मुक्ताई संपूर्ण ब्रह्मांडाच्या तत्त्वाचा उल्लेख करते. "अकार उकार मकार" हे ध्वनिस्वरूप आहेत, जे शून्याला दर्शवतात, तर "साकार परे" म्हणजेच साकार रूपाच्या पलीकडे जाऊन, पंढरपूरचा विठोबा प्राप्त होतो. विठोबा सावळा असून, तो पुंडलिकाच्या अंगणात उभा आहे. भुवैकुंट क्षेत्राच्या किनाऱ्यावर संत भारगजरी आनंदाने टाळघोल करत आहेत. दिंड्या गरुडटेकच्या पतकांसोबत आहेत, आणि कीर्तनाच्या गजरात वाळवंटही हर्षित आहे. निवृत्ती, ज्ञानदेव, सोपान, आणि सावता यांचे नाम म्हणजे जगाच्या मित्रत्वाचे तत्त्व, जे सतत गात राहतात. मुक्ताई पूर्ण हरिपाठी असून, ती रंगावलीत पूर्णपणे रंगलेली आहे, जिथे भक्ति आणि प्रेमाच्या रंगांनी जीवन गाजवले आहे.

​संत मुक्ताबाई अभंग – नामपर

अभंग:

मुक्तजीव सदा होति पै नामपाठें।
तेंचि रूप ईटे देखिलें आम्हीं॥ १॥
पुंडलिकें विठ्ठल आणिला पंढरी।
आणूनि लवकरी तारी जन॥ २॥
ऐसें पुण्य केलें एका पुंडलिकेंची।
निरसिली जनाची भ्रमभुली॥ ३॥
मुक्ताई चिंतनें मुक्त में जाली।
चरणीं समरसली हरिपाठ॥ ४॥

अर्थ:
या अभंगात मुक्ताई सांगते की, जो जीव विठ्ठलाच्या नामस्मरणात लीन असतो, तो सदा मुक्त असतो. विठ्ठलाचे स्वरूप आम्ही पाहिले आहे, आणि पुंडलिकाने विठ्ठलाला पंढरपूरात आणून अनेक भक्तांचे उद्धार केले आहे. पुंडलिकाच्या पुण्यकर्मामुळे अनेक जनांची भ्रमभुली दूर झाली आहे, त्यामुळे त्यांचे जीवन निरस झाले नाही. मुक्ताईने विठ्ठलाच्या चिंतनाने मुक्ती प्राप्त केली आणि हरिपाठात समरसली. विठ्ठलाच्या चरणांमध्ये ती पूर्णपणे समर्पित झाली आहे.

अभंग:

शून्यापरतें पाही तंव शून्य तेंही नाहीं।
पाहाते पाहोनि ठायीं ठेवियलें॥ १॥
कैसागे माये हा तारकु दिवटा।
पंढरी वैकुंठा प्रगटला॥ २॥
न कळे याची गती आदि मध्य अंतीं।
जेथें श्रुति नेति नेति प्रगटल्या॥ ३॥
मुक्ताई सप्रेम विठ्ठल संभ्रम।
शून्याहि शून्य समशेजवाजे॥ ४॥

अर्थ:
या अभंगात मुक्ताई तत्त्वज्ञानाचा अन्वेषण करते. शून्याच्या पलीकडे पाहताना, तिला कळते की त्याचं शून्य अस्तित्वात नाही, आणि पाहणं देखील थांबलं आहे. या जगातील मोहकतेने भस्म केलेला दिवा म्हणजे पंढरपूरचा विठोबा, जो वैकुंठाच्या स्वरूपात प्रकट झाला आहे. या सत्याचा गूढ अर्थ समजून घेणे कठीण आहे; त्यामुळे श्रुतीने "नेति नेति" (हेही नाही, तेही नाही) असे दर्शवले आहे. मुक्ताई विठोबाच्या प्रेमात आकंठ बुडालेली आहे, आणि शून्यालाही तिने शून्य म्हणून मानले आहे, ज्याचा अर्थ एकरूपता आणि अद्वितीयता यांमध्ये आहे.

अभंग:

प्रकृति निर्गुण प्रकृति सगुण।
दीपें दीप पूर्ण एका तत्त्वें॥ १॥
देखिलेंगे माये पंढरिपाटणीं।
पुंडलिका आंगणीं विठ्ठलराज॥ २॥
विज्ञानेंसी तेज सज्ञानेंसी निज।
निर्गुणेंसी चोज केलें सर्वे॥ ३॥
मुक्ताई तारक सम्यक विठ्ठल।
निवृत्तीने चोखाळ दाखविले॥ ४॥

अर्थ:
या अभंगात मुक्ताई निराकार (निर्गुण) आणि साकार (सगुण) या दोन्ही रूपांची चर्चा करते. दीपकाच्या उदाहरणाने ती दर्शवते की, सर्वत्र एकच तत्त्व कार्यरत आहे. पंढरपूरच्या मायेच्या संदर्भात, विठोबा पुंडलिकाच्या अंगणात प्रकट झाले आहेत. विज्ञानाने (ज्ञानाने) ज्याचं तेज आहे, ते सज्ञान (ज्ञानी) असलेल्या व्यक्तींना प्राप्त होतं. सर्वांनी निर्गुणाचं महत्त्व ओळखलं आहे. मुक्ताईने समजावलं की, विठोबा म्हणजे तारक, जो जीवनातील मार्गदर्शक आहे. निवृत्तीनं योग्य मार्ग दाखवला आहे, ज्याने भक्तीचा सार्थक अनुभव मिळवला आहे.

अभंग:

अनंती अनंत श्रुतीचा इत्यर्थ।
ते रूप समर्थ पंढरिय॥ १॥
पुंडलिके गोविला मुलोनिया ठेला।
न वैसे बहिला अद्यापिजो॥ २॥
नाना बागडियाचे कीर्तन साबडे।
तेची तया आकडे प्रेमभरी॥ ३॥
मुक्ताई अवघा झाला परमानंद।
सुखाचा उद्बोद सुखरूप॥ ४॥

अर्थ:
या अभंगात मुक्ताई अनंत श्रुतींचा अर्थ स्पष्ट करते. पंढरपूरचा विठोबा अनंत समर्थता असलेला आहे, जो भक्तांच्या हृदयात वास करतो. पुंडलिकाने विठोबाला आपल्या आयुष्यात आणून, त्याच्या गोष्टीला साक्षीदार केले आहे, ज्यामुळे भक्तांमध्ये गोड प्रेमाची भावना निर्माण झाली आहे. संतांची बागडयांची कीर्तने प्रेमाने भरलेली आहेत, ज्यामुळे ती भक्तांना आनंद देते. मुक्ताई म्हणते की, विठोबाच्या भक्ति मार्गाने ती परमानंदात बुडाली आहे, जिथे सुखाच्या उद्बोधनातून जीवनाचा गोड अनुभव मिळतो.



अभंग:

जयालागी योगी शीणती साधनी।
तो हा चक्रपाणी पंढरिये॥ १॥
युगे अठ्ठाविस उभा विटेवरी।
कर कटा घरी ठेवोनिया॥ २॥
दक्षिण वाणी भिमा प्राणिया।
उद्धार स्नाने नारी नर मुक्त होती॥ ३॥
संत मुकुटमणी डलिकराव।
दाने दाब चैकुंठाचा॥ ४॥
निवृत्ती ज्ञानदेव सोपान चांगवा।
मुक्ताई तथा ओवाळती॥ ५॥

अर्थ:
या अभंगात मुक्ताई एक योगीच्या साधनेचा उल्लेख करते, जो पंढरपूरच्या चक्रपाण्याचे अवतार आहे. तो विठोबा युगे अठ्ठाविस म्हणजे वि.स.च्या ठिकाणी विटेवर उभा आहे. त्याने कर कटासारखे श्रम घरात ठेवले आहेत, ज्यामुळे साधकांना आध्यात्मिक प्रगती मिळते. दक्षिण वाणीने भिमाच्या प्राण्यांना उद्धार करण्याची क्षमता आहे, ज्यामुळे नर-नारी दोन्ही मुक्त होतात. संत हे मुकुटातील मण्यांसारखे आहेत, कारण ते ज्ञानाचे आणि भक्तीचे प्रतीक आहेत. निवृत्ती आणि ज्ञानेश्वरी या संतांचे महत्व अधोरेखित केले आहे, कारण ते जीवनात चांगला मार्ग दाखवतात. मुक्ताई त्या संतांचा मान राखत, त्यांची स्तुती करते.


अभंग:

नादा बिंदा भेटी जे वेळी पैजाली।
ऐशी ऐकी बोली बोलतो जीव॥ १॥
उगेची मोहन धरूनी प्रपंची।
त्याशी पै यमाची नगरी आहे॥ २॥
जिवजंतू जडत्वासी उपदेशी।
त्यासी गर्भवासी घाली देव॥ ३॥
मुक्ताई श्रीहरी उपदेशी निवृत्ती।
संसार पुढती नाही आम्हा॥ ४॥

अर्थ:
या अभंगात मुक्ताई आध्यात्मिक अनुभवाबद्दल बोलते. जेव्हा जीव नाद बिंदूच्या भेटीला जातो, तेव्हा तो एक विशेष आंतरिक आवाज अनुभवतो. तो भोगांमध्ये अडकलेला असतो, जिथे त्याचे जीवन यमराजाच्या नगरीसारखे असते, म्हणजेच मृत्यू आणि पुनर्जन्माच्या चक्रात. जिवंत प्राणी जडत्वाच्या स्थितीत असताना, देव त्याला गर्भात प्रवेश देतो, ज्यामुळे तो आध्यात्मिक मार्गावर येऊ शकतो. मुक्ताई श्रीहरीच्या उपदेशाने निवृत्तीचा मार्ग शिकवते आणि सांगते की या भौतिक संसारात आपल्याला काहीही महत्त्वाचे नाही; आध्यात्मिकता हीच खरी मुक्ति आहे.

​
अभंग:

मंगळ ते नाम मंगळ ते धाम।
मंगळ पुरुषोत्तम मंगळची॥ १॥
मंगळ ते तीर्थ मंगळ ते क्षेत्र।
मंगळ पवित्र नामघोष॥ २॥
मंगळ ते भक्त मंगळ कीर्तनी।
मंगळ चक्रपाणी गाती नाम॥ ३॥
मंगळ सोहळा वैष्णवाचा हाट।
मंगळ ती पेड पुंडलिक॥ ४॥
मंगळ नरनारी ओवाळती हरी।
मुक्ताई उभीद्वारी मंगळाच्या॥ ५॥

अर्थ:
या अभंगात मुक्ताई मंगळाची महिमा सांगते. "मंगळ" म्हणजे शुभता, आणि तो शब्द जीवनात आनंद, शांती आणि समृद्धी आणतो. मंगळाचे नाम, धाम आणि तीर्थ सर्वत्र पवित्रता वाढवितात, कारण तो पुरुषोत्तम विठोबा आहे. भक्त आणि कीर्तनकार मंगळाच्या नामाचा गजर करत आहेत, जे हृदयात आनंद निर्माण करते. मंगळ म्हणजे वैष्णव सोहळा, जो भक्तांना एकत्र आणतो, आणि पंढरपूरची तीर्थक्षेत्रे म्हणजे पुंडलिकाची तीर्थ. नर-नारी सर्वजण हरियाला ओवाळतात, आणि मुक्ताई या मंगळाच्या आनंदात उभी आहे, ज्यामुळे तिचे जीवन आणि भक्ती गोड झालेले आहे.

अभंग:

अकार उकार मकार निःशुन्य।
साकार परे परता परे पंढरिये॥ १॥
ते रूप सावळे उभे कर कटी।
पुंडलिका पाठी विटेवरी॥ २॥
भुवैकुंट क्षेत्र भिवरेचे तीरी।
संत भारगजरी टाळघोळ॥ ३॥
दिंड्या गरुडटेक पतकांचे भार।
कीर्तन गजर वाळवंटी॥ ४॥
निवृत्ती ज्ञानदेव सोपान सावता।
जगमित्रादी तत्त्वता गाती नाम॥ ५॥
मुक्ताई पूर्ण हरिपाठी रंगावली पूर्णपणे॥ ६॥

अर्थ:
या अभंगात मुक्ताई शुद्ध स्वरूप, ब्रह्माच्या अस्तित्वाबद्दल बोलते, ज्यात अकार, उकार आणि मकार यांचा उल्लेख आहे. हे तीन स्वर एकत्रितपणे निःशून्यत्व दर्शवतात, जे साकाराच्या पलीकडे आहे. विठोबा, जो सावळा आहे, पुंडलिकाच्या अंगणात उभा आहे, आणि त्याच्यात तीर्थक्षेत्राची महिमा आहे. भुवैकुंटच्या काठावर संत भारगजरी आनंदाने टाळघोळ करत आहेत, जी भक्तांच्या जीवनात आनंद आणते. दिंड्या म्हणजे गरुडटेकच्या पतकांचे भार, जे कीर्तनात वाळवंटात गजर करतात. निवृत्ती, ज्ञानेश्वरी, आणि सावता यांचे नाम जिव्हाळ्याने गातात, ज्यामुळे त्यांचे तत्त्वज्ञान सर्व जगाला लाभते. मुक्ताई प्रत्येक हरिपाठीसाठी रंगावली पूर्णपणे अनुभवते, जिथे भक्ती आणि प्रेमाचे संपूर्णता आहे.

​संत मुक्ताबाई अभंग – नामपर

अभंग:

अलिप्त संसारी हरिनामपाठे।
जाईजे वैकुंठे मुक्तलग॥ १॥
हरिविण मुक्त न करि हो सर्वदां।
संसारआपदा भाव तोडी॥ २॥
आशेच्या निराशीं अचेतना मारी।
चेतविला हरि आप आपरूपें॥ ३॥
मुक्ताई जीवन्मुक्तची सर्वदां।
अभिनव भेदा भेदिलें॥ ४॥

अर्थ:
या अभंगात मुक्ताई हरिनामाच्या महत्त्वाबद्दल बोलते. ती सांगते की जो अलिप्त (अधीन नसलेला) आहे, तो हरिनामाच्या पाठामुळे वैकुंठात मुक्त होईल. हरिविना (विठोबाच्या आठवणी व नामाशिवाय) मुक्तता मिळवणे कठीण आहे, कारण संसारातील संकटे आणि दु:ख दूर होत नाहीत. निराशेच्या काळात, मन अचेतन होते, पण हरि आपल्याला आपला रूप दाखवून जागरूक करतो. मुक्ताई सांगते की जीवन्मुक्तता म्हणजे जीवनात अनुभव घेणे, आणि नवीन भेद (दृष्टिकोन) दाखवणे, ज्यामुळे भक्तांचा आध्यात्मिक अनुभव समृद्ध होतो.

अभंग:

आधीं तूं मुक्तचि होतासिरे प्राणीया।
परि वासनें पापिणीया नाडिलासी॥ १॥
आधीचे आठवी मग घेई परी।
हरिनाम जिव्हारी मंत्रसार॥

आदि मध्य हरि ऊर्ध्व में वैकुंठ।
जाईल वासना हरि होईल प्रगट॥ धृ॥

एकतत्त्व धरी हरिनाम गोड।
येर तँ काबाड विषय ओढी॥
नाम में सांडी वासना पापिणी।
एक नारायणी चाड धरी॥ २॥

मुक्ताई मुक्तलग सांडिली वासना।
मुक्तामुक्ती राणा हरिपाउँ।
नामाचेनि पोर्ट जळती पापराशी।
न येती गर्भवासीं अरे जाना॥ ३॥

अर्थ:
या अभंगात मुक्ताई व्यक्त करते की पूर्वी सर्व प्राणी मुक्त होते, परंतु वासनांनी त्यांना पापात अडकवले आहे. आधीच्या आठवणींमुळे, प्रत्येक व्यक्ती हरिनाम घेऊ शकते, जो मंत्रासारखा शक्तिशाली आहे. हरि आदिचा, मध्याचा आणि ऊर्ध्वचा असतो, आणि त्याच्या मार्गाने वासना दूर होतील, ज्यामुळे प्रगटता प्राप्त होईल.

हरिनाम एक गोड तत्त्व आहे, पण वासनांच्या ओढात मनुष्य विषयांच्या मागे धावत राहतो. मुक्ताई म्हणते की, वासनांमध्ये अडकलेल्या पापिणींच्या आड हरिनामामुळे मुक्तता मिळवता येते. ती शेवटी सांगते की नामाचे प्रभाव जळती पापाशी आहे, ज्यामुळे गर्भवासी (अर्थात अज्ञानता) नष्ट होते.

अभंग:

नाम मंत्र हरि निज दासां पावे।
ऐकोनी घ्यावें झडकरी॥ १॥
सुदर्शन करीं पावे लवकरी पांडवां।
साहाकारी श्रीकृष्ण रथा॥ २॥

निजानंद दावी उघडें में बैकुंठ।
नामेचि प्रगट आम्हालागीं॥ ३॥
मुक्ताई जीवन्मुक्त हा संसार।
हरि पारावार केला आम्हीं॥ ४॥

अर्थ:
या अभंगात मुक्ताई नाम मंत्राच्या शक्तीवर जोर देते. "हरि निज दासां पावे" म्हणजे हरि आपल्या भक्तांना आपल्या चरणात येण्याची संधी देतो, म्हणून भक्तांनी नाम मंत्राचे महत्त्व समजून घेतले पाहिजे. सुदर्शन चक्र असलेला श्रीकृष्ण पांडवांना सहाय्य करत आहे, ज्यामुळे भक्तांच्या मार्गावर शांती आणि विजय येतो.

निजानंद म्हणजे वैकुंठ, जो आपल्या अंतर्मुखतेत उघडला जातो. नामामुळे या आनंदाची अनुभूती होईल, जी भक्तांना आत्मिक उन्नती साधण्यास मदत करते. अंततः मुक्ताई सांगते की "जीवन्मुक्त" म्हणजे जीवनातच मुक्तता प्राप्त करणे, आणि हरि या जगाच्या पल्याड असतो, जो भक्तांना पारावार म्हणजे पापातून मुक्त करतो.

अभंग:

भजनभावो देहीं नित्यनाम पेठा।
नामेचि बैकुंठा गणिका गेली॥ १॥
नाममंत्र आम्हां हरिरामकृष्ण।
दिननिशीं प्रश्न मुक्तिमार्ग॥ २॥

नामचि तारक तरले भवसिंधु।
हरिनामछंद मंत्रसार॥ ३॥
मुक्ताई चिंतन हरिप्रेम पोटीं।
नित्य नाम घोटी अमृत सदां॥ ४॥

अर्थ:
या अभंगात मुक्ताई भक्तिभाव आणि नामाची महिमा सांगते. "भजनभावो देहीं नित्यनाम पेठा" म्हणजे भक्तीभावात नित्यनाम घेतल्याने आत्मिक उन्नती होते. नामामुळे भक्तांना बैकुंठ प्राप्त होऊ शकते, ज्यामुळे त्यांची आत्मा स्वच्छ होते.

"हरिरामकृष्ण" नाममंत्र आपल्याला दिन-रात मुक्तीचा मार्ग दाखवतो. "भवसिंधु" म्हणजे जन्म आणि मृत्यूच्या चक्रातून मुक्ती मिळवण्यास हरिनाम एक तारक आहे, जो अडचणींना पार करण्यास मदत करतो.

मुक्ताई पुढे सांगते की, "चिंतन हरिप्रेम पोटीं" म्हणजे हरिप्रेमाच्या चिंतनाने आत्मिक आनंद वाढतो. "नित्य नाम घोटी अमृत सदां" याचा अर्थ नित्य नाम घेण्याने अमृत मिळवले जाते, जे सतत आनंद देते.

अभंग:

मुक्त पैं अखंड त्यासि में फावलें।
मुक्तचि घडलें हरिच्या पाठ॥ १॥
रामकृष्ण मुक्त जाले पैं अनंत।
तारले पतित युगायुगीं॥ २॥

कृष्णनामें जीव झाले सदा शिव।
बैकुंठ राणिव मुक्त सदां॥ ३॥
मुक्ताई संजीवन मुक्तमुक्ति कोडें।
जालें पैं निवार्डे हरिरूप॥ ४॥

अर्थ:
या अभंगात मुक्ताई मुक्ततेच्या स्थितीवर आणि हरिच्या महत्त्वावर जोर देते. "मुक्त पैं अखंड त्यासि में फावलें" याचा अर्थ म्हणजे ती स्थिती अखंड आहे, आणि भक्तांच्या हृदयात हरिच्या पाठामुळे मुक्तता घडते.

"रामकृष्ण मुक्त जाले पैं अनंत" म्हणजे राम आणि कृष्ण यांचे नाम घेतल्याने अनंत मुक्ति प्राप्त होते. हे नाम पतितांना, म्हणजे पापी जीवांना, युगायुगांपासून तारते.

"कृष्णनामें जीव झाले सदा शिव" याचा अर्थ आहे की कृष्णाच्या नामामुळे जीव शाश्वत शांती प्राप्त करतो. "बैकुंठ राणिव मुक्त सदां" म्हणजे बैकुंठ हा मुक्ततेचा स्थळ आहे, जेथे भक्त सदैव मुक्त राहतात.

शेवटी, "मुक्ताई संजीवन मुक्तमुक्ति कोडें" म्हणजे मुक्ताईच्या विचारांमुळे आणि हरिरूपाच्या निवारणामुळे जीवनात मुक्तता प्राप्त होते, ज्यामुळे सर्वत्र आनंद आणि शांती संचारित होते.

अभंग:

मुक्तामुक्त दोन्ही आईक तो।
कर्णी हरिनाम वर्णी सदा काळ॥ १॥
नाहीं काळ तेथें आम्हां वेळ कैची।
हरिनामछंदाची गोडी थोरी॥ २॥

नाना विघ्नबाधा नाईकों आम्हीं।
कदां निरंतर धंदा रामकृष्ण॥ ३॥
मुक्तपणे मुक्त मुक्ताई।
हरिनाम सेवीत सर्वकाळ॥ ४॥

अर्थ:
या अभंगात मुक्ताई मुक्तता आणि हरिनामाच्या महत्त्वावर प्रकाश टाकते. "मुक्तामुक्त दोन्ही आईक तो" म्हणजे मुक्त आणि अंशतः मुक्त जीवन हे दोन्ही श्रवणीय आहेत, आणि त्यात हरिनामाचा महत्त्वपूर्ण स्थान आहे.

"नाहीं काळ तेथें आम्हां वेळ कैची" याचा अर्थ म्हणजे हरिनामाच्या साधनेत वेळ आणि काळाचे बंधन नाही. "हरिनामछंदाची गोडी थोरी" म्हणजे हरिनामाच्या गोडीचा अनुभव थोडक्यात व्यक्त केला आहे.

"नाना विघ्नबाधा नाईकों आम्हीं" याचा अर्थ आहे की विविध अडचणी आणि विघ्नांवर मात करत, आम्ही राम आणि कृष्ण यांच्या नामाचा निरंतर अभ्यास करतो.

शेवटी, "मुक्तपणे मुक्त मुक्ताई" याचा अर्थ आहे की मुक्ताईने मुक्ततेची अनुभूती घेतली आहे आणि हरिनामाच्या सेवेत सदैव स्थिर आहे, जे त्याच्या जीवनातील आनंद आणि शांति प्राप्त करतो.

अभंग:आदि मध्य ऊर्ध्व मुक्त भक्त हरि।
सबाह्य अभ्यंतरी हरि एकु ॥१॥
नलगती तीर्थे हरिरूपें मुक्त।
अवथि सूक्त जपिनिलें ॥२॥
ज्याचेनि नायें मुक्त में जडमूह।
तरले दगड समुद्रीं देखा ॥३॥
मुक्ता हरिनामें सर्वदां पे मुक्त।
नाहीं आदि अंत उरला आम्हां ॥२४॥

अर्थ:
या अभंगात भक्त हरिदासाने भगवान श्रीहरीच्या स्वरूपाचे महत्त्व व्यक्त केले आहे. भक्त हरि सर्वत्र असतो; बाह्य आणि आंतर दोन्ही स्थानी. तीर्थांमध्येही भगवान श्रीहरीचा आकार आहे, आणि तिथे जप आणि ध्यान केल्याने आध्यात्मिक मुक्ती मिळवता येते. जड वासनांपासून मुक्त होण्यासाठी भक्ताला भगवान श्रीहरीचाच आधार आहे. शेवटी, हरिनामात साक्षात्कार करून सर्वांना मुक्ती मिळते, आणि त्यामुळे भक्ताच्या हृदयात न प्रारंभ, न अंत असलेला अनुभव प्रकट होतो.

संत मुक्ताबाई अभंग – संतपर

​​अभंग:

आदि अंतु हरि सर्वां घटीं पूर्ण ।
जाणोनि संतजन प्रेमभरित ॥१॥
रामनाम चिर्चे प्रेम वोसंडत ।
नित्यानित्य तृप्त हरिभक्ती ॥२॥
शांति क्षमा दया सावध पैं चित्तीं ।
आनंदे डुल्लती सनकादिक ॥३॥
मुक्ताई म्हणे नाम श्रीहरीचे जोडी।
नित्यता आवडी चरणसेवे ॥४॥

अर्थ:

या अभंगात कवि सांगतात की हरि हा सर्व विश्वाचा आरंभ आणि अंत आहे, त्यामुळे संतजन प्रेमाने परिपूर्ण असतात. रामाचे नाम घेतल्याने प्रेमाची वृष्टी होते आणि भक्त सतत तृप्त राहतात. शांतता, क्षमा आणि दया यांचे महत्त्व सांगून, या गुणांमुळे आनंदाची अनुभूती मिळते. अंततः, मुक्ताईच्या म्हणण्यानुसार, श्रीहरीचे नाम सदैव आपल्या जीवनात असावे आणि त्याच्या चरणसेवेवर नित्य प्रेम असावे, हे खरे साधना आहे.

अभंग:

परब्रह्मीं चित्त निरंतर धंदा ।
तथा नाहीं कदा गर्भवास ॥१॥
उपजोनी जनीं धन्य ते योनी ।
चित्त नारायण मुक्तलग ॥२॥
अव्यक्तीं पैं व्यक्ति चित्तासि अनुभव ।
सर्व सर्व देव भरला दिसे ॥३॥
ज्ञेय ज्ञाता ज्ञान उन्मनी विज्ञान ।
चित्त नारायण झालें त्याचें ॥४॥
आदि अंतीं हरि सर्व त्याचा जाला ।
परतोनि अबोला प्रपंचैसी ॥५॥
मुक्ताईचे निरंतर मुक्त ।
हरि सिंचित आम्हां घरीं ॥६॥

अर्थ:

या अभंगात संत कवि दर्शवतात की चित्त निरंतर परब्रह्मात गुंतलेले आहे, त्यामुळे गर्भवासाचा अनुभव नाही. धन्य ती योनी आहे जिच्यात चित्त नारायणात मुक्त होऊ शकते. अव्यक्त तत्वात व्यक्तीचा अनुभव घेतल्याने सर्व देव एकत्रितपणे दिसतात. ज्ञेय, ज्ञाता, ज्ञान आणि विज्ञान यांची एकता असल्याने चित्त नारायणात विलीन होते. हरि हा आदिकाल आणि अंतिम काळात सर्वत्र आहे, त्यामुळे प्रपंचाच्या दु:खांपासून तो दूर आहे. अंततः, मुक्ताई सांगते की हरि नेहमी आमच्या घरीं आहे आणि आम्हाला निरंतर मुक्तता प्रदान करतो.


अभंग:

सर्व सर्व सुख अहं तेचि दुःख ।
मोहममता विष त्यजीयेलें ॥१॥
साधक बाधक करूनि विवेक ।
मति मार्ग तर्क शोधियेला ॥२॥
सर्वतीर्थ हरि दुमाळु धनुवो।
चोळला कणवा चातकाचा ॥३॥
सूक्ष्ममार्ग त्याचा भक्त देहीं मायेचा।
आकळावयाचा सत्त्व घरीं ॥४॥
वेद जंव वाणी श्रुति तुपें ।
काहाणी ऐको जाय ।
कर्णी तंव परता जाय ॥५॥
मुक्ताई सोहंभावें भरलें दिसे देवें।
मूर्तामूर्त सोहंभावे हरि घोटी ॥६॥

अर्थ:

या अभंगात कवि सांगतात की सर्व सुख आणि दुःख एकाच स्रोतातून येतात, त्यामुळे मोहममता विषासमान आहे आणि त्याचा त्याग करावा लागतो. साधक विवेकाने बाधकांना पार करून मार्ग शोधतो. हरि सर्व तीर्थांमध्ये वास करतो आणि चातकाच्या चोळण्यात धन्य आहे. भक्ताचा सूक्ष्ममार्ग मायेसमान असतो, ज्यामुळे सत्त्वाची अनुभूती घरी मिळते. वेद, वाणी, आणि श्रुती एकत्रितपणे ऐकली जाते, परंतु त्याच्यातून परत जाणे आवश्यक आहे. अंततः, मुक्ताईच्या सोहंभावाने देव समृद्ध दिसतो, जिथे मूर्तिमान आणि अमूर्त हरि एकाच रूपात आहेत.

अभंग:

पूजा पूज्य वितें पूजक पैं चित्ते ।
पाली दंडवतें भाव शीळ ॥१॥
चंपक सुमनें पूजी कातळीनें ।
धूप दिप मनें मानसिक॥२॥
भावातीत भावो वोगरी अरावो ।
पाहुणा पंढरीरावो हरि माझा ॥३॥
मुक्ताई संपन्न विस्तारूनि अन्न ।
सेवी नारायण हरि माझा ॥४॥

अर्थ:

या अभंगात कवि व्यक्त करतात की पूजा करण्यासारखे चित्त शुद्ध ठेवणे आवश्यक आहे. दंडवत करून भावपूर्वक श्रद्धा व्यक्त केली जाते. चंपकाचे फूल आणि धूप-दिप हे मानसिक श्रद्धा दर्शवतात. भावातीत भाव साधून हरि पांडित्याने पाहुण्यासमान येतो, जो पंढरीराव म्हणून ओळखला जातो. मुक्ताईच्या संपन्नतेने अन्नाचा विस्तार साधला जातो, जो नारायण हरिसेवी असतो. भक्तिच्या या उपासना प्रक्रियेत हरि सर्वत्र असतो.

अभंग:

अविट हे न विटे हरिचे हे गुण ।
सवे सनातन ध्यातां रूपें ॥१॥
साध्य हैं साधन हरिरूपें ध्यान ।
रामकृष्णकीर्तन मुक्त आम्हीं ॥२॥
असंधि बटु नटलों में साधे नाहीं ।
त्या यमाचें भय आम्हां ॥३॥
मुक्तता पूर्णता मुक्ताई साधिली ।
साधना दिधली चांगयासी ॥४॥

अर्थ:

या अभंगात कवि सांगतात की हरि यांच्या गुणांचा अंत नाही, ते सदा कायम आहेत आणि ध्यानात ठेवले जातात. साधना म्हणजे हरिच्या रूपात ध्यान करणे आणि राम-कृष्ण यांच्या कीर्तनामुळे भक्तांना मुक्तता प्राप्त होते. जो भिक्षुक असंधि आहे, तो साधना करण्यात यमाच्या भीतीत असतो. मुक्ताईने पूर्णता साधली आहे, कारण चांगल्या साधनेचा अभ्यास केला जातो, ज्यामुळे भक्तांना अंतिम मुक्तता मिळते.

अभंग :

व्यक्त अव्यक्तीचें रूपस मोहाचें।
एकतत्त्व दीपाचें हृदयीं नांदे ॥१॥
चांगवा फावलें फावोनी घेतलें।
निवृत्तीनें दिवले आमुच्या करीं ॥२॥
आदि मध्य यासी सर्वत्र निवासी ।
एक रूपें निशी दवडितु ॥३॥
मुक्ताई पूर्णता एकरूपें चित्ता ।
आदि अंतु कथा सांडियेली ॥४॥

अर्थ:

या अभंगात कवि व्यक्त आणि अव्यक्त यांचे रूप मोहाच्या अंधकारात समजून घेतात. हृदयात एकतत्त्वाचा दीप प्रज्वलित असावा. चांगली कार्ये करताना निवृत्तीने आपल्या जीवनाला प्रकाशीत करावे. प्रत्येक आरंभ आणि मध्य सर्वत्र विद्यमान आहे, जो एकाच रूपात दिसतो. मुक्ताईची पूर्णता एकरूप चित्तात आहे, जी आदिकालापासून अंताकडे धावते.

अभंग :

मनें मन चोरी मनोमय ।
धरी कुंडली आधारी सहस्रवरी॥१॥
मन है वोगरु आदि हरिहरु ।
करी पाहुणेरु आदिरूपा॥२॥
सविया विसरू घेसील पडिमरु ।
गुरुकृपा विरु विरे सदां ॥३॥
मुक्ता मुक्तचित्तें गुरुमार्ग विते ।
पावन त्वरिते भव भाव ॥४॥

अर्थ:

या अभंगात मनाच्या गूढतेवर प्रकाश टाकला आहे. मन मनोमय असून, कुंडलिनी सहस्रावर धरली आहे. मन हरि-हराचे रूप घेते, जो पाहुण्यासमान आहे. सर्व काही विसरून गुुरुकृपेमुळे आत्मज्ञान मिळवता येते. मुक्तता आणि मुक्तचित्त यांचा मार्ग गुरुवर आधारित आहे, जो भक्तांना त्वरित पवित्र भावात नेतो.

अभंग :

सर्व रूपी निर्गुण संचलें में सर्वदा।
आकार संपदा नाहीं तया ॥१॥
आकारिती भक्त मायामय काम ।
सर्वत्र निःसीम अंतरी आहे ॥२॥
निवृत्तीचा उच्छेदु निवृत्ति तत्त्वता।
सर्वही समता सांगितली ॥३॥
मुक्ताई अविट मुक्तपंथरत।
जीवीं शिवीं अनंत तत्त्वविद ॥४॥

अर्थ:

या अभंगात सर्व रूपांमध्ये निर्गुणता व्यक्त केली आहे, कारण आकाराची संपदा नाही. भक्ताची आकारितता मायामय असली तरी अंतरी निःसीमता आहे. निवृत्तीचा मूलभूत तत्व हळूहळू उलगडला जातो, जो सर्वांमध्ये समता दर्शवतो. मुक्ताईचा मार्ग अवित आहे, जो अनंत तत्त्वविदांसाठी जीवनात आणि शिवात आहे.

अभंग:

उर्णाचिया गळां बांधली दोरी।
पाहों जाय घरीं तंव तंतु नाहीं ॥१॥
तैसें झालें बाई जंव एकतत्त्व नाहीं ।
दुजी जंव साई तंव है अंध॥२॥
ऐसी मी हो अंध जात होतें वायां ।
प्रकृति सावया पावली तेथें ॥३॥
मुक्ताई सावध करी निवृत्तिराज ।
हरिप्रेमें उमज एकतत्त्वें ॥४॥

अर्थ:

या अभंगात कवि सांगतात की उर्णाच्या गळ्यात बांधलेली दोरी पाहताना घरात काहीही दिसत नाही. ज्या वेळी एकतत्त्वाचा अनुभव नसतो, त्या वेळी जीवन अंधकारमय होते. कवि स्वतःला अंध असल्यासमान अनुभवतो, कारण प्रकृतीच्या सावल्यात हरवले आहे. मुक्ताई निवृत्तिराजांबद्दल सावध राहते, कारण हरिप्रेमामध्ये एकतत्त्वाची अनुभूती उमजते.

​संत मुक्ताबाई अभंग – उपदेशपर

अभंग :

सहस्रदळीं दळीं हरि आत्मा हा कुसरी ।
नांदें देहा भीतरी अलिप्त सदां ॥१॥
रविबिंब बिंबे घटमठीं सदा ।
तें नातळे पे कदां तैसे आम्हां ॥२॥
अलिप्त श्रीहरि सेवी का झडकरी।
सेवितां झडकरी हरिच होआल ॥३॥
चंदनाच्या दूर्ती वेधल्या वनस्पती।
तैसें आहे संगतीं या हरिपाठे ॥४॥
मुक्ताई चिंतित चिंतामणी चित्तीं ।
इच्छिले पावती भक्ता सदां ॥५॥

अर्थ:

या अभंगात कवि म्हणतात की हरि हा आत्मा सहस्रदलांत वसतो, आणि तो देहाच्या आत सदैव अलिप्त आहे. रविविंब सदैव घटामध्ये अस्तित्वात आहे, त्यामुळे आमच्या अनुभवातही तसाच कसा आहे, हे लक्षात येत नाही. अलिप्त श्रीहरि भक्तीने जोडा जातो, ज्यामुळे भक्त हरिच होतो. चंदनाच्या सुगंधात जसे वनस्पती आकर्षित होतात, तसाच हा हरिपाठ देखील आहे. मुक्ताई चित्तामध्ये चिंतामणीसारखी आहे, जी भक्तांची इच्छाअनुसार पावती देते.

अभंग :

देवींचा देवो घरभरी भायो |
कजसेवीण वाचो जातु असे ॥१॥
जाताती वाउगे नटनाट्यसोंगें ।
चित्तअनुरागं भजतीना ॥२॥
असोनि न दिसे उगयाचि पिसें ।
घेती वायां वसे सज्जनेवीण ॥३॥
रावोरंक कोहं न म्हणेचि सोहं ।
साकारलें आहे न कळे तया ॥४॥
भ्रांतीचेनि भूली वायाचि घरकुली।
माया आड ठेली अरे रथा॥५॥
मुक्ताई परेसी दुमतें चहंगी ।
सत्राची सर्वरस एका देवें ॥६॥

अर्थ:

या अभंगात देवीचा उल्लेख करताना सांगितले आहे की ती घरभर वास करते, जसे कजळाचे प्रेम आपल्या अंगावर असते. जात असताना ती नटनाट्याच्या गडबडीत विलीन होते, परंतु चित्तामध्ये भक्तीची अनुग्रह चालू राहते. अज्ञतेमुळे काहीही दिसत नाही, परंतु सज्जनांच्यामध्ये हळूहळू सामावले जाते. रावोरंक आणि सोहं हे स्वरूप एकत्रित केले आहे, जे साकारले आहे पण समजले जात नाही. भ्रमातून बाहेर येण्यासाठी मायाचा अडथळा गाठावा लागतो, आणि मुक्ताई सर्व रसांचा संगम एकाच देवामध्ये आहे.

अभंग :

विश्रांति मनाची निजशांति साची ।
मग त्या यमाची भेटी नाहीं ॥१॥
अधिकारी मन मग सारी स्नान ।
रोकडेंचि साधन आलें हाता ॥२॥
साधिलें साधन नित्य अनुष्ठान ।
चित्तीं नारायणमंत्र जपे ॥३॥
मुक्ताई प्रवीण नारायण धन।
नित्य मंत्र स्नान करीं वेगीं ॥४॥

अर्थ:

या अभंगात कवि सांगतात की मनाची विश्रांती आणि निजशांती मिळाल्यावर यमाची भेट होत नाही. अधिकारी मनाने स्नान करताना योग्य साधने हातात असते. साधनांचे नियमित अनुष्ठान करून चित्तात नारायण मंत्राचा जप केला जातो. मुक्ताई प्रवीण नारायणाची उपस्थिती दर्शवते, जी नित्य मंत्र स्नान करण्याची प्रेरणा देते.

अभंग :

मुक्तपणे सांग देवो होय ।
देवांग मीपणे उद्वेग नेघे स्था ॥१॥
वाउगे मीपण आथिलें प्रवीण ।
एक नारायणतत्त्व खरें ॥२॥
मुक्ता मुक्ती दोन्ही करी कारे शिराणी।
द्वैताची काहाणी नाहीं तुज ॥३॥
मुक्ताई अद्वैत द्वैतीं द्वैतातीत ।
अवघाचि अनंत दिसे देहीं ॥४॥

अर्थ:

या अभंगात कवि म्हणतात की मुक्तपणे देवाला बोलणे म्हणजे एक प्रज्ञा आहे. मीपण आणि उद्वेगामुळे देवांत राहण्याची भावना उत्पन्न होते. एक नारायणतत्त्व खरे असताना मुक्तता आणि मुक्ती यांची प्रक्रिया समान आहे. द्वैताची कथा नाही, कारण मुक्ताई अद्वैत तत्त्वातून दिसते, ज्यामध्ये अनंतता आहे.

अभंग :

अंतर वाह्य निकें सर्व इंद्रियांचे ।
चोज निजी निजबीज एकतत्त्व ॥१॥
आदि नाहीं अनादि नाहीं ।
तें रूप पाही अविट बाईये ॥२॥
मुक्ताई संजीवन तत्त्वता निर्गुण ।
आकार सगुण प्रपंचींचा ॥३॥

अर्थ:

या अभंगात सांगितले आहे की अंतरा आणि बाह्याचा वेगळा अनुभव इंद्रियांच्या चंचलतेमुळे आहे. एकतत्त्व हे प्रत्येक व्यक्तीत अस्तित्वात आहे, आणि त्याचा आदिकाल किंवा अनादि काल नाही. अवित रूप हे प्रकट होते, जे मुक्ताईचा संजीवन तत्त्व आहे. निर्गुण आणि सगुण या दोन्ही प्रकारांमध्ये प्रपंचाचा गूढ अर्थ समाविष्ट आहे.

अभंग :

नामबळें देहीं असोनि मुक्त ।
शांति क्षमा चित्त हरिभजन ॥१॥
दया धरा चित्तीं सर्वभूतीं करुणा ।
निरंतर वासना हरिरूपीं ॥२॥
माधव मुकुंद हरिनाम ।
चित्तीं सर्वमुक्ति नामपायें ॥३॥
मुक्ताईये धन हरिनामें उच्चारु ।
अवघाचि संसारु मुक्त केला ॥४॥

अर्थ:

या अभंगात कवि स्पष्ट करतात की नामाबळावर मुक्तता मिळवता येते. शांतता, क्षमा आणि हरिभजनामुळे चित्त शांत होते. दया आणि करुणा सर्व जीवांत असावी, त्यामुळे निरंतर हरिरूपाची वासना असावी. माधव आणि मुकुंद ह्या हरिनामामुळे चित्तात सर्व मुक्ती मिळवली जाते. मुक्ताईच्या धनातून हरिनामाचा उच्चार जीवनाला पूर्ण मुक्तता देतो.

अभंग :

करणें जंव कांहीं करूं जाये शेवट ।
तव पडे आडवाटे द्वैतभावें ॥१॥
राहिलें करणें नचलें में कर्म ।
हरिविण देहधर्म चुकताहे ॥२॥
मोक्षालागीं उपाय करितोसि नाना ।
तंव साधनीं परता पडो पाहे ॥३॥
मुक्ताई करि हरि श्रवण पाठ।
तेणें मोक्षमार्ग नीट सकळ साधे ॥४॥

अर्थ:

या अभंगात कवि सांगतात की जेव्हा आपण काही कार्य करतो, तेव्हा शेवटी द्वैतभाव आड येतो. करणं थांबत नाही, मात्र कर्म हरिविना देहधर्म चुकतं. मोक्ष प्राप्तीसाठी अनेक उपाय केले जातात, पण साधनेच्या प्रक्रियेत परत मागे जातं. मुक्ताईच्या संदर्भात, हरिचा श्रवण आणि पाठ केल्याने मोक्षमार्ग सुरळीत साधता येतो.

अभंग :

मुक्तपणे ब्रीद बाधोनियां द्विज ।
नेणती ते बीज केशव हरी ॥१॥
ज्याचेनि मुक्तता सर्वही पे मुक्त।
करूनियां रत न सेविती ॥२॥
वेदीं बोलियेले ब्रह्मार्पणभावें ।
सदा मुक्त व्हावें अरे जना ॥३॥
मुक्ताई मुक्त हरिनाम सेवित ।
अवघेचि मुक्त सेवितां हरी ॥४।

अर्थ:

या अभंगात सांगितले आहे की मुक्तपणे बोलणे आवश्यक आहे, कारण हरीच्या बीजाची नेणती करणे महत्त्वाचे आहे. ज्यांच्यात मुक्तता आहे, त्यांच्यात सगळीच मुक्तता आहे, परंतु रत असताना सेवित नाही. वेदांमध्ये ब्रह्मार्पणभावाने बोलले जाते, ज्यामुळे सर्वजन कायम मुक्त राहावे. मुक्ताई मुक्त हरिनामाची सेवा करणारी आहे, ज्यामुळे सर्व लोक मुक्त होतात.

अभंग :

उजियेडु कोडें घेतलो निवाडें ।
आपुलिये चाडे जीवनकळा ॥१॥
एकरूप दिसे सर्वाघटीं भासे ।
एक हृषिकेशें व्यापियेलें ॥२॥
त्रिपुटि भेदुनी सर्वत्रगामिनी ।
एका रूपें मोहिनी तेही सदां ॥३॥
नित्यता उन्मत्त अवघेचि भरित ।
एकतत्त्वें दावित सोहं भावें ॥४॥
मुक्ताई सांगती कैसेनि गुंपती ।
मायादेवी समाप्ति निजतत्त्वीं ॥५॥

अर्थ:

या अभंगात कवि स्पष्ट करतात की उजियाला घेतल्यानंतर आपले जीवन अधिक स्पष्ट होते. सर्व ठिकाणी एकरूप दिसते, ज्यामध्ये हृषिकेश सर्वत्र व्यापतो. त्रिपुटी भेदांनंतर सर्वत्र गमन करणारी एकच रूप मोहिनी आहे. सर्वजण नित्य उन्मत्त आहेत आणि एकतत्त्वामुळे "सोहं" भावात अनुभवतात. मुक्ताई मायादेवीच्या संपत्तीच्या प्रक्रियेत कशी गुंपते, हे सांगते.

अभंग :

विस्तारूनि रूप सांगितलें तत्त्वीं।
कैसेनि परतत्त्वीं वोळखी जाली ॥१॥
सोहंभावें ठसा कोणते पैठा ।
उभाउमी वाटा कैसा जातु ॥२॥
या नाहीं सज्ञान हा अवघा ज्ञान ।
आपरूप धन सर्वारूपीं ॥३॥
मुक्ताई मुक्तता सर्वपर्णे पुरता ।
मुक्ता मुक्ति अपेता निजबोधें ॥४॥

अर्थ:

या अभंगात कवि विस्ताराने तत्त्वांचे रूप स्पष्ट करतात. त्यानंतर परत त्या तत्त्वांकडे जाण्याची प्रक्रिया समजते. "सोहं" भावाने कोणता ठसा बनवला आहे, हे पाहावे लागते. ज्ञानाच्या दृष्टीने साक्षात्कार करणे महत्त्वाचे आहे. मुक्ताईच्या संदर्भात, मुक्तता सर्वांपर्यंत पोहोचली आहे आणि मुक्ति हा निजबोधाच्या अपेक्षेवर आधारलेला आहे.

अभंग :

मुक्तामुक्त कोर्डे पाहिलें निवाडें।
ब्रह्मांडा एवढे महत्तत्त्व ॥१॥
निजतत्त्व आप अवघाचि पारपाक ।
एका रूपें दीपक लावियेला ॥२॥
आदि मध्यनिज निर्गुण सहज ।
समाधि निजतेज आम्हा रामू ॥३॥
मुक्ताईचें धन आत्माराम गूण ।
देखिलें निधान हृदय घटीं ॥४॥

अर्थ:

या अभंगात कवि मुक्तामुक्ताच्या दृष्टीने निवाडा करतात, ज्यामध्ये ब्रह्मांडाचे महत्त्व समजले जाते. निजतत्त्वाच्या अर्थाने सर्व काही पारपाक आहे, ज्यामुळे दीपक एकाच रूपात प्रज्वलित केला जातो. आदिच्या मध्यातून निर्गुण आणि सहजता समजते, जे आत्मारामाच्या समाधीच्या तेजाने प्रकट होते. मुक्ताईचे धन आत्मारामाच्या गुणांमध्ये आहे, जे हृदयाच्या गाभ्यातील निधान आहे.

निर्गुणाची सैज सगुणाची बाज ।
तेथे केशीराज पहुडले ॥१॥
कैसे याचें करणें दिवसां चांदि ।
सावळें उठणें एका तत्त्वें ॥२॥
नाहीं या ममता अवघीच समता ।
आदि अंतु बिंबतां नलगे वेळू॥३॥
मुक्ताई सधन सर्वत्र नारायण ।
जीव शिव संपूर्ण एकतत्त्वें ॥४॥

अर्थ:

या अभंगात निर्गुण आणि सगुण यांची सांगड घालण्यात आली आहे. केशीराज (कृष्ण) निर्गुण तत्त्वात शान्ती साधतो. जीवनाच्या चक्रात सावळेपण एक तत्त्व म्हणून उगम पावतो. ममता नाही, तर समता असते, ज्यामुळे सर्वांच्या जीवनात एकता दिसते. मुक्ताई सर्वत्र नारायण आहे, आणि जीव व शिव एकच तत्त्व असल्याचे दर्शवते.

अभंग :

दिवसात निसीसीर अध केवळ निजवीज ॥१॥
या आदि नाहीं अनादिही नाहीं ।
कैचा मोहप्रवाही दिसेचिना ॥२॥
शक्तीचे संपुष्टीं मुक्ता मुक्त घट ।
अवघें वैकुंठ दिसताहे ॥३॥
मुक्ताई परिपाक अवघे रूप ।
एक देखिलें सम्यक सोहं भावें ॥४॥

अर्थ:

या अभंगात कवि व्यक्त करतात की दिवसभराचा अनुभव केवळ आत्मिक स्वरूप आहे. प्रारंभ आणि अनादि यांचा विचार केला असता, मोहाचा प्रभाव कमी होत आहे. शक्तीच्या एकत्रिततेमुळे सगळी वैकुंठ रूपांतरित होत आहे. मुक्ताई सर्व रूपांमध्ये परिपूर्णता दर्शवते आणि "सोहं" भावाला महत्त्व देते.

अभंग :

जेथे जें पाहे तेथें तें आहे ।
उभारोनि बाहे वेद सांगे ॥१॥
सोमकांतीं झरा कोठील दुसरा ।
तत्त्वीं तत्त्वें धरा निजदृष्टीं ॥२॥
हेतु मातु आम्हा अवघाचि परमात्मा ।
सोहंभावें सोहं आत्मा सर्वी असे ॥३॥
मुक्तलग खुण मुक्ताई प्रमाण ।
देहीं देहो सौजन्य निजतेजें ॥४॥

अर्थ:

या अभंगात कवि सांगतात की ज्या ठिकाणी आपण पाहतो, तिथेच सत्य आहे. वेदांच्या तत्त्वांमध्ये सर्वत्र परमात्मा उपस्थित आहे. सर्व जग एकट्या मातेसमान आहे, आणि आत्मा "सोहं" भावात एकरूप आहे. मुक्ताईच्या दृष्टीने, शरीरातील सौजन्य आणि तत्त्वाची ज्ञानाची लक्षणे असते.

अभंग :

पूर्णपणे सार अविट आचार ।
सारासार विचार निजतेजें ॥१॥
निर्गुणीं आकार सर्वत्र साकार ।
एकरूपें विचार निजतेजें ॥२॥
मुक्ताई चैतन्य अवधि पर ।
आदि अंतु खुण निवृत्तीची ॥३॥

अर्थ:

या अभंगात सर्वत्र असलेल्या सार आणि आकाराचे विवेचन केले आहे. निर्गुण तत्त्वाचा आकार सर्वत्र दिसतो, आणि विचार एकरूप होते. मुक्ताई चैतन्याच्या प्रत्येक अवस्थेत अस्तित्वात आहे, आणि प्रारंभ व अंत यांमुळे निवृत्तीची दिशा स्पष्ट होते.

अभंग :

आदि मध्य अंतु न कळोनि प्रांतु ।
असे जो सततु निजतत्त्वें ॥१॥
कैसेनि तत्त्वतां तत्त्व मैं अनंता ।
एकतत्त्वें समता आपेंआप ॥२॥
आप जंव नाहीं पर पाहासी काई ।
विश्वपर्णे होई निजतत्त्वीं ॥३॥
माजि मजवटा चित्त नेत तटा।
परब्रह्म वैकुंठा चित्तानुसारें ॥४॥
मुक्ताई सांगती मुक्तनामपंक्ति।
हरिनामें शांति प्रपंचाचीं ॥५॥

अर्थ:

या अभंगात कवि स्पष्ट करतात की आदिचा मध्य आणि अंत अदृश्य आहे, आणि हे सततच्या निज तत्त्वांत आहे. तत्त्वांचा विचार करून, एकतत्त्वात समता स्वाभाविक आहे. ज्या वेळी आपण नाही, तिथे काहीही नसते. विश्वात निज तत्त्व प्रकट होते. मुक्ताई चित्तानुसार परब्रह्म वैकुंठ असल्याचे दर्शवते, आणि हरिनामात शांती अनुभवायला मिळते.

अभंग :

मुक्तलग चित्तें मुक्त पै सर्वदां ।
रामकृष्ण गोविंदा वाचें नित्य ॥१॥
हरिहरिछंदु तोडी भवकं ।
नित्य नामानंद जपे रया ॥२॥
सर्वत्र रूपडें भरलेंसे दृश्य ।
ज्ञाता ज्ञेय भासे हरिमाजी ॥३॥
मुक्ताई सधन हरी रूप चित्तीं ।
संसारसमाप्ति हरिच्या नामें ॥४॥

अर्थ:

या अभंगात मुक्ताई व्यक्त करते की चित्तात मुक्तता सर्वत्र आहे. राम, कृष्ण, गोविंदा यांचे नामस्मरण नित्य केले जाते. हरि आणि हरिच्या चांदणीमुळे नित्य आनंद अनुभवला जातो. सर्वत्र स्वरूप दाखवले जाते, आणि ज्ञाता व ज्ञेय एकत्र येतात. मुक्ताईच्या दृष्टीने, हरि चित्तात सधन आहे आणि हरिच्या नावाने संसार संपतो.

अभंग :

चित्तासी व्यापक व्यापूनि दुरी ।
तेंचि माजि घरीं नांदे सदां ॥१॥
दिसे मध्य सुख मुक्तलग हरी।
शांति वसे घरीं सदोदित ॥२॥
नाहीं या शेवट अवघाचि निघोट ।
गुरुतत्त्व वाट चैतन्याची॥३॥
मुक्ताई संपन मुक्त सेजुले ।
सर्वत्र उपविमुक्ति चोख ॥४॥

अर्थ:

या अभंगात कवि सांगतात की चित्त व्यापक आहे आणि सर्वत्र व्यापलेले आहे. हरीची उपस्थिती सदैव घरात असते. जीवनात सुख अनुभवले जाते, आणि शांति आपल्या घरात स्थिर होते. शेवटी, गुरुतत्त्व चैतन्याच्या मार्गावर जाऊन मुक्ताई संपन्न होते, आणि सर्वत्र उपविमुक्ती उपलब्ध आहे.

अभंग :

प्रारम्भ संचित आचरण गोमटें |
निवृत्तितटाके निघालों आम्ही ॥१॥
मुळींचा पदार्थ मुळींच में गेला |
परतोनि अबोला संसारासी ॥२॥
सत्यमिध्याभाव सत्वर फळला |
हृदयीं सामावला हरिराज ॥३॥
अव्यक्त आकार साकार हे स्फुर्ति |
जीवेंशिवं प्राप्ति ऐसें केलें ॥४॥
सकामनिष्कामवृत्तीचा निजफेर |
वैकुंठाकार दाखविलें॥५॥
मुक्तलग मुक्त मुक्ताईचें तट |
अवर्षेचि वैकुंठ निघोट रवा ॥६॥

अर्थ:

या अभंगात प्रारंभ आणि संचित कर्माचे विवेचन केले आहे. निवृत्तितटाकडे निघाल्यानंतर, मूळ पदार्थांचा आदानप्रदान होतो. सत्य आणि मिथ्या यांचा अनुभव हृदयात हरिराजाची उपस्थिती दर्शवतो. अव्यक्त रूप साकार होऊन जीव व शिव यांचे एकत्रित अनुभव प्राप्त करतात. सकामना आणि निष्काम वृत्तीचा चक्र वैकुंठ रूपाने उलगडतो. मुक्ताईचं तट जीवनात वैकुंठ सादर करतं.

अभंग :

शांति क्षमा बसे देहीं देव पैसे |
चित्त समरसें मुक्त मेळु ॥१॥
निर्गुणें उपरमु देव पुरुषोत्तम |
प्रकृति संगम चेतनेचा ॥२॥
सज्ञानीं दिवटा अज्ञानी तो पैठा |
निवृत्तीच्या तटा नेतु भक्ता ॥३॥
मुक्ताई दिवस अवघा हृषीकेश |
केशर्वेविण वास शून्य पैसे ॥४॥

अर्थ:

या अभंगात शांति आणि क्षमा या गुणांचा महत्त्व सांगितला आहे. चित्त समरस असल्याने, मुक्तता साधता येते. निर्गुण तत्त्वाला उपरमणारे देव पुरुषोत्तम असून, ते प्रकृतीसोबत एकत्रित आहे. ज्ञानी आणि अज्ञानी यांच्यातील भेद स्पष्ट करत, निवृत्तीच्या तटावर भक्तांना नेणारी ऊर्जा स्पष्ट केली आहे. मुक्ताई दिवसभर हृषीकेशात वास करते, जेव्हा की ज्ञान आणि शून्याची अनुभूती मिळवली जाते.

संत मुक्ताबाई अभंग – कूट अभंग

अभंग :

देउळाच्या कळशीं नांदे एक ऋषी |
तया घातली पुशी योगेश्वरीं ॥१॥
दिवसा चांदिणे रात्री पडे उष्ण |
कैसेंनी कठिण तत्त्व जालें ॥२॥
ऋषीं म्हणे चापेकळिकाळ मैं कांपे |
प्रकाश पिसे मनाच्या धारसें एक होय ॥३॥
एकट एकलें वायांचि पै गुंफलें |
मुक्त में विठ्ठलें सहज असे ॥४॥
वैकुंठ अविट असोनि प्रकट वायांचि |
आडवाट मुक्ताई म्हणे ॥५॥

अर्थ:

या अभंगात ऋषी आणि योगेश्वरी यांच्या संबंधाचे वर्णन केले आहे. ऋषीने ध्यान आणि साधना करून कठीण तत्त्वाच्या अनुभूतीसाठी प्रयत्न केले आहेत. दिवसा चांदण्यात आणि रात्रीच्या उष्णतेत ध्यान साधताना, मनाच्या धाराने प्रकाश मिळवला जातो. एकलता अनुभवताना, मुक्तता विठ्ठलात सहजतेने प्रकट होते. वैकुंठाची स्थिती आडवाटे मुक्ताईचे प्रतीक आहे.

अभंग :

मुंगी उडाली आकाशीं |
तिणें गिळिलें सूर्याशीं ॥१॥
थोर नवलाव जाहला |
वांझे पुत्र प्रसवला ॥२॥
विंचु पाताळाशी जाय |
शेष माथां वंदी पाय ॥३॥
माशी व्याली घार झाली |
देखोन मुक्ताई हांसली ॥४॥

अर्थ:

या अभंगात एक चमत्कारिक दृश्याची चित्रण आहे. मुंगी आकाशात उडून सूर्याला गिळते, यामुळे नवल वाटते. वांझ स्त्रीला पुत्र होतो, जो अद्वितीय आहे. पाताळातील विंचू शेषनागाच्या पायांना वंदन करतो, आणि माशीच्या व्याली घार होतो. हे सर्व पाहून मुक्ताई हसते, ज्यामुळे जीवनातील विस्मय आणि सौंदर्य उलगडले जाते.

ताटीचे अभंग १ ते १२

अभंग :

संत जेणे व्हावे जग |
बोलणे साहावे |
तरीच अंगी थोरपण |
जया नाही अभिमान ॥
थोरपण जेथे वसे |
तेथे भूतदया असे |
रागे भरावे कवणाशी |
आपण ब्रह्म सर्वदेशी |
ऐसी समदृष्टी करा |
ताटी उघडा ज्ञानेश्वरा ॥

अर्थ:

या अभंगात संतत्व आणि अभिमानाची तुलना केली आहे. जो संत जगाला बोलतो, तो थोर आहे; कारण त्याला अभिमान नाही. जेथे थोरपण असते, तिथे भूतदया असते. संताने रागाचा त्याग करावा आणि सर्वत्र ब्रह्माचे दर्शन करावे. ज्ञानेश्वराने ताटी उघडण्याचे आवाहन केले आहे, ज्यामुळे समदृष्टी साधता येईल

अभंग :

योगी पावन मनाचा |
साही अपराध जनाचा |
विश्व रागे झाले वन्ही |
संती सुखे व्हावे पाणी |
शब्दशस्त्रे झाले क्लेश |
संती मानावा उपदेश |
विश्वपट ब्रह्म दोरा |
ताटी उघडा ज्ञानेश्वरा ॥

अर्थ:

या अभंगात योगीच्या पावन मनाचा आणि जनांच्या अपराधाचा उल्लेख आहे. विश्वातील रागाने जळलेल्या मनाला शांती आणि सुखाची आवश्यकता आहे. शब्दशस्त्रांनी क्लेश झालेल्या व्यक्तींना उपदेश स्वीकारावा लागतो. ब्रह्माचा अनुभव घेण्यासाठी ताटी उघडण्याचे आवाहन केले आहे.


अभंग :

सुखसागरी ठाव झाला उंच नीच |
काय त्याला आपण जैसे व्हावे।
देवे तैसेचि करावे |
ऐसा नटनाट्य खेळ |
स्थिर नाही एक पल ॥
एकापासूनी अनेक त्यात आपपर लोक |
शून्य साक्षित्वे समजाये |
वेद ओंकाराच्या नावे एके |
उंचपण केले घर अभिमाने गेले ॥
द्वैत टाकून शांती धरा |
ताटी उघडा ज्ञानेश्वरा ॥

अर्थ:

या अभंगात जीवनातील विविधतेचे वर्णन आहे. सुखसागरात उंच-नीच म्हणजे जीवनातील सुख-दुखाच्या अनुभवांचे संकेत आहेत. देवाच्या कृतींप्रमाणे आपल्याला वागणे आवश्यक आहे. जीवन हे एक नटनाट्य आहे, जिथे स्थिरता नाही. एकापासून अनेक निर्माण होत असतात, ज्यातून शून्य साक्षित्वाची समज येते. वेदाच्या ओंकारात एकता आहे, परंतु अभिमानाने उंचावलेले घर अनेकांपासून दुरावते. द्वैताची भावना सोडून शांती साधा आणि ज्ञानाची ताटी उघडा.

अभंग :

वरी झाला भगवा जाण |
अंतरी वश्य नाही मन |
त्याला म्हणू नये साधू जगी |
विटंबना बाधू आप आपणा शोधूनि घ्यावे |
जगी जैसे विरक्त व्हावे |
विष ग्रासोग्रासी घ्यावे |
विवेक नांडे त्याच्या सवे |
आशा दंभ दूर करा |
ताटी उघडा ज्ञानेश्वरा ॥

अर्थ:

या अभंगात भगव्या वस्त्रांचे प्रतीक आणि अंतर्मनाच्या शांतीचे आवाहन आहे. बाह्य रूपाने साधू असले तरी, अंतर्मन वश नसले तर ते खरे साधू नाही. आपली शोध घेणे महत्त्वाचे आहे. जगी विरक्त होणे आवश्यक आहे, जसे विष ग्रहण करणे. विवेकाचे पालन करा आणि आशेच्या दंभाला दूर करा. ज्ञानेश्वरा ताटी उघडून सत्य साधण्याचे मार्गदर्शन करा.

अभंग :

संत तोचि जाणा जगी |
दया क्षमा ज्याचे अंगी |
लोभ अहंता नये मना |
जगी विरक्त तोचि जाणा |
इह- परलोकी सुखी |
शुद्ध ज्ञान ज्याचे मुखी |
मिथ्या कल्पना मागे सारा |
ताटी उघडा ज्ञानेश्वरा ॥

अर्थ:

या अभंगात खरे संत कोण आहेत, याचे वर्णन केले आहे. जो दया आणि क्षमा अंगी धारण करतो, तोच खरा संत आहे. लोभ आणि अहंकार नष्ट झालेल्या मनातच विरक्तता असते. इह आणि परलोकात सुखी असणारा, जो शुद्ध ज्ञान धारण करतो, तो संत आहे. मिथ्या कल्पना सोडून देऊन ज्ञानाची ताटी उघडा, हे सांगितले आहे.

अभंग :

एक आपण साधु झाले |
येर कोण वाया गेले ॥
उठे विकार ब्रह्मी मुळी |
अवघे मायेचे गा बळी ॥
माया समुळ मुरेल जेव्हा |
विश्व ब्रह्म होईल तेव्हा असे |
समजा आदि अंती |
मग सुखी व्हावे संती ॥
चिंता क्रोध मागे सारा |
ताटी उघडा ज्ञानेश्वरा ॥

अर्थ:

या अभंगात साधू होण्याची आवाहन आहे, जिथे मनाचे विकार वाईट ठरतात. माया ज्या क्षणी पूर्णपणे नष्ट होईल, त्या क्षणी संपूर्ण विश्व ब्रह्मात विलीन होईल. या स्थितीत सुखी जीवन जगण्याचा मार्ग साधावा लागतो. चिंता आणि क्रोधाचे विचार दूर ठेवा आणि ज्ञानाचे ताटी उघडा, हे सांगितले आहे.

अभंग 7:

ब्रह्म जैसे तैशापरी आम्हा वेढिले भूति चारी |
हात आपला आपणा लागे |
त्याचा करू नये राग ॥
जीभ दाताने चाविली |
कोणे बत्तीशी पाडिली |
थोडे दुखावले मन पुढे उदंड साहाणे |
चणे खावे लोखंडाचे |
मग ब्रह्मपदी नाचे मन मारुनि |
उन्मन करा ताटी उघडा ज्ञानेश्वरा ॥

अर्थ:

या अभंगात ब्रह्म आणि भूतिसंबंधी विचार आहे. हातामध्ये स्वतःचे स्थान आणि राग न करण्याचे महत्त्व सांगितले आहे. जीवनात थोडी दुखवट सहन करणे आवश्यक आहे, जसे चणे खाण्यासारखे कठीण आहे. या सर्व गोष्टींमुळे मनाला ब्रह्माच्या पातळीवर नेण्याचा प्रयत्न करावा लागतो. उन्मन होऊन ज्ञानाचे ताटी उघडा.

अभंग :

सुखसागर आपण व्हावे |
जग बोधे निववाये |
बोधा करू नये अंतर |
साधूस नाही आपपर जीव |
जीवांसी द्यावा मागे करू नये हेवा |
तरणोपाय चित्ती धरा ताटी उघडा ज्ञानेश्वरा ॥

अर्थ:

या अभंगात सुखसागरात विलीन होण्याचे महत्त्व आहे, जिथे जीवनाच्या बोधाला समजून घेतले पाहिजे. साधू होणे म्हणजे आपल्यासमोर असलेल्या सर्व जीवांना सहानुभूती दाखवणे, हे महत्वाचे आहे. आपसात स्पर्धा न ठेवता, एकमेकांना मदत करणे आवश्यक आहे. चित्ताचे ध्यान धरा आणि ज्ञानाचे ताटी उघडा.


अभंग :

सांडी कल्पना उपाधि |
तीच साधूला समाधि ॥
वाद घालावा कवणाला |
अवघा द्वैताचा घाला ॥
पुढे उमजेना काय |
बुडत्याचे खोल पाय |
एक मन चेष्टा करी |
भूते बापुडी संसारी ॥
अवघी ईश्वराची करणी |
काय तेथे केले कोणी |
पुन्हा शुद्ध मार्ग धरा |
ताटी उघडा ज्ञानेश्वरा ॥

अर्थ:

या अभंगात साधू आणि समाधी यांची कल्पना मांडली आहे. उपाधी आणि द्वैताची चर्चा केली आहे. या जगात आपल्याला अनेक वाद आणि चेष्टांचा सामना करावा लागतो, पण सर्व गोष्टींचे मूळ ईश्वरात आहे. त्यामुळे पुन्हा शुद्ध मार्गावर चालण्याचे महत्त्व आहे, हे सांगितले आहे. ज्ञानाचे ताटी उघडा.

अभंग :

गिरीगव्हर कशासाठी |
रागे पुरविली पाठी ॥
ऐसा नसावा संन्यासी |
परमार्थाचा होय द्वेषी ॥
घर बांधणे डोंगरी विषय |
हिंडे दारोदारी काय केला |
योगधर्म नाही अंतरी निष्काम |
गंगाजळ हृदय करा |
ताटी उघडा ज्ञानेश्वरा॥

अर्थ:

या अभंगात संन्यास्याचे खरे स्वरूप दर्शवले आहे. राग द्वेष ठेवणारा संन्यासी नाही. घर बांधणे आणि बाह्य विषयांमध्ये अडकणे हे त्याच्या ध्येयाला विरुद्ध आहे. अंतर्गत निष्कामतेचा महत्त्व अधोरेखित केला आहे. गंगाजळ म्हणजे पवित्रता, हृदयाला शुद्ध ठेवण्याचा आग्रह आहे. ज्ञानाचे ताटी उघडा.

अभंग :

क्रोध यावा कोठे अवघे आपण निघोटे |
ऐसे कळले ज्याला पूर्ण जनी तेचि जनार्दन ॥
ब्रीद बांधले चरणी |
नीच दाविता करणी वेग |
क्रोधाचा उगवला अवघा |
योग फोल झाला |
ऐसी दूरदृष्टी करा |
ताटी उघडा ज्ञानेश्वरा ॥

अर्थ:

या अभंगात क्रोध आणि त्याचा परिणाम यावर विचारले आहे. जो पूर्णपणे जनार्दनाला समजून घेतो, तोच साधक असतो. क्रोधाने योगाचे प्रयोजन मोडले जाते, त्यामुळे दूरदृष्टी ठेवणे आवश्यक आहे. ज्ञानाचे ताटी उघडा.

अभंग :

अवघी साधने हातवटी |
मोले मिळत नाही हाती |
शुद्ध ज्याचा भाव |
त्याला दूर नाही देव ॥
आपण जैसे व्हावे |
अवघे अनुमानोनी घ्यावे |
ऐसे केले सद्गुरुनाथे |
बापरखुमादेवीकांते ॥
कोणी कोणास शिकवावे |
सारासार शोधूनि घ्यावे |
तुम्ही तरुनि विश्व तारा |
ताटी उघडा ज्ञानेश्वरा ॥

अर्थ:

या अभंगात साधनेची महत्ता दर्शवली आहे. शुद्ध भाव असलेल्या व्यक्तीस देव दूर जात नाही. सद्गुरुंच्या मार्गदर्शनाखाली जगात योग्य विचार करणे आवश्यक आहे. एकमेकांना शिकवण्याची गरज आहे, आणि सारासार विचार करून ज्ञानाचे ताटी उघडा.

संत मुक्ताबाई अभंग – चांगदेव संवाद (उपदेश)

अभंग:

स्वप्नींची आत्मा केउता आहे।
मागुता ये हैं नवल काई ॥
चांगा म्हणे आहे सांग मुक्ताबा
लटिकें साथ वर्ततें देहीं ॥

अर्थ:
स्वप्नातील आत्मा काय आहे, हे विचारले आहे. चांगले सांगणारा मुक्ताबा, जो देहात वर्तणाऱ्या लटिकेसोबत आहे, त्याची चर्चा केली आहे.

अभंग :

बंधन नाहीं बद्ध नाहीं।
साच कीं लटिकें तेंही नाहीं ॥
भेद नाहीं भेदसी काई।
साच कीं लटिकें वर्तते देहीं ॥

अर्थ:
येथे बंधनांचा अभाव आणि बद्धतेचा नकार दर्शविला आहे. लटिका म्हणजेच जडत्व नाही, आणि भेदभावही नाही. देहात सच्चाई आणि लटिका वर्तते, हे स्पष्ट केले आहे.

अभंग :

मी माझें दुरित आशापाश चित्तीं।
मोह ममता भ्रांति अहंभावें ॥
हरितसे तेज अभिमान ताठा।
एकतत्त्वें वैकुंठा हरिपाठें ॥

अर्थ:
येथे दुरित आशापाशामुळे मनात झालेल्या मोह, ममता, आणि अहंभावाचा उल्लेख आहे. हरिततेचा अभिमान आणि एकतत्त्वात वैकुंठा असणे यावर लक्ष केंद्रित केले आहे.

नाशिवंत देह पंचतत्त्वमोळी।
पायांच वाहादुळी उडोनि जाये ॥
मुक्ताई जीवन चांगया दिधलें।
निर्गुणी साधिलें घर कैसें।

अर्थ:
शरीर हे पंचतत्त्वांचे एकत्रण आहे, जे नाशिवंत आहे. मुक्ताईने जीवनात चांगले विचार दिले आहेत आणि निर्गुण स्वरूप साधून घराचे रूप घेतले आहे.

अभंग :

नाहीं सुखदुःख पापपुण्य नाहीं।
नाहीं कर्मधर्म कल्पना नाहीं ॥
नाहीं मोक्ष ना भवबंधन नाहीं।
म्हणें वटेश्वरा ब्रह्म नाहीं।
सहजसिद्ध बोले मुक्ताई ॥

अर्थ:
येथे सुख-दुख, पाप-पुण्य, कर्म-धर्म या सर्व कल्पनांचा नकार करण्यात आलेला आहे. मोक्ष आणि भवबंधनाचे अस्तित्वही नाही, त्यामुळे वटेश्वरा म्हणजेच ब्रह्मही नाही. हे मुक्ताईने सहज सिद्ध केले आहे.

अभंग:

हेमी हेम प्रचित पाही।
अनुभव आलिया सांगा तें काई ॥
सोहंकर मन न सोडी साचे।
मी नाहीं तेथे तूं कैचें ॥

अर्थ:
सतत सोनेरी अनुभव येत आहेत, पण त्याबद्दल काय सांगावे? "सोहं" म्हणजे "मी तो", हे लक्षात ठेवून मनाला साच्यातून बाहेर येऊ नकोस. "मी नाही" याचा अर्थ आहे की तुंच केवळ अस्तित्वात आहेस.

अभंग :

ऐकें चांगया फळ फळासी आलें।
येऊनियां नासून गेलें ॥
सोडी सोडी भवाची भ्रांति।
तेणें होय अज्ञान निवृत्ति ॥

अर्थ:
चांगल्या फलांवर कान ठेवा, ते आले तरी नासले गेले. भवाच्या भ्रांतिला सोडून देणे म्हणजे अज्ञानाची निवृत्ती होईल.

चांगा वटेश्वरीं फळला।
विज्ञानफळीं परिपाका आला ॥

अर्थ:
वटेश्वरीच्या कृपेने ज्ञानाची फळे मिळाली आहेत, जी परिपाकात आली आहेत.

अभंग :

रूप ना छाया त्रिगुणरहित।
ज्योतिस्वरूप हैं पा नित्य ॥
जाणें येणे नाहीं निर्गुण पाही।
चैतन्य होई शुद्धबुद्ध ॥

अर्थ:
रूप आणि छाया यांचा अभाव आहे; त्रिगुणही नाहीत. ज्योतिस्वरूप शाश्वत आहे. निर्गुणाचे जाणे आणि येणे नाही, त्यामुळे चैतन्य शुद्ध बुद्धी बनते.

अभंग :

जेथें एक दुजें नाहीं प्रपंचाची।
काहाणी तेथें कांहीं ॥
तेथे काहींच नाहीं तेथें कांहींच।
नाहीं सोय धरि आपुली रे ॥

अर्थ:
जिथे एकही दुसरा नाही, तिथे प्रपंचाची काहाणी म्हणजे काहीच नाही. तिथे काहीच नाही; आपण सोय धरू नका.

वटेश्वरमुतातें बोले मुक्ताई।
सोहंभायें अखंडित राही ॥

अर्थ:
वटेश्वरा त्याच्याबद्दल बोलत आहे, आणि मुक्ताईने सांगितले आहे की "सोहं" भाव कायमचा आहे.

अभंग :

रावळीचे कर चुकले जाण।
गिवसिताती साहीजण वेळोवेळा ॥
काही वेळा कामे चुकतात, आणि सर्व काही नकारात्मक होते.

करी कर धरियला मुष्टी।
करें ‘आपुल्या समावलें दृष्टीं ॥
आपण आपली दृष्टी योग्य ठेवली पाहिजे आणि आपली कर्तव्ये व्यवस्थित पार करणे आवश्यक आहे.

मुक्ताई करें लेईलें अंजन।
चांगया निधान उपदेशिलें ॥
मुक्ताईने उपदेश दिला आहे की चांगले ज्ञान मिळवावे लागेल.

अभंग :

कावरी कल्पावरी एक कुली।
तेथे एक पाळी दिस्मो करी ॥
कल्पनांमध्ये एक मुख्य धागा आहे, जिथे काही विशेष गोष्टी दिसतात.

तियें नांव काय त्याचे नांव।
काय विचारोनि पाहे मनामाजी ॥
त्या गोष्टीचे नाव काय आहे? मनामध्ये अनेक विचार आहेत.

डोळियांतील बाहुली जालीसे गरुवारू।
तिशी सुई मेळवा अरुवारू ॥
आंखांच्या बाहुलीत एक गूढ आहे, आणि तिसऱ्या सुईला एकत्र आणणे आवश्यक आहे.

सुईचें आणीवर रचिलें पाठार मुक्ताई।
म्हणे चांगया सांग याचा विचार ॥
सुईच्या आधीचे रचलेले ज्ञान चांगले आहे, याबद्दल विचार करायला हवे.

अभंग :

आकाशाचा शेंडा घार।
रांधी मांडा काउळा वादी।
आकाशाच्या कडेला एक आश्रय आहे, जिथे आपण कसा व्यवहार करावा याचा विचार केला जातो.

कांदा कुल्लाळ भोजन करी।
दिहा पडे चांदणें रात्रीं।
रात्री चांदण्याचे प्रकाश खूप महत्त्वाचे आहे, जिथे आपण आपला जीवन अनुभवतो.

पडे उष्ण चोर घरटी पाली।
तराळ घाली खाण।
उष्णता आणि चैतन्य आपल्या घरात असावे लागते, त्यामुळे आपल्याला जीवनाच्या गोडीचा अनुभव घेता येतो.

सासुनें खादलें उंडे।
सुन तरळे लेकी लासिली।
कुटुंबातील संबंधही महत्त्वाचे आहेत, जेव्हा एकत्र येऊन काम करतात.

जांवाई गडबडा लोळे।
धमकत घुसळण घातलें पारी।
संबंधामध्ये कधी-कधी गडबड होते, पण एकत्रित येणे आवश्यक आहे.

वटेश्वरमुता म्हणे मुक्ताई अवधारी।
आशा व्यक्त केली आहे की सृष्टीतील एकता अनुभवली पाहिजे.

अभंग :

भावेंभक्ति करूनी वैराग्य जोडसी।
तरी तूं पावसी ब्रह्म सुख ॥
भावनात्मक भक्ती आणि वैराग्य यांचे संयोजन केल्याने तुम्ही ब्रह्माच्या सुखाचा अनुभव घेऊ शकता.

ज्ञानतत्त्वीं करी करी हा विचार।
निर्गुणीं आकार निरामय ॥
ज्ञानाची तपासणी करून, निर्गुण स्वरूपात निरामय अनुभव घेण्यास सुरुवात होते.

चांग्या सोय धरी ज्ञानवटेश्वरी।
मुक्ताई जिव्हारीं बोध करी ॥
ज्ञानवटेश्वरीच्या उपदेशाने चांगली सोय मिळवली जाते, जे जीवनाला दिशा देतो.

अभंग :

ऐलाड हुडाचे पैलाड हुडाचे।
जागवा जागवा हरीचे ॥
सृष्टीतील सर्व ठिकाणी हरीचा जागरूकपणा आहे.

भलेरे भलेरे दास गोपाळाचे।
भक्तिबोधें बोधले साचें ॥
गोपाळाच्या भक्तांच्या मनात भक्तीचा अनुभव प्रकट झाला आहे.

चांगदेव म्हणे वटेश्वराचें।
चांगदेव वटेश्वराच्या गुणांचे गुणगान करतो.

अभंग :

सोहं होतें तें कोहं जालें।
निज विसरलें काय सांगों ॥
सोहं म्हणजे "मी तो आहे" याच्या अनुभवाने कोणी विसरले आहे.

मार्ग चुकला विसर पडिला।
वरपडा जाला विषयचोरा ॥
मार्गावर चुकल्यामुळे अनेक गोंधळ निर्माण झाले आहेत.

वटेश्वर चांगा ज्ञानदीपें उजळला।
सोहं शब्द लावियला बाईयानो ॥
वटेश्वराने ज्ञानाच्या दीपाने मार्ग उजळला आहे, जो आत्मज्ञानाच्या शोधात मदत करतो.

अभंग :

मुक्त होतासि तो कां।
बद्ध जालासी आपल्या।
बंधने आपण बांधलासी ॥
तुम्ही मुक्त होताना तुम्ही स्वतःच्या बंधनात जालात, कारण तुम्ही स्वतःला बांधले आहे.

सांडी बंधन सोय धरी गव्हारा।
जाई मूळस्थाना आपुलिया ॥
आपल्या देहावरच्या बंधनांची सोय धरून, तुमचे मूळ स्थान पुन्हा गाठा.

तेथींचा तेथें राही परीयेसी।
चांगयाशीं बोले मुक्ताई ॥
तिथेच राहून चांगल्या गोष्टींची चर्चा करा, मुक्ताई यावर जोर देत आहे.

अभंग :

तुझा तूं चुकलासी।
गिवसुनी घेई सांगी देह।
वासना नाहीं तें घेई ॥
तुम्ही चुकले आहात, देहाचे वासना सोडून द्या, त्या घेऊ नका.

सोहं सोहं हा घेई।
विचार है जाणतो वटेश्वर ॥
"मी तो आहे" हे विचार स्वीकारा, हे वटेश्वर सांगत आहेत.

शब्दातीत जाणोनि निरुतें।
चांगया वटेश्वरीं जन्म भरितें ॥
शब्दांच्या पार जाऊन, चांगल्या वटेश्वरींच्या विचारात जन्मभर टिकून राहा.

अभंग :

भ्रमराचे मरण कमळणीपुष्प।
तैसें योगियां सेवी शेषमुख ॥
कमळाच्या फूलाच्या मरणासारखे, योगींच्या सेवा करणे महत्त्वाचे आहे.

आवडी वालमा डोळ्यांदेख।
तैसें पाहे सुख ज्ञानदृष्टीं ॥
स्वतःच्या आवडींनी तुम्ही ज्ञानदृष्टीने सुख पाहू शकता.

जोडिलें सुख नव जाये।
तैसा चांगा पाहे वटेश्वर ॥
सुखाची जोडणी करण्याची आवश्यकता आहे, हे वटेश्वर सांगतात.

अभंग :

मनसंकल्प शुद्ध नव्हे न्हवीं।
सदोदित आहे चिदानंदी ॥
मनाचा संकल्प शुद्ध नसताना, चिदानंद सर्वत्र उपस्थित आहे.

मनातें बुडनी इंद्रियांत दंडुनी।
भी हैं सोडुनी सोहं धरी ॥
इंद्रियांमध्ये बुडून, तुमचे "सोहं" धरा.

चांगावटेवरी सोहं झाला।
अवघाचि बुडाला ज्ञानडोही ॥
चांगल्या मार्गावर तुम्ही "सोहं" झालात, सर्व ज्ञानात बुडालात.

अभंग :

नोवरीच्या गळां तुळशीच्या माळा।
बन्हाडी सकळां तुम्ही व्हावे ॥
तुळशीच्या मण्यामध्ये तुम्ही बंधनात असावे.

मांडला आपुला मांडला आपुला।
मांडला आपुला घराचार ॥
आपले घर, आपले विचार मांडावे.

घरमायेचं चीर वोहो माय नेसली।
त्या आम्हां भली सोयरीक झाली ॥
घराच्या मायेचा चीर जो तुम्हाला लाभलेला आहे.

वटेश्वर नोवरीचे पाठी।
रानकादिक गोष्टी करिताती ॥
वटेश्वर तुमच्या मागे आहेत, तुमच्या सर्व गोष्टींसाठी सहाय्य करीत आहेत.

अभंग 20:

देवी देवो जाला भावसी अबोला।
निमोनि उरला आपपरे ॥
देवी आणि देवाने तुम्हाला प्रेमाने भरले आहे, तुम्हाला आता आपला अहंकार सोडावा लागेल.

आधीं आप वाहीं मग पडें वाहीं।
प्रपंच डोहीं बुडो नका ॥
सर्वप्रथम स्वतःची स्थिती पहा, आणि नंतर त्यानुसार कार्य करा, प्रपंचात बुडू नका.

जंब नाहीं कृपा गुरु फळ बापा।
तंव कैसेनी दीपा पावशील।
गुरुच्या कृपेवर विश्वास ठेवा, अन्यथा तुम्ही दीप्ती गमावाल.

मुक्ताई चांगया तत्त्वं तत्त्व लया।
हरिभावीं माया हरपली ॥
मुक्ताई चांगल्या तत्त्वांची चर्चा करते, आणि हरिभावात माया हरवली आहे.

अभंग :

मुक्त होतासि तो बंध पावसी।
आपुल्या दोरी आपण बांधिलासी ॥
जेव्हा तुम्ही मुक्त होत असता, तेव्हा तुम्ही स्वतःला बंधनात ठेवले आहे.

सोप घरी मूळस्थान न सोडी।
बंधन तोडी आलियारे ॥
स्वतःच्या मूळ स्थानावर राहा, बंधन तोडले जाईल.

चांगा वटेश्वरी विनवितो दातारा।
वायांची संसारा आणियलें ॥
चांगल्या वटेश्वरीने तुम्हाला दान केले आहे, जो तुम्हाला वायांच्या संसारात आणतो.

अभंग 22:

मोळी विकुनी खीर वोखटी।
आंबिल गोमटी बैसलिया ॥
मोळी विकून खीर मिळवली जाते, आणि आंबिल गोमटीचा आसन आहे.

कन्हे बारा गांवे येरझारा करी।
शेख पोट भरी कांट्यावरी ॥
कन्हे बारा गावांत फिरत आहेत, शेठ पोट भरण्यासाठी कांट्यांवर चालत आहे.

बुडीं फळ लाभे तरी।
शेंडिया का धावे वायां।
जर तुम्हाला फळ मिळाले तरी, शेंड्या वाऱ्यात का उडतात, हे विचारू नका.

कां भोंवतें भोंवे चांगा म्हणे।
याचा विचार करून चांगला बोले.
सर्व घटनांवर विचार करून, चांगली चर्चा करा.


​संत मुक्ताबाई अभंग – संत नामदेवांचा मुक्ताबाईने केलेला भक्तिगवं परिहार

अभंग :

उठले निवृत्ति संतांच्या दर्शना।
पंढरीच्या प्रेमा घरा आला ॥
संत निवृत्तीच्या दर्शनाने उत्साह वाढला, पंढरीच्या प्रेमाने घरात आनंद झाला आहे.

केली प्रदक्षिणा वदिले चरण।
झाला अभिमान नामवासी ॥
प्रदक्षिणा केली, चरणांना वंदन केले आणि नामवासींचा अभिमान जागा झाला.

देवाजवळी आम्ही निरंतर।
यासी अधिकार नमस्कारा ॥
आम्ही देवाजवळ नेहमी उपस्थित असतो, म्हणून त्याला नमस्कार करण्याचा अधिकार आहे.

नित्य समागम हरिच्या चरणी।
हे आणि आम्ही देवभक्त ॥
सतत हरिच्या चरणी समागम होत आहे, हेच आमचं भक्तिपूर्वक काम आहे.

नामा म्हणे काय वंदू यांचे।
चरण अंगे परब्रह्म मजपाशी ॥
नामा म्हणतो, आम्ही काय वंदन करावे? हे चरण परब्रह्म आमच्याजवळ आहेत.

अभंग :

उठले ज्ञानेश्वर केले ते वंदन।
मस्तकी चरण नमस्कारिलें ॥
ज्ञानेश्वर उठले आणि त्यांनी वंदन केले, त्यांच्या मस्तकावर चरणांचा नमस्कार झाला.

नामा म्हणे आम्हा वडिल अधिकारु।
यासाठी नमस्कारु योग्य आहे ॥
नामा म्हणतो, आमचं वडीलांचे अधिकार असल्यामुळे, यासाठी नमस्कार योग्य आहे.

आम्ही देवापाशी असतो सर्व।
काळ येउनी सकळ वंदिताती ॥
आम्ही सर्व देवापाशी असतो, काळ येताच सर्वजण वंदना करतात.

वैष्णवांचे भार देव सुरगण।
येताती शरण पंढरीशी ॥
वैष्णवांचे भार देव आणि सुरगण पंढरीच्या शरण येतात.

नामा म्हणे आता पाहिली मंडळी।
यासाठी वनमाळी स्फुंदु लागे ॥
नामा म्हणतो, आता मंडळी दिसली, त्यामुळे वनमाळी स्फुंदु लागला.

अभंग :

आला तो सोपान वंदियले त्या पायी।
पांडुरंगा ठायी मानियेला ॥
सोपान आला आणि पांडुरंगाच्या चरणांना वंदन केले.

रंजल्या गांजल्यांचा घेतला समाचार।
संत माय थोर अनाथांची ॥
संतांनी रंजलेल्या आणि गांजलेल्या जनतेची काळजी घेतली, ते माय थोर आहेत अनाथांच्या.

आमची माय बाप भेटलीत आज।
समाधान सहज अलिंगता ॥
आज आमची माय आणि बाप भेटले आहेत, त्यामुळे आनंद सहजपणे आलं आहे.

नामा म्हणे मज कळले याचे प्रेम।
देवे केले श्रम काय गुणे ॥
नामा म्हणतो, मला या प्रेमाची माहिती झाली आहे, देवाने किती श्रम केले आहेत हे लक्षात आले आहे.

अभंग :

अखंड जयाला देवाचा शेजार।
कां रे अहंकार नाहीं गेला ॥
देवाच्या शेजारी अखंड जय आहे, पण अहंकार अद्याप गेला नाही.

मान अपमान वाढविसी हेवा।
दिवस असतां दिवा हातीं घेसी ॥
मान आणि अपमानाच्या वाढीचा हेवा, दिवा हातात घेतल्यावर दिवस असतो.

परब्रह्मासंगें नित्य तुझा खेळ।
आंधळे पां डोळे कां वा जाले ॥
परब्रह्मासोबत तुमचा नित्य खेळ आहे, तरी आंधळे डोळे कसे झाले?

कल्पतरुतळवटीं इच्छिली ते गोष्टी।
अद्यापि नरोटी राहिली कां ॥
कल्पतरूच्या तळाशी इच्छित गोष्टी, पण अद्याप नरोटी राहिली का?

घरीं कामधेनु ताक मागूं जाय।
ऐसा द्वाड आहे जगामाजीं ॥
कामधेनुची ताक मागण्यासाठी घरात जातो, असा द्वाड जगात आहे.

म्हणे मुक्ताबाई जाई दरुषणा।
आधीं अभिमाना दूर करा ॥
मुक्ताबाई म्हणते, आधी अभिमान दूर करा, मग जाऊया.

अभंग :

निवृत्ती ज्ञानदेव सोपान मुक्ताई।
म्हणती ज्ञान कायी कथुनीया ॥
निवृत्ती आणि ज्ञानेश्वर सोपान आहेत, ज्ञानाचे महत्त्व सांगतात.

भक्तिचीया बळे देव पैं जिंकला।
ऋणात केला कैसा येणे ॥
भक्तीच्या बळावर देवाने सर्व काही जिंकलं, ऋणात कसा आला.

धन्य तो भाविक नामा आणि कबीर।
रोहिदास चांभार बहिरपिसा ॥
धन्य आहेत भाविक नामा, कबीर, रोहिदास, चांभार, बहिरपिसा.

त्यांची पाय धुळी वंदिता कपाळी।
वंशहि समुळी उद्धरती ॥
त्यांची पायाची धूळ कपाळी वंदित करावी, वंशाचा उद्धार करते.

नामा म्हणे मुक्ताबाई ऐका स्पष्ट।
भक्तिहून श्रेष्ट आणिक नाही ॥
नामा म्हणतो, मुक्ताबाई, स्पष्ट ऐका, भक्तीतून श्रेष्ठ काही नाही.

अभंग :

झालासी हरिभक्त तरी आम्हां।
काय आंतली ती सोय न ठाऊकी ॥
हरिभक्त झाला तरी आम्हाला, आतली सोय काय ठाऊक नाही.

घेऊनि टाळ दिंडी हरिकथा करिसी।
हरिदास म्हणविसी श्रेष्ठपणें ॥
टाळ घेऊन दिंडी हरिकथेसाठी जातो, हरिदास श्रेष्ठपणाने म्हणतो.

गुरुविण तुज नव्हेचि गा मोक्ष।
होशिल मुमुक्षु साधक तूं ॥
गुरूशिवाय मोक्ष नाही, तूं होशिल मुमुक्षु साधक आहेस.

आत्मतत्त्वी दृष्टी नाहींच यां केली।
तंववरी ब्रह्मबोली बोलुनि काय ॥
आत्मतत्त्वाची दृष्टी नाही, त्यासाठी ब्रह्मबोली बोलून काय होईल.

तुझें जरी रूप तुवां नाहीं ओळखिलें।
अहंतेतें धरिलें कासयासी ॥
तुझं रूप जर तू ओळखत नसलास, तर अहंकारात धरून ठेवलेस.

आमुचें तूं मूळ जरी पुसतोसी।
तुझें तूं अपेशी पाहुनि घेई ॥
आमचं मूळ तू पुसतोस, तरी तूच आपेशी पाहून घेतोस.

ऐक रे नामया होई आत्मनिष्ठ।
तरीच तूं श्रेष्ठ ज्ञानी म्हणे ॥
नामा, ऐक, आत्मनिष्ठ हो, त्यामुळे तू श्रेष्ठ ज्ञानी म्हणालास.

अभंग :

बोलोनियां येर्णे वाढविला डांगोरा।
अंतरींचा कोरा गुरुविण ॥
बोलता बोलता डांगोरा वाढविला, अंतरीचा कोरा गुरूशिवाय.

संतांचा सन्मान कळेना जयासी।
राहुनि देवापाशीं काय केलें ॥
संतांचा सन्मान कळत नाही, देवाच्या जवळ राहून काय केले?

परिसा झांकण घातलें खापर।
नाहीं जाले अंतर बावनकस ॥
परिसा झांकण घातलं, पण अंतर बावनकस झाले नाही.

खदिरांगारी शृंगारी हिलाल।
अंतरींचे काळें गेलें नाहीं ॥
खदिरांगारी शृंगारी हिलाल, अंतरीचे काळे गेले नाहीत.

म्हणे मुक्ताबाई अभिमानें नेलें।
सर्पा पाजियेलें विष तेंचि ॥
मुक्ताबाई म्हणते, अभिमानाने नेले, सर्पाच्या पाजातून विष पाजलं.

अभंग :

अमृत टाकुन कांजीची आवडी।
साजेना झोपडी काय त्याला ॥
कांजीमध्ये अमृत टाकलं तरी झोपडीला साजेसं काही नाही.

खरासी अखंड गंगेचें हो स्नान।
गेलें वायांविण जिणें त्याचें ॥
अखंड गंगेचं स्नान खरं, पण वायांशिवाय त्याचं जीवन गेलं.

पोवळ्यापरिस दिसती रानगुंजा।
शृंगाराच्या काजा न येती त्या ॥
पोवळ्यांच्या आसपास रानगुंजा दिसते, पण शृंगाराच्या काजात ती येत नाही.

आनारा परिस चोखट इंद्रावन।
चवी कडुपण हीन त्याचें ॥
आनंदाच्या चोखट इंद्रावनात कडूपणाची चवही असते.

रंगाची बाहुली दिसती साजिरी।
बेगडाचे परी नग ल्याली ॥
साजिरी रंगाची बाहुली दिसते, पण बेगडाची नग घेतली आहे.

म्हणे मुक्ताबाई पुरे तें दर्शन।
गुरुविण संतपण आहे कोठें ॥
मुक्ताबाई म्हणते, पुरे ते दर्शन, गुरूशिवाय संतपण नाही.

अभंग :

उसाचे सेजारी येरंडाचें झाड नाहीं।
त्याचा पाड गोडी आली ॥
उसाच्या बाजूला येरंडाचं झाड नाही, त्यामुळे गोडी आली.

कर्पूरासी जाला दीपाचा शेजार।
काय गुर्णे सार राहिल त्याचा ॥
कर्पूराला दीपाचा शेजार मिळाला, त्याच्या गुणांची काय शिल्लक राहिली.

सागरीं लवण टाकिलें नेऊन।
काय गुण खडेपण उरलें त्याचें ॥
सागरीं लवण टाकलं, त्याच्यातील गुणांची शिल्लक काय राहिली.

तैसा नामदेव विठोबाच्या जागा।
काय गुर्णे या गा कोरेपण ॥
तसा नामदेव विठोबाच्या जागेवर आहे, काय गुण आहे या कोरेपणात.

म्हणे मुक्ताबाई चंदनाचें झाड।
अहंतासर्प वेढे गुंडाळिले ॥
मुक्ताबाई म्हणते, चंदनाचं झाड आहे, अहंकाराने वेढा गुंडाळला.

अभंग :

संत पाहुणे सज्जनाचे घरी पूजा।
करितां वरी डोई काढी ॥
संत पाहुणे सज्जनांच्या घरी पूजा करीत आहेत, त्यामुळे डोई वर घेतली.

करितां सन्मान अंगी भरे ताटा।
देवा पै करंटा असुनी काय ॥
सन्मान करतांना अंगात टाटा भरतो, देवाच्या प्रेमात काही असू द्या.

अहंता हा खुंट वाढविला चित्तीं।
न साहे संगती सजनाची ॥
अहंकारामुळे चित्तात खुंट वाढला, त्यामुळे सज्जनाची संगती नको झाली.

पंढरीचें भूषण सांगतो जनांसी।
नाहीं या मनासी तीळ बोध ॥
पंढरीचे भूषण जनांना सांगतो, पण या मनात तीळभरही बोध नाही.

म्हणे मुक्ताबाई चांगदेवा वाणी।
भजावा सज्जनीं नामदेव ॥
मुक्ताबाई म्हणते, चांगदेवा, सज्जनांनी नामदेवाचे भजन करावे.

अभंग :

चौदाशें वरुर्षे शरीर केलें जतन।
बोधाविण शिण वाढविला ॥
चौदाशे वर्षे शरीराचे जतन केले, पण बोधाशिवाय शिण वाढला.

नाहीं गुरुमंत्र नाहीं उपदेश।
परमार्थासि दोष लावियेला ॥
गुरुमंत्र आणि उपदेश नाही, त्यामुळे परमार्थावर दोष लावला.

स्वहिताचें कारण पडियेलें जेव्हां।
शरण आला तेव्हां आळंकापुरीं ॥
जेव्हा स्वहिताचं कारण लागलं, तेव्हा शरण आला आळंकापुरीत.

गैनीनार्थे गुज दिलें निवृत्तीला।
निवृत्तीचा जाला ज्ञानदेव ॥
गैनीनार्थाने निवृत्तीला गुज दिला, निवृत्तीचा ज्ञानदेव झाला.

ज्ञानदेवें बीज वाढविलें जनीं।
तेंचि आम्हीं तुम्हीं संपादिलें ॥
ज्ञानदेवाने बीज वाढवलं, त्याचं आम्ही आणि तुम्ही संपादिलं.

म्हणे मुक्ताबाई तिहीं लोकीं ठसा।
नामदेव ऐसा राहिला कां ॥
मुक्ताबाई म्हणते, तिथे लोकीं ठसा राहिला, नामदेव असा राहिला का.

अभंग :

निवृत्तिदेव म्हणे ऐसें म्हणों नये।
धन्य भाग्यें पाहे संत आले ॥
निवृत्तिदेव म्हणतो, असे नको म्हणणे, संत आल्यानं धन्य भाग्य.

आपुलें स्वहित करावें आपण।
संतांच्या सन्माना चुकों नये ॥
आपले स्वहित करणे आवश्यक आहे, संतांच्या सन्मानात चुकता कामा नये.

धन्य हो ते नर राहाती पंढरीं श्वान।
त्यांचे घरीं सुखें व्हावें ॥
धन्य आहेत ते नर, जे पंढरीत राहतात, त्यांच्याघरी सुख व्हावं.

नामदेवा संगें देवाचा हो वोढा।
प्रेमें केला वेडा पांडुरंग ॥
नामदेवाच्या संगतीत देवाचा प्रेमाचा वोढा आहे, पांडुरंग प्रेमात वेडा झाला.

निवृत्ति म्हणे त्यासी न म्हणे आरे।
तुरे बाई ठेवितां बरें डोई माते ॥
निवृत्तिदेव म्हणतो, त्याला काही नको सांगू, बाईंनी डोईवर ठेवायला बरं.

म्हणे मुक्ताबाई घाला लोटांगण।
आपणां दर्शन नलगे त्याचें ॥
मुक्ताबाई म्हणते, लोटांगण घाला, कारण आपल्याला त्याचं दर्शन नाही.

अभंग :

कुलालाचे कुंभ भाजल्याविण।
माती काय आहे संगती पाणियाची ॥
कुलाल्याने कुंभ भाजल्याशिवाय, माती आणि पाण्याची संगती काय असते?

मेणाची ती घेतां करी बरी।
अनिचे शेजारी राहे कैशी ॥
मेणाचा उपयोग करून घेतल्यास चांगलं असतं, पण अनिच्या शेजारी राहणे कसं?

तैसा अधिरासी काय संतसंग।
मृगजळा तरंग येतील कैसे ॥
अशा अधिरासी संतांच्या संगतीत मृगजलाच्या तरंगांप्रमाणे काय येईल?

तें आजि नवल देखियेलें डोळां।
दगड जैसा जळां वेगळेपण ॥
आजच्या नवलात डोळ्यांनी पाहिलं, दगडासारख्या जळांमध्ये वेगळेपण आहे.

म्हणे मुक्ताबाई जाऊं देऊं नये।
ऐसें सरिसें काय भांडे करा ॥
मुक्ताबाई म्हणते, असं सारखं भांडे करू नका, जाऊ देऊ नये.

अभंग :

कुलाल आपल्या घरीं भाजवी भाचरी।
म्हणे जैं होईल हरि कृपावंत ॥
कुलाल आपल्या घरी भाजली जाते, म्हणा, जेव्हा हरि कृपावंत होतील.

हरीसि वरदळ लावितो निशिदिनीं।
धाडिला म्हणोनि तुम्हांपाशीं ॥
हरीवर वरदळ लावितो रात्री, धाडिला म्हणून तुम्हांपाशी.

तुम्ही संतजन उद्धराल तत्काळ।
नामा लडिवाळ विठोबाचा ॥
तुम्ही संतजनांना तत्काळ उद्धराल, नामदेव लडिवाळ विठोबाचा.

राखायें तें ब्रीद करायें पावन।
धाडा बोलावणें गोरोवाला ॥
राखणारे ब्रीद करणे पावन आहे, धाडा बोलावणे गोरोबाला.

म्हणे मुक्ताबाई माजलें कीं कोरें।
काकाचें उत्तर सत्य मानूं ॥
मुक्ताबाई म्हणते, माजले की कोरे, काकाचं उत्तर सत्य मानू.

अभंग :

गोरा जुनाट मैं जुर्ने हात।
थापटणें अनुभवाचें ॥
गोरा जुने माणूस, हातांची थापटणं अनुभवाचं.

परब्रह्म म्हातारा निवाला अंतरीं।
वैराग्याचे वरी पाल्हाळला ॥
परब्रह्म म्हातारा अंतरीं निवाळा आहे, वैराग्याच्या वरी पाल्हाळला.

सोहं शब्द विरक्ति डवरली आंतरीं।
पाहातां आंवरी अनुभव ॥
सोहं शब्द आंतरीं विरक्त झाला आहे, पाहातां अनुभव येतो.

म्हणे मुक्ताबाई घालू द्या लोटांगण।
जाऊं द्या शरण अव्यक्तासी ॥
मुक्ताबाई म्हणते, लोटांगण घालू द्या, जाऊ द्या शरण अव्यक्ताशी.

अभंग :

मोतियांचा चुरा फेंकिला अंबरीं।
विजुचिया परी कीळ जालें ॥
मोतियांचा चुरा अंबरीं फेंकला, विजेच्या सारखी कीळ जाली.

जरी पितांबरें नेसविलीं नमा।
चैतन्याचा गाभा नीळबिंदू ॥
पितांबरांनी नेसविलं नमा, चैतन्याचा गाभा नीळबिंदू आहे.

तळीपरि पसरली शून्याकार जाली।
सर्पाचिये पिली नाचूं लागे ॥
तळावर शून्याकार जाली पसरली, सर्पाचं पिलं नाचायला लागलं.

कडकडोनि वीज निमाली ठायिचे ठायीं।
भेटली मुक्ताबाई गोरोबाला ॥
कडकडून वीज निमाली ठिकाणी, भेटली मुक्ताबाई गोरोबाला.

ज्ञानदेव म्हणे कैसी जाली भेट।
ओळखिलें अविट आपण ॥
ज्ञानदेव म्हणतो, कशी जाली भेट, आपण अविट ओळखत आहोत.

अभंग :

निवृत्तिदेव म्हणे चला गुंफेमधीं।
अचळ हे आदि समाधी असे ॥
निवृत्तिदेव म्हणतो, चला, गुंफेमध्ये अचळ म्हणजे आधीची समाधी आहे.

सद्गुरुप्रसादें बोधिली नेटकी।
गुहे गौप्य ताटी आड केलीं ॥
सद्गुरुप्रसादाने बोध देऊन, गुहेत गौप्य ताटी आड केली.

दंड चक्राकार बांधिली चौकुन।
आंत संतजन करिती वास ॥
दंड चक्राकार बांधून, आत संतजनांनी वास केला.

ऐसे गुफेमध्यें नाहीं नामदेव।
म्हणुनि माझा जीव थोडा होतो ॥
अशा गुफेमध्ये नामदेव नाही, म्हणून माझा जीव थोडा होतो.

गैनीची मिरास घेतला प्रमाण।
पूर्वभूमि जतन करित आस ॥
गैनीची मिरास घेतल्याने, पूर्वभूमी जतन करीत आहे.

निवृत्तिदेव म्हणे मुक्ताबाईच्या उत्तरें।
भाजलें कीं कोरें कळों येईल ॥
निवृत्तिदेव म्हणतो, मुक्ताबाईच्या उत्तरांमध्ये, भाजल्यानंतरच कळेल.

अभंग :

परस्परें गुह्य करिती भाषण म्हणती।
महाधन गांवा आला ॥
परस्पर गुह्य करून भाषण करीत आहेत, महाधन गावात आले.

रक्त श्वेत पीत नीळ वर्णाकार।
नक्षत्रांची वर पूजा केली ॥
रक्त, श्वेत, पीत, नीळ वर्णांचे वर्णन करून, नक्षत्रांची पूजा केली.

प्रकाशमय तत्त्व ज्योतिर्मय पहाणें।
दीप त्रिभुवनीं एक जाला ॥
प्रकाशमय तत्त्व ज्योतिर्मय पहाणे, दीप त्रिभुवनीं एक जालं.

निवृत्तिदेव म्हणे कुलालाचे चक्र।
अंतर बाहेर एक ऐसें जालें ॥
निवृत्तिदेव म्हणतो, कुलालाचे चक्र म्हणजे, अंतर बाहेर एक असं जालं.

अभंग :

हांसोनि सोपानें खुणाविल्या खुणा।
नामदेव पाहुणा आला असे ॥
हासून सोपानांनी खुणावल्या, नामदेव पाहुणा आला आहे.

तयासी हो पाक पाहिजे पवित्र।
भाजलें कीं कोरें कळों नेदी ॥
त्याच्यासाठी पवित्र पाक पाहिजे, भाजल्यानंतरच कळेल.

मुक्तिकेचे पारखी तुम्ही आहां देवा।
भाजुनि जीवा शिवा ब्रह्म करा ॥
मुक्तिकेचे पारखी, तुम्ही आहां देवा, भाजून जीवा शिवा ब्रह्म करा.

आनंदें लती करावरी कर नेणों।
राहिलें करें कोण्या गुणें ॥
आनंदाने लती करावी, राहिलं कोण्या गुणांमध्ये.

निर्गुणापासोनी सगुणाची संगती नाहीं।
स्वरूपस्थिति अंगा आली ॥
निर्गुणाच्या पार सगुणाची संगती नाही, स्वरूपस्थिती अंगात आली.

म्हणे मुक्ताबाई हेरोनियां हेरा।
हिरा किंवा गारा नेण बापा ॥
मुक्ताबाई म्हणते, हेरोनीं हेरा, हिरा किंवा गारा घेऊन या.

अभंग :

जव्हारियाचे पुढें मांडियलें रत्न।
आतां मोला उणें येईल कैसें ॥
जव्हारियाच्या पुढे रत्न मांडले, आता मला कमी येईल कसं?

तैसें थापटणें पारखियाचा हात।
वाफ जाल्या घात वायां जाती ॥
तसंच थापटणं पारख्याच्या हातात, वाफ जाल्या घातल्या वायांमध्ये.

प्रथम थापटणें निवृत्तीच्या माथा।
डेरा जाला निका परब्रह्म ॥
प्रथम थापटणं निवृत्तीच्या माथ्यावर, डेरा झाला निका परब्रह्म.

तेंचि थापटणे ज्ञानेश्वरावर।
आतां कैचें कोरें में येथें ॥
तेच थापटणं ज्ञानेश्वरावर, आता कशाचं कोरं येथे आहे.

तेचि थापटणे सोपानाचे डोई।
यांत लेश नाही कोरें कोठें ॥
तेच थापटणं सोपानाचे डोई, यांत लेश नाही कोरं कोठे.

तेंचि थापटणें मुक्ताबाईला हाणी।
अमृत संजिवनी उतुं आली ॥
तेच थापटणं मुक्ताबाईला हानी, अमृत संजीवनी उतुं आली.

तेंचि थापटणें नामदेवावर होईचो।
मोहरे रहाँ लागे।
तेच थापटणं नामदेवावर होईल, मोहरे राहिलं लागे.

गोरा म्हणे कोरा राहिला गे।
बाई सुन्नेभरि नाहीं भाजीयेला।
गोरा म्हणतो, कोरा राहिला, बाई सुन्नभरि नाहीं भाजीत.

अभंग :

संतसमागम फळला रे आला।
सन्मानाचा जाला लाभ मोठा ॥
संतसमागम फळला आहे, सन्मानाचा लाभ मोठा.

अतीथि आदर केला मुक्ताबाई।
लांकडानें डोई फोडिली माझी ॥
अतीथि आदर केला मुक्ताबाईने, लांकडाने डोई फोडली.

देवाने गोंधळ घातला गरुडपारी।
भिजली पितांबरी अश्रुपातीं ॥
देवाने गोंधळ घातला गरुडपारी, भिजली पितांबरी अश्रुपात.

माझें माझें म्हणोनि गाईलें गान्हाणें।
कळलें संतपण हेंचि तुमचें ॥
माझं माझं म्हणत गाईलं गान्हाणं, कळलं संतपण हेच तुमचं.

भरी भरोनियां आलों तुम्हां जवळी।
कैकाड मंडळी ठावी नोव्हे ॥
भरी भरोनियां आलं तुम्हां जवळ, कैकाड मंडळी ठावं न व्हावे.

नामा म्हणे सन्मान पावलों भरून।
करितां गमन बरें दिसे।
नामा म्हणतो, सन्मान पावला भरून, करतांना गमन बरं दिसतं.

अभंग :

उद्विग्न मनीं करी दीर्घ ध्वनी।
नाहीं माझें कोणी सखे ऐसें ॥
उद्विग्न मनाने दीर्घ ध्वनी केला, माझं कोणतं सखा नाही.

वैराग्य कसवटी सोसवेना घाये।
पळावया पाये मार्ग काढी॥
वैराग्य कसोटीवर सोसत नाही, पळण्यासाठी पायांमार्ग काढा.

जाले चाळाचूळ मनांत चंचळ।
युगा ऐसें पळ वाटतसे॥
मनांत चाळाचूळ झाली, युग असं पळतं वाटतं.

नामा म्हणे जावें पळोनियां।
आतां संतसंग होतां भाजतील॥
नामा म्हणतो, जावं पळोनियां, आता संतसंग होतं भाजतील.

म्हणे मुक्ताबाई चैतन्याचा।
कर ब्रह्म अधीवर चेतवावा॥
मुक्ताबाई म्हणते, चैतन्याचा कर, ब्रह्माच्या आधीवर चेतवावा.

अभंग :

अंतर बाहेर भाजू आम्ही।
कुंभ भनिरालंय सगळेची॥
अंतर बाहेर भाजू, कुंभ भणिरालंय सर्वांचे.

अहं सोहं उर्ध्व लाउनी फुंकणी।
नेत्रद्वारे फुंकुनी जाळ करूं॥
अहं सोहं उर्ध्व लावून फुंकणी, नेत्रांद्वारे फुंकून जाळ करूं.

जीवित्व काढूनि शिव घडूं।
अंगा प्रिय पांडुरंगा आवडेल॥
जीवित्व काढून शिव घडत, अंगा प्रिय पांडुरंगा आवडेल.

म्हणे मुक्ताबाई पळायाचें पाही।
आसन स्थिर नाहीं नामयाचें॥
मुक्ताबाई म्हणते, पळायचं पाहिजे, आसन स्थिर नाही नामयाचं.

अभंग :

न पुसतां संता निघाला तेथुनी।
पैलपार इंद्रायणी प्राप्त झाला॥
न पुसतां संत निघाला तिथून, पैलपार इंद्रायणी प्राप्त झाला.

मागे पुढे पाहे पळतो तातडी।
आला उडाउडी पंढरीसी॥
मागे पुढे पाहात, पळतो तातडीने, आला उडाउडी पंढरीस.

कवळोनी कंठी विठ्ठल हे मूर्ती।
नको देऊ हाती निवृत्तीच्या॥
कवळून कंठी विठ्ठल हे मूर्ती, नको देऊ हाती निवृत्तीच्या.

मुक्ताबाईने तेथे माजविली कली।
हे संत मंडळी कपटी तुझी॥
मुक्ताबाईने तिथे माजवली कली, हे संत मंडळी, कपटी तुझी.

नामा म्हणे देवा आणिले पूर्व देवें।
गेलो असतो जायें सगळाची॥
नामा म्हणतो, देवा आणिले पूर्व देवें, गेलो असतो जाऊन सर्वाची.

अभंग :

पूर्वी केली सेवा उपयोगा।
आली देवा दिले असते॥
पूर्वी सेवा केली उपयोगी, आली देवा दिली असते.

जिवा आहूती लागी।
अनंत जन्मीचे फळले॥
जीवाची आहूती लागली, अनंत जन्मांची फळले.

अनुष्ठान पाहिले चरण।
विठोबाचे॥
अनुष्ठान पाहिले चरण, विठोबाचे.

न जाणो माझ्या।
येतील पाठोपाठी घालतिल॥
न जाणो माझ्या, येतील पाठोपाठ घालतिल.

मीठी भिडे तुला।
त्यासी द्याल तुम्ही॥
मीठी भिडेल तुला, त्यासी द्याल तुम्ही.

अगत्य उदारा।
मज कां न।
अगत्य उदार, मज कां न.

मारा आपुले हाते॥
नामा म्हणे तुझे।
मारा आपुले हाते, नामा म्हणतो तुझे.

न सोडी चरण युगा युगी।
धरणे घेतले असे॥
न सोडी चरण युगानुयुगी, धरणे घेतले असे.

अभंग :

हातांत नरोटी जीर्णाचे ते।
भार म्हणसी सौदागर संत माझे ॥
हातात जीर्ण नरोटी आहे, त्यात संत माझा भार म्हणतो.

परळ भोपळ्याची गृहामाजी संपत्ती।
तुम्ही का श्रीपति भूषण सांगा॥
घरात परळ भोपळ्याची संपत्ती आहे, तुम्ही का श्रीपति भूषण सांगा?

भणंगाचे घरा नित्यची राजपट।
सांगसी अचाट ब्रीद त्यांचे ॥
भणंगाच्या घरात नित्य राजपट आहेत, सांगतात त्यांचे अचाट ब्रीद.

कैकाड्याचे वाणी करिती गूडगूड।
मजला हे गूढ समजेना ॥
कैकाड्याची वाणी गूडगूड करीत आहे, मला हे गूढ समजत नाही.

नामा म्हणे गाती प्रकाशाचे।
गाणे आम्हां ओवादितसे ॥
नामा म्हणतो, गाती प्रकाशाची, गाणे आम्हां ओवादितसे.

अभंग :

म्हणती घेतल्या आम्ही धान्य कोडी।
खर्चायला कवडी धार नसें ॥
आम्ही धान्याचे कोडी घेतले, खर्चायला कवडीची धार नाही.

हांसती रडती पडती एकमेकांवर।
आनंदाला पार नाही म्हणती ॥
हसत, रडत, एकमेकांवर पडत आहेत, आनंदाला पार नाही असं म्हणतात.

काय गुणे देव रिझाला त्यावरी।
मेसाचा फटकुरी जन्म गेला ॥
काय गुण देव रिझाला त्यावर, मेसाच्या फटकुरीत जन्म गेला.

पाहोन दारिद्र्य झालो कांसाविस।
केवळ परीस पांडुरंगा ॥
दारिद्र्य पाहून कांसाविस झालो, केवळ परीस पांडुरंगा.

लहानसी मुक्ताई जैसी सनकाडी।
केले देशोधडी महान संत ॥
लहानसी मुक्ताई सारखी सनकाडी, केले देशोधडी महान संत.

सगळेची काखेसी घेईन म्हणे ब्रह्मांड।
नामा म्हणे पाखंड दिसते मज ॥
सर्वांचे काखे घेईन म्हणतो ब्रह्मांड, नामा म्हणतो, पाखंड दिसते मला.

अभंग :

पांचा सातांचा एका जागी मेळ।
केवळ चांडाळ दुर्बुद्धि ते ॥
पांच आणि सातांचा एका जागी मेळ आहे, केवळ चांडाळांची दुर्बुद्धि आहे.

जातांनाच माझी केली विटंबना।
म्हणोनी नारायणा मागे आलो ॥
जातांना माझी विटंबना केली, म्हणून नारायणा मागे आलो.

पाहिला तयांचा मानस आदर।
जमा केला कर जाळावया ॥
त्यांचा मानस पाहिला आदर, जमा केला कर जाळावया.

त्यांच्या धाके मागे आलोरे अनंता।
येत तुझ्या चित्ता बरे त्यांचे ॥
त्यांच्या धाकाच्या मागे आलो, येत तुझ्या चित्तात बरे त्यांचे.

नामा म्हणे जिवे आलो वाचवोनी।
अजुनी तरी चक्रपाणी वांचवी मज ॥
नामा म्हणतो, जिवे आलो वाचवण्यासाठी, अजून तरी चक्रपाणी वाचवणी.

अभंग :

आहे त्यांचे मनी करावे आगमन।
घेतील मागून तुजपाशी ॥
त्यांच्या मनात आगमन करणे आहे, घेतील मागून तुझ्या पाशी.

तयेवेळी व्हाल तुम्ही बेईमान।
तुम्ही द्याल काढून संतापाशी ॥
तयवेळी तुम्ही बेईमान व्हाल, तुम्ही द्याल काढून संतापाशी.

खादल्या पिदल्याचे राखे वा।
गुमान तुला माझी आण पांडुरंगा ॥
खादल्या पिदल्याचे राखे, गुमान तुला माझी आण पांडुरंगा.

चालविला लळा पुरविली आवड।
आता कां दगड जड झालो ॥
चालविला लळा, पुरविली आवड, आता का दगड जड झालो?

कां माझी चिंता सांडिली अनंता।
संता लागी देता हरूष वाटे ॥
का माझी चिंता सांडली, संतांना देण्यासाठी हरूष वाटे.

नामा म्हणे काय करिसी अमंगळ।
अडचणी राउळा माजी झाली ॥
नामा म्हणतो, काय करणार अमंगळ, अडचणी राऊळा माझी झाली.

अभंग :

वटारोनी डोळे पाहती आभास।
मज त्याचा भास कळों नेदी ॥
वटारोनी डोळे पाहताना भास, मला त्याचा भास कळत नाही.

भाजा भाजा म्हणोनी उठली।
एकसरां मग म्या बाहेरा गमन केले॥
भाजा भाजा म्हणत उठली, एकत्र मग बाहेर गमन केले.

आता याजवरी द्याल त्यांचे हाती।
होऊ पाहती माती जीवित्वाची ॥
आता याजवर त्यांचे हाती द्याल, होऊ पाहती माती जीवित्वाची.

अभयाचे दान द्यावे या श्रीहरी।
दुर्बल बाहेरी घालु नये ॥
अभयाचे दान द्यावे या श्रीहरी, दुर्बल बाहेर न घालावे.

समर्थ लांच्छन लागले नावांचे न।
जाणो देवाचे असेल कांही ॥
समर्थ लांच्छन लागले नावांचे, जाणो देवाचे असेल काही.

नामा म्हणे नांव पतीत पावन ते।
या बोला उणे आणू नये ॥
नामा म्हणतो, नाव पतीत पावन आहे, या बोला उणे आणू नये.

अभंग :

संतासी विन्मुख झाला जो गव्हार।
नाही आता थार इहपरलोकी ॥
संतांपासून विन्मुख झाला जो गव्हार, आता इहपरलोकी नाही.

नाही कळला वेड्या संतांचा अंगवा।
झोप वैसली डोळा अज्ञानाची ॥
संतांचा वेडा अंगवाचा कळला नाही, झोप वैसली डोळा अज्ञानाची.

प्रांतीने तुझी पुरविली पाठी।
सज्जनाच्या गोष्टी कड़ झाल्या ॥
प्रांतीने तुझी पुरवली पाठी, सज्जनांच्या गोष्टी कड झाल्या.

हाता आला लाभ गमविला सारा।
भुललासी गव्हारा भ्रमभूली ॥
हाता आला लाभ गमविला सारा, भुललासी गव्हारा भ्रमभूली.

मोह सर्पे तुझे व्यापियले अंग।
म्हणे पांडुरंग काय आतां ॥
मोहाने सर्पे तुझे व्यापले अंग, म्हणून पांडुरंग, काय आतां.

​संत मुक्ताबाई अभंग – श्री ज्ञानेश्वरमहाराजांची मुक्ताबाईस सनद

अभंग :

आदिनाथ शंकर गौरी मनोहर।
खूण ही साचार मच्छिंद्रनाथ ॥
आदिनाथ, शंकर आणि गौरी मनोहर, हे मच्छिंद्रनाथांचे खूण आहे.

मच्छिद्रे गोरक्षा सांगितले गुज।
ते मैनीनार्थे मजे उपदेशिले ॥
मच्छिंद्रनाथाने गोरक्षेसाठी गुज सांगितले, हे माझ्या उपदेशासाठी आहे.

तेथूनी तारक निवृत्ती आम्हासी।
जाणा त्रिवर्गासी उद्धरिले ॥
तेथून तारक निवृत्ती आम्हाला मिळाली, त्रिवर्गास उद्धरले.

अभंग :

ते नयनाचे अग्री पहावे आपण।
उजळिल्या जाण दाहि दिशा ॥
आपण नयनाचे अग्री पाहावे, उजळलेल्या दिशांकडे.

ब्रह्मांडा एवढे ओतीव सगळे।
मन बुद्धी कले ऐसे नाही ॥
ब्रह्मांड एवढे ओतिर सगळे, मन आणि बुद्धीच्या कलेत असे नाही.

निवृत्ति प्रसादे ज्ञानदेवा लाधला।
मुखाचा झाला तेणें सुखें ॥
निवृत्तीच्या प्रसादाने ज्ञानदेवने लाधला, मुखाचा झाला त्यामुळे सुख.

अभंग :

सत्यज्ञान (अनंत) तेंचि गगनाचे प्रावर्ण।
नाहीं रूप गुण वर्ण जेथे ॥
सत्यज्ञान (अनंत) हे गगनाचे प्रावर्ण, तिथे रूप, गुण आणि वर्ण नाहीत.

तो हा श्रीहारी पाहिला डोळेभरी।
पाहतां पाहणें दुरी सांडोनिया ॥
तो श्रीहारी डोळे भरून पाहिला, पाहताना पाहणे दुरी सांडले.

वाचेचा उच्चार नवल हे साचार।
स्वरूप निर्विकार कोंदाटलें ॥
वाचेचा उच्चार म्हणजे नवल हे साचार, स्वरूप निर्विकार कोंदाटले.

ज्ञानदेव म्हणे ज्योतीची निजज्योती।
ती ही उभी मूर्ती विटेवरी ॥
ज्ञानदेव म्हणतो, ज्योतीची निजज्योती ही मूर्ती विटेवरी उभी आहे.

अभंग :

विटेवरी मूर्ति दिसते सगुण सगुण।
का निर्गुण म्हणू दादा ॥
विटेवरी मूर्ती सगुण सगुण दिसते, का निर्गुण म्हणतोस, दादा?

सगुण जरी म्हणू दिसते निर्गुण।
वाचेचे भिन्न पडले दादा ॥
सगुण म्हटले तरी निर्गुण दिसते, वाचेचे भिन्न पडले, दादा.

वचन बुडाले स्तब्ध झाले मन।
सगुण निर्गुण दोन्ही नाहीं ॥
वचन बुडाले, मन स्तब्ध झाले, सगुण आणि निर्गुण दोन्ही नाहीत.

म्हणे मुक्ताबाई सांग ज्ञानदेवा।
विचार हा बरवा करूनिया ॥
मुक्ताबाई म्हणते, ज्ञानदेवा, विचार हा बरवा करूनिया.

अभंग :

ज्ञानदेव म्हणे ऐक मुक्ताबाई।
सांगेन तू पाही गुरुमुखें ॥
ज्ञानदेव म्हणतो, ऐक, मुक्ताबाई, मी तुला गुरुमुखांत सांगतो.

निगुर्णाचा बुंद सगुणी उतरला।
कर्दम तो झाला एकाएकी ॥
निगुर्णाचा बुंद सगुणात उतरला, कर्दम एकाएकी झाला.

स्थापिलासे गोळा सगुणाचा सार।
तयाचा आधार एक आहे ॥
सगुणाचा गोळा स्थापन केला, त्याचा आधार एक आहे.

मूळद्वारी मूळी स्थापिला गणपती।
तयापाशी वस्ती निर्गुणाची ॥
मूळद्वारी गणपती स्थापन केला, त्यापाशी वस्ती निर्गुणाची.

निर्गुण म्हणजे काय रेणूते अक्षर।
म्हणे ज्ञानेश्वर मुक्ताबाई ॥
निर्गुण म्हणजे काय रेणूते अक्षर, असे म्हणतो ज्ञानेश्वर मुक्ताबाई.

​

अभंग :

मूळद्वारी दादा स्थापिला।
गणपती माया ही।
उत्पत्ती कैशी झाली ॥
मूळद्वारी दादा गणपती स्थापिला, माया ही उत्पत्ती कशी झाली?

मायेचा बंबाळ जाये एकसरा।
इच्याही आधारा सांगा दादा ॥
मायेचा बंबाळ एकसारखा जातो, याच्या आधारे सांगा, दादा.

ब्रह्मांड व्यापिले आकाश कवळिले।
सर्व काही व्यापिले मायेनेचि ॥
ब्रह्मांडाने आकाश व्यापले आहे, सर्व काही मायेने व्यापले आहे.

माया केसी दादा सांगता निर्गुण।
मुक्ताबाई म्हणे मित्र फोडा ॥
माया कशी आहे, दादा, निर्गुण सांगता? मुक्ताबाई म्हणते, मित्रा, हे फोडा.

अभंग :

रेणु तें निरंजन अणू तेचि।
माया माया वचनी।
देह निपजला ॥
रेणु म्हणजे निरंजन, अणू तेच, माया, माया वचनी, देह निपजला.

नाही अक्षराचा आधार मेरुशीं।
हे तो नाभीपाशीं स्थापियले ॥
अक्षराचा आधार मेरुशी नाही, हे नाभीपाशीत स्थापन केले आहे.

दोही मधोनियां निघाले वचन।
वेदाचें जन्मस्थान तेंचि बाई ॥
दोन्ही मधून वचन निघाले, वेदाचे जन्मस्थान तेच आहे, बाई.

दहा पवनांचा एक झाला मेळा।
रेणूचा जिव्हाळा सर्वांसी हा ॥
दहा पवनांचा एक मेळा झाला, रेणूचा जिव्हाळा सर्वांनाच आहे.

सर्वांतुनी वेगळा रेणू तो अचळ।
म्हणे ज्ञानेश्वर मुक्ताबाई ॥
सर्वांत वेगळा रेणू तो अचळ आहे, असे ज्ञानेश्वर मुक्ताबाई म्हणते.

अभंग :

सर्वांतुनी वेगळा हाती कैसा येई।
म्हणे मुक्ताबाई सांगा दादा ॥
सर्वांत वेगळा हातात कसा येतो, असे मुक्ताबाई विचारते, दादा सांगा.

दहा पवनांचा खेळ योगी खेळती।
ओडोनियां नेती ब्रह्मांडांत ॥
दहा पवनांचा खेळ योगी खेळतात, ओडून नेऊन ब्रह्मांडांत.

कुंडलिनी निवटोनि करिती आकर्षण।
रेणूचे दर्शन झाले कीं नाहीं ॥
कुंडलिनी निवटून आकर्षण करते, रेणूचे दर्शन झाले की नाही?

म्हणे मुक्ताबाई सांगा ज्ञानेश्वरा।
चुके येरझारा चौन्यांशीव्या ॥
मुक्ताबाई म्हणते, ज्ञानेश्वरा, सांगा, चुकले येरझार चौण्यांशीव्या.

अभंग :

कुंडलिनी निवटोनी कोंडिती पवन।
त्या रेणूचें दर्शन घडलें नाही ॥
कुंडलिनी निवटून पवन कोंडते, त्या रेणूचे दर्शन घडले नाही.

न लगे आसन कोंडिती पवन।
करावे साधन गुरुकृपे ॥
आसनात बसले तर पवन कोंडते, साधना करावी गुरुकृपेने.

गुरुकृपेवीण न ये तो हातासी।
पाहतां रेणूसी अंत नाहीं ॥
गुरुकृपे शिवाय हातात येत नाही, पाहताना रेणूला अंत नाही.

ब्रह्मांडी रेणू नावे सदोदित।
सोहं त्याचा आंत जात असे ॥
ब्रह्मांडात रेणूची नावे सदोदित, सोहं त्याच्या आत जात आहे.

दहा पवना वेगळा सोहं तो अचळ।
रेणु त्याचा खेळ सदोदीत ॥
दहा पवना वेगळा सोहं तो अचळ आहे, रेणू त्याचा खेळ सदोदित आहे.

ज्ञानदेव म्हणे ऐक मुक्ताबाई।
गुरुकृपे सोई कळो येई ॥
ज्ञानदेव म्हणतो, ऐक, मुक्ताबाई, गुरुकृपेने सोई कळेल.

अभंग :

गुरुकृपा झाली प्रत्ययासी आली।
कैशी ती कळली सांगा दादा ॥
गुरुकृपेमुळे प्रत्यय अनुभव आला, ती कशी कळली, दादा, सांगा.

लेखा नाही आला साधन करितां।
तो कैसा येईल हाता सांगा दादा ॥
साधना करताना लेखा येत नाही, तो कसा हातात येईल, दादा, सांगा.

व्यास तो वाल्मिक वर्णिती अपार।
तयांसी हा पार कळला नाहीं ॥
व्यास आणि वाल्मीकींचा वर्णन अपार आहे, त्यांना हा पार कळला नाही.

वेदासी ना कळे, श्रुति।
बेडावले तो कैसेनि येईल।
वेदांना कळत नाही, श्रुतींना, बेडावलेले ते कसे येईल?

इंद्रियां वेगला, मन बुद्धि निराळा।
सर्वांत व्यापिला कळे कैसा ॥
इंद्रियां वेगळ्या, मन आणि बुद्धि निराळ्या, सर्वांत व्यापिल्यावर कसे कळेल?

मुक्ताबाई म्हणे कैसे ज्ञानराजा।
संदेह हा माजा फेडोनिया ॥
मुक्ताबाई म्हणते, ज्ञानराजा, हा माझा संदेह फेडा.

अभंग :

गुरुकृपा कैशी सांगतो तुजला।
पूर्ण दिवशी झाला चंद्र गुप्त ॥
गुरुकृपा कशी सांगतो तुला? पूर्ण दिवशी चंद्र गुप्त झाला.

तैसा प्राणी होता मायेमाजी भ्रांत।
वीजेचा अवचित उदयो झाला ॥
तसा प्राणी मायेमध्ये भ्रांत होता, विजेचा अचानक उदय झाला.

दिवसेंदिवस कळा चढे त्या।
चंद्राला पूर्णतेसी आला पूर्णिमेला ॥
दिवसेंदिवस ज्ञान वाढत जातो, चंद्र पूर्णतेस पूर्णिमेला आला.

अभंग :

तैसा प्राणी होता मायेमाजी प्रांत।
भेटला अवचित गुरुराज ॥
तसा प्राणी मायेमध्ये भ्रमित होता, अचानक गुरुराज भेटले.

केली त्यांनी दया हरपली माया।
मूलिंचिया ठाया बैसविले ॥
गुरूने दया केली, माया हरपली, मूलांच्या ठिकाणी बसविले.

म्हणे ज्ञानदेव ऐक मुक्ताबाई।
गुरुकृपा बाई, ऐसी आहे ॥
ज्ञानदेव म्हणतो, ऐक, मुक्ताबाई, गुरुकृपा अशीच आहे.

अभंग :

पूर्णिमेचें दिवश चंद्र झाला अस्त।
देहाचीही गत तैशी होई ॥
पूर्णिमेच्या दिवशी चंद्र अस्त झाला, देहाचीही गत अशीच होते.

कर्ण बंद होती नेत्र आच्छादिती।
मग कैशी गती होय दादा ॥
कर्ण बंद झाले, नेत्र आच्छादित झाले, मग कशी गती होईल, दादा?

देह झाला विकळ जिव्हां ते खुंटली।
दश पवना झाली हडबड दादा ॥
देह विकळ झाला, जिव्हा ते खुंटली, दहा पवना हडबड झाली, दादा.

तेथे कोण का सद्गुरूने दिल्ली।
देहासी कैसी झाली मोती ॥
तेथे सद्गुरूने देहाशी काय केले, मोती काय झाली?

म्हणे मुक्ताबाई फेडावे हे भिन्न।
कोणते साधन करूं दादा ॥
मुक्ताबाई म्हणते, हे भिन्न फेडावे, कोणते साधन करू, दादा?

अभंग :

देहा मोक्ष होम साधन ते ऐका।
मायेसी संकल्प करी बाई ॥
देहाचा मोक्ष साधण्यासाठी ऐका, मायेच्या संकल्पात बाई.

बाळे, वज्रासन करोनिया मनन।
कराये हे ध्यान सद्गुरुंचे ॥
बाळा, वज्रासन करून मनन कर, हे ध्यान सद्गुरूंचे करा.

ॐ सोचि गुरु सोहं तोचि शिया या।
दोहींचा लाभव करी भाई ॥
ॐ म्हणता गुरु सोहं, तोच आहे, दोन्हीचा लाभ घे, भाई.

नासाग्री दृष्टि सोहंगासी गोष्टीं।
रेणू पाठी पोटी भरला बाई ॥
नासाग्रात दृष्टि सोहंगाशी गोष्टी, रेणू पाठी पोटी भरला, बाई.

सच्चिदानंद भरला आहे महान्य।
तयामाजी लीन होणे बाई॥
सच्चिदानंद महात्त्वाने भरले आहे, त्यामध्ये लीन होणे, बाई.

लीन झाले म्हणजे नाहीं आपपर।
म्हणे ज्ञानेश्वर पूर्ण कृपा ॥
लीन झाल्याने आपपर नाही, ज्ञानेश्वर म्हणतो, पूर्ण कृपा आहे.


अभंग :

कृपा झाली आता आली प्रत्ययासी
कैसे या मनास करूं दादा ॥
कृपा झाली आहे, आता प्रत्यय आला आहे, मनास कसे करू, दादा?

कैसे वज्रासन, कैसे ते मनन
इंद्रियांसी दमन कैसे करूं ॥
कसे वज्रासन करायचे, कसे मनन करायचे, इंद्रियांना कसे दमन करायचे?

कैसे करूं, दादा, सोहंगासी गोष्टी
नासाग्री दृष्टि कैसी ठेवूं ॥
कसे करायचे, दादा, सोहंगाशी गोष्टी, नासाग्रात दृष्टि कशी ठेवायची?

रेणुमध्ये मिळे कैसी
ज्ञानेश्वरा सांगा या विचारा कृपा करुनि ॥
रेणूमध्ये कसे मिळेल, ज्ञानेश्वर, सांगा, कृपा करून विचारावे.

धाकुटे भावंड घेतलीसे आळ
मुक्ताबाई लडिवाळ तुमची दादा ॥
धाकुटे भावंड घेतली आहेत, मुक्ताबाई तुमची लडिवाळ, दादा.

अभंग :

ज्ञानदेव म्हणे ऐक मुक्ताबाई
सद्गुरुंचे पायी मन ठेवी ॥
ज्ञानदेव म्हणतो, ऐक, मुक्ताबाई, सद्गुरूंच्या पायाशी मन ठेवा.

करी निजध्यास सोहंगाचा बाई
इंद्रियांसी नाही रीघ तेथे ॥
निजध्यास सोहंगाचा कर, बाई, इंद्रियांना तेथे रीघ नाही.

सात हे आंत आठव्याच्या पोटी
नवव्या संगे गोष्टी करी बाई ॥
सात हे आत आठव्याच्या पोटी आहे, नवव्या सोबत गोष्टी कर बाई.

मग दहावा सहज नवयासी भेटला
अकराव्यासी सांगू लागला गुजगोष्टी ॥
मग दहावा सहज नवयाला भेटला, अकराव्याला गुजगोष्टी सांगू लागला.

करुनि उपोषण मूळद्वार जोन
लिंगस्थानी चरण ठेवी बाई ॥
उपोषण करून मूळद्वार जोन, लिंगस्थानी चरण ठेवा, बाई.

अभंग :

ब्रह्मांडातुन ओवा सोहंग
त्रिवेणी आसन घाली बाई ॥
ब्रह्मांडातून ओवा सोहंग, त्रिवेणीमध्ये आसन घाला, बाई.

ॐ तोचि गुरु सोहं तोचि शिव या
दोहींचा लाघव करी वो बाई ॥
ॐ तोचि गुरु, सोहं तोचि शिव, या दोन्हीचा लाघव करा, बाई.

ऐक्य झाल्यावरीं उठेल बाळा
कोटी सूर्यकळा प्रकाशल्या ॥
ऐक्य झाल्यावर बाळा उठेल, कोटी सूर्यकळा प्रकाशात येतील.

खेचरी हे मुद्रा नासाग्री
दृष्टी स्वयंभू, पाठी पोटी भरला बाई ॥
खेचरी ही मुद्रा नासाग्रात, स्वयंभू दृष्टी, पाठी पोटी भरला, बाई.

ज्ञानदेव म्हणे ऐक मुक्ताबाई
परता नाही उपदेश आता ॥
ज्ञानदेव म्हणतो, ऐक मुक्ताबाई, आता उपदेशाचा परत नाही.

अभंग :

सहज समाधी लागली निर्गुणी
खुंटलीसे वाणी न चले पुढे ॥
सहज समाधी लागली निर्गुणी, वाणी खुंटली, पुढे चालली नाही.

खुंटला हा शब्द राहिला व्यवहार
झाला साक्षात्कार सदोदित ॥
हा शब्द खुंटला, व्यवहार राहिला, साक्षात्कार झाला सदोदित.

गळाली इंद्रिये राहिलेसे मन
झाले महाशून्य एका एकी ॥
इंद्रिये गळाली, मन राहिले, महाशून्य झाले एका एकी.

विरालीसे शक्ती झालीसे निवृत्ति
झाली ब्रह्मप्राप्ती मुक्ताबाई ॥
शक्ती विराली, निवृत्ती झाली, ब्रह्मप्राप्ती झाली, मुक्ताबाई.

म्हणे ज्ञानदेव ऐक मुक्ताबाई
उपडी समाधी घेई जगा माजी ॥
ज्ञानदेव म्हणतो, ऐक मुक्ताबाई, उपडी समाधी घे, जगा माजी.

अभंग :

आठवे समाधीचे अंग आले तुज
आता नाही काज आणिकांसी ॥
आठवते समाधीचे अंग तुझ्यावर, आता अन्य कोणाची काळजी नाही.

हेचि गुहाज्ञान पार्वतीसी दिले
मच्छिंद्रा लाधले हेंचि ज्ञान ॥
हे गुह्यज्ञान पार्वतीला दिले, मच्छिंद्राने हाच ज्ञान मिळविला.

मच्छिंद्राने दिले गोरक्षाचें हातीं
तेंचि चौरंगी प्रती उपदेशिले ॥
मच्छिंद्राने गोरक्षाचा ज्ञान दिला, त्याने चौरंगीला उपदेश दिला.

चौरंगीने दिले भर्तरीचे हाती
तेणे गैनीप्रती उपदेशिले ॥
चौरंगीने भर्तरीला ज्ञान दिले, त्याने गैनीप्रती उपदेश दिला.

बाप रुक्मादेवी निवृत्ति दयाळा
त्यांनीच आपणांसी उद्धरिले ॥
रुक्मादेवी, निवृत्तिमहाराज, दयाळु आहेत, त्यांनीच आम्हाला उद्धरले.

ज्ञानदेव म्हणे ऐक मुक्ताबाई
निवृत्तींचे पावी सर्व सुख ॥
ज्ञानदेव म्हणतो, ऐक मुक्ताबाई, निवृत्तीच्या पायावर सर्व सुख आहे.

अभंग :

हेंचि गुह्यज्ञान नामदेवा लाधलें
कबिरानें कथिले चार युगी ॥
हे गुह्यज्ञान नामदेवाने मिळवले, कबीरने चार युगी सांगितले.

तेंचि गुह्यगोष्टी सांगितली तुजा
विश्वासाचें बीज विटेवरी ॥
हे गुह्यगोष्टी तुझ्यासाठी सांगितल्या, विश्वासाचे बीज विटेवर आहे.

गुरुपुत्र जाणती योगी सदा ध्याती
शिवादिक जपती हेंचि ध्यान ॥
गुरुपुत्र ओळखतात, योगी नेहमी ध्यानात आहेत, शिवादिक यांचे ध्यान करतात.

अठरा अभंगांची करोनी सनद
ठेवावी निबंध आपणां पायी ॥
अठरा अभंगांची रचना करून सनद ठेवा, आपण पायावर निबंध ठेवा.

याचे पुढे ज्ञान सांगती पाखांडा
जळो बाई तोंड काळे त्यांचे ॥
याचे पुढे ज्ञान सांगताना पाखंड उघड होते, बाईंचे तोंड काळे होईल.

अंतकाळ समयी तीन दिवस उपोषण
सायुज्यता जाण मुळीं होय ॥
अंतकाळात, तीन दिवस उपोषण केल्याने सायुज्यता मिळते.

आतां हेचि गोष्टी न करी प्रकट
ठेवावी हे गुप्त आपणापाशीं ॥
आता या गोष्टी उघड करू नका, हे गुप्त ठेवावे.

प्रगट करितां होय मात्रागमन
ज्ञानदेव म्हणे आण निवृतीची ॥
प्रगट करताना मातृगमन होते, ज्ञानदेव म्हणतो, निवृत्ती आणा.

संत मुक्ताबाई अभंग – ओवी

​
​“पहिली माझी ओवी ।
परतून पाहिले दृष्टीने ।
देखिले निजरूप ॥१॥
दुसरी माझी ओवी ।
जे नाही मनी ।
लक्ष तुझे चरणी ।
लागीयेले ॥२॥
तीसरी माझी ओवी ।
लाभे सायुज्यता ।
हात तुझा माझा ।
सद्गुरुनाथा॥३॥
चवथी माझी ओवी ।
शून्य जेथे आटे वस्तु
घनदाट मागेपूढे ॥४॥
पाचवी माझी ओवी ।
पाचही अणुआरांचा ।
पंचवीसीयांचा ।
रीघ नाही ॥५॥
साहवी माझी ओवी ।
सादृश्य देखणे ।
वरकड बोलणे ।
फोल झाले ॥६॥


​अभंगाचे विश्लेषण

पहिली माझी ओवी
परतून पाहिले दृष्टीने
देखिले निजरूप ॥१॥
पहिल्या ओवीत आत्मदर्शनाचे वर्णन आहे. दृष्टीत परतून पाहिल्यावर, व्यक्तीने आपले खरे स्वरूप अनुभवले आहे.

दुसरी माझी ओवी
जे नाही मनी
लक्ष तुझे चरणी
लागीयेले ॥२॥
दुसऱ्या ओवीत मनाच्या अवस्थेचा उल्लेख आहे. मनात नसलेल्या गोष्टींच्या आधारे, व्यक्ती साधूंच्या चरणांशी जोडले गेले आहे.

तीसरी माझी ओवी
लाभे सायुज्यता
हात तुझा माझा
सद्गुरुनाथा ॥३॥
तीसऱ्या ओवीत गुरुशी एकरूप होण्याचा अनुभव व्यक्त केला आहे. गुरुच्या हातात हात जोडल्याने सायुज्यता लाभते.

चवथी माझी ओवी
शून्य जेथे आटे वस्तु
घनदाट मागेपूढे ॥४॥
चवथ्या ओवीत शून्याच्या अद्वितीयतेचा उल्लेख आहे, जिथे सर्व काही घनदाट आहे. हे एक शून्यपण दर्शवते जेथे बाह्य वस्तूंचा अभाव आहे.

पाचवी माझी ओवी
पाचही अणुआरांचा
पंचवीसीयांचा
रीघ नाही ॥५॥
पाचव्या ओवीत अणुंच्या विभाजनाचा उल्लेख आहे, जिथे काहीच राहिलेले नाही. हे अस्तित्वाच्या अत्यंत सूक्ष्म अवस्थेकडे इंगीत करते.

साहवी माझी ओवी
सादृश्य देखणे
वरकड बोलणे
फोल झाले ॥६॥
सहाव्या ओवीत फोलपणाचा उल्लेख आहे. सादृश्यतेवर बोलणे आणि त्याचे महत्त्व कमी झाले आहे.

सारांश

या ओव्यांमधून आत्मा, गुरु, शून्य आणि अस्तित्वाच्या गूढतेचे वर्णन केले गेले आहे. विविध अवस्थांतून व्यक्ती आत्मा आणि गुरुच्या संबंधाचा अनुभव घेत आहे. एकूणच, या ओव्यांमधील गूढता आणि समर्पण एक अद्वितीय आध्यात्मिक प्रवासाचे चित्रण करतात.

​सातवी माझी ओवी ।
​साच वाटे मना ।
​अंतरीच्या खुणा ।
​काय सांगो ॥७॥
​आठवी माझी ओवी ।
​आठव नाही जरा ।
​निर्गुण सोयरा ।
​पर्णियेला ॥८॥
​नववी माझी ओवी ।
​नांदू मी लागले ।
​परपुरुषा रतले ।
​जीवेभावे ॥९॥
​दहावी माझी ।
​ओवी धाले माजे ।
​मन डोळां दिसे ऊन ।
​रात्रीमाजी ॥१०॥
​म्हणे बाई निवृत्तीचे ।
​देणे योगीवाचे खुणे ।
​योगी जाणे ॥११॥”

अभंगाचे विश्लेषण 

सातवी माझी ओवी
साच वाटे मना
अंतरीच्या खुणा
काय सांगो ॥७॥
सातव्या ओवीत अंतर्मुखतेचा उल्लेख आहे. मनाच्या गहन गूढतेत, अंतर्गत खुणांचा शोध घेतल्याचे सूचित केले आहे.

आठवी माझी ओवी
आठव नाही जरा
निर्गुण सोयरा
पर्णियेला ॥८॥
आठव्या ओवीत निराकार (निर्गुण) तत्त्वाचा उल्लेख आहे. येथे, निराकार तत्त्वाची ओळख मिळवण्यास कमी पडत असल्याचे दर्शविले आहे.

नववी माझी ओवी
नांदू मी लागले
परपुरुषा रतले
जीवेभावे ॥९॥
नवव्या ओवीत प्रेमाची भावना व्यक्त केली आहे. ‘परपुरुषा रतले’ या वाक्यात संबंध आणि प्रेमाची गहराई व्यक्त झाली आहे.

दहावी माझी ओवी
ओवी धाले माजे
मन डोळां दिसे ऊन
रात्रीमाजी ॥१०॥
दहव्या ओवीत रात्रीच्या काळात प्रकाशाचा अनुभव घेतल्याचे सांगितले आहे. मनाने प्रकाश पाहिला आहे, जो एक आशेचा किरण आहे.

म्हणे बाई निवृत्तीचे
देणे योगीवाचे खुणे
योगी जाणे ॥११॥
अंतिम ओवीत योगींच्या मार्गदर्शनाचे महत्व अधोरेखित केले आहे. निवृत्ती साधनेच्या मार्गावर चालण्याची सूचना दिली आहे.

सारांश

या ओव्यांमधील विचार संपूर्णपणे आध्यात्मिक जागृतीच्या दिशेने वाटचाल करतात. मनाच्या गूढतेतून निराकार तत्त्व, प्रेम आणि प्रकाशाचा अनुभव घेतल्याचे व्यक्तीचे विचार प्रदर्शित करतात. निवृत्तीची साधना व योगींचे मार्गदर्शन यांचा महत्त्वपूर्ण ठराव आहे, ज्यामुळे आत्मज्ञान आणि शांती साधता येते.

​“पहिली माझी ओवी |
​प्रात:काळ होता गाईला |
​विधाता त्रिकूटीचा ॥१॥
​त्रिकुटीचा देव |
​आचारक्रिया |
​शक्ती स्थूल |
​देही वर्तती ।
​रक्तप्रभा ॥२॥
​क्तप्रभा पृथ्वी |
​आउट हात जाण ।
​आउट ताळ |
​गगन दीसताहे ॥३॥
​दीसताहे लिंग गुरू |
​तो सूक्षम आंगुष्ठ |
​मात्र वर्ण ।
​शुभ्र वर्ण ॥४॥

अभंगाचे विश्लेषण

पहिली माझी ओवी
प्रात:काळ होता गाईला
विधाता त्रिकूटीचा ॥१॥
या ओवीत प्रात:काळातील शांति आणि नवीनतेचा अनुभव आहे. विधात्याची त्रिकूट, म्हणजे त्रिमूर्ति (ब्रह्मा, विष्णू, महेश), यांचा उल्लेख केलेला आहे.

त्रिकुटीचा देव
आचारक्रिया
शक्ती स्थूल
देही वर्तती ॥२॥
त्रिकुटीच्या देवतेसह आचारक्रियांचा संबंध सांगितला आहे. शक्ती स्थूल (भौतिक) अवस्थेत आहे, जी देहात वर्तते, यावर लक्ष केंद्रित केले आहे.

क्तप्रभा पृथ्वी
आउट हात जाण
आउट ताळ
गगन दीसताहे ॥३॥
या ओवीत रक्तप्रभेचा उल्लेख आहे, जो पृथ्वीवर चैतन्याचे प्रतीक आहे. 'आउट हात जाण' म्हणजे बाह्य आचार किंवा कर्मे, आणि 'आउट ताळ' म्हणजे आकाशाचे देखावे.

दीसताहे लिंग गुरू
तो सूक्षम आंगुष्ठ
मात्र वर्ण
शुभ्र वर्ण ॥४॥
लिंग आणि गुरु यांचा उल्लेख करून सूक्ष्म अवस्थेतील आध्यात्मिकतेचा संकेत आहे. 'शुभ्र वर्ण' म्हणजे पवित्रता आणि दिव्यता.

सारांश

या ओव्यांमध्ये प्रात:काळातील आध्यात्मिक जागृती, त्रिकूटाच्या देवतेचा सन्मान, भौतिक शक्तीचा अनुभव, आणि सूक्ष्म आध्यात्मिकतेचा महत्व यांचा उल्लेख केला आहे. हे सर्व एकत्रितपणे मानवाच्या आध्यात्मिक प्रवासाचे दर्शन घडवतात.


​शुभ्रवर्ण आप |
​ज्ञानशक्ती पाहे ।
​श्रद्धाहीन राहे ।
​विष्णुभक्त ॥५॥
​भक्तरुद्र तीसरा ।
​सिवलिंग कारण ।
​द्रव्यशक्ति स्थान ।
​तेज तत्व ॥६॥
​तेज तत्व पाही |
​महाकारण करतो ईश्वर |
​करतो सेवा त्याची ॥७॥
​सेवात्याची घेतो ।
​नीळकंठ ओंकार प्रमाण |
​मसूर दीसता हे ॥८॥​

​

अभंगाचे विश्लेषण

शुभ्रवर्ण आप
ज्ञानशक्ती पाहे
श्रद्धाहीन राहे
विष्णुभक्त ॥५॥
या ओवीत 'शुभ्रवर्ण' म्हणजे पवित्रता आणि दिव्यता दर्शवली आहे. ज्ञानशक्तीच्या संदर्भात, श्रद्धा न करता फक्त भक्तीची चर्चा केली आहे, ज्यात विष्णुभक्तांच्या परंपरेचा उल्लेख आहे.

भक्तरुद्र तीसरा
सिवलिंग कारण
द्रव्यशक्ति स्थान
तेज तत्व ॥६॥
भक्तरुद्राचा उल्लेख करीत 'सिवलिंग' म्हणजे शिवाच्या प्रतीकाचा संदर्भ दिला आहे. द्रव्यशक्ती म्हणजे भौतिक शक्ती, आणि 'तेज तत्व' म्हणजे चैतन्य.

तेज तत्व पाही
महाकारण करतो ईश्वर
करतो सेवा त्याची ॥७॥
'तेज तत्व' म्हणजे आध्यात्मिक चैतन्य पाहण्याबद्दल आहे. ईश्वर महाकारण आहे, आणि तो सेवेत कार्यरत आहे, ज्याने जगात विविधता आणली आहे.

सेवात्याची घेतो
नीळकंठ ओंकार प्रमाण
मसूर दीसता हे ॥८॥
सेवेतून ज्ञानाची प्राप्ती होते. 'नीळकंठ' म्हणजे भगवान शिव, जो ओंकाराचा प्रतीक आहे. 'मसूर' म्हणजे अंतर्मुखता आणि आध्यात्मिक दृष्टिकोन.

सारांश

या ओव्यांमध्ये ज्ञान, श्रद्धा, भक्ती, आणि ईश्वराच्या सेवेसंबंधित विचार व्यक्त केले आहेत. शिव आणि विष्णू यांच्या प्रतीकांद्वारे भक्तीचा मार्ग आणि आत्मिकता दर्शवली आहे. हे अभंग मानवाच्या आध्यात्मिक यथार्थतेचे आणि ईश्वराशी संबंधाचे द्योतक आहेत.

​दीसताहे लिंग |
​अति गौरवर्ण वायोचे |
​स्फूरण तयातूनी ॥९॥
​तयातूनी वाटे ।
​पुण्याद्री पर्वत ।
​भ्रमर गुंफानाथ |
​पाहावया ॥१०॥
​पाहावया जावे ।
​प्रसाद लिंगासी ।
​विराट निवासी पीतवर्ण ॥११॥
​पीतवर्णं पाही कैवल्यधारक |
​महत् शक्ति |
​देख त्याचे स्थळी ॥१२॥​

​अभंगाचे विश्लेषण

दीसताहे लिंग
अति गौरवर्ण वायोचे
स्फूरण तयातूनी ॥९॥
या ओवीत 'लिंग' म्हणजे ईश्वराची प्रतीक म्हणून आहे. 'अति गौरवर्ण वायोचे' म्हणजे दिव्यतेचा संदर्भ, जिथे स्फूरण म्हणजे प्रकाश किंवा तेज आहे, जे ईश्वराच्या उपस्थितीचे दर्शक आहे.

तयातूनी वाटे
पुण्याद्री पर्वत
भ्रमर गुंफानाथ
पाहावया ॥१०॥
'पुण्याद्री पर्वत' म्हणजे एक पवित्र स्थान, जिथे भक्ति आणि ध्यान साधनेचा एकत्रित अनुभव आहे. 'भ्रमर गुंफानाथ' म्हणजे गोंधळ आणि प्रेमाचे प्रतीक, जिथे भक्तीचा अनुभव घेतला जातो.

पाहावया जावे
प्रसाद लिंगासी
विराट निवासी पीतवर्ण ॥११॥
'प्रसाद लिंगासी' म्हणजे ईश्वराच्या कृपेचा अनुभव. 'विराट निवासी पीतवर्ण' म्हणजे विशालता, जिथे पीतवर्ण म्हणजे संपूर्णतेचा प्रतीक.

पीतवर्णं पाही कैवल्यधारक
महत् शक्ति
देख त्याचे स्थळी ॥१२॥
'कैवल्यधारक' म्हणजे मोक्षाचा अनुभव देणारा. 'महत्वाची शक्ती' म्हणजे ईश्वराच्या शक्तीची महत्ता, जिच्या स्थळी ज्ञान आणि चैतन्याचे दर्शन होते.

सारांश

या अभंगांमध्ये ईश्वराच्या दिव्यता, भक्तीच्या अनुभव, आणि मोक्षाच्या मार्गाचा संदर्भ दिला आहे. 'लिंग' आणि 'पीतवर्ण' या प्रतीकांद्वारे आध्यात्मिकतेचा गूढ अनुभव व्यक्त केला आहे. भक्ताच्या मनात तीव्रतेने अनुभवलेल्या आध्यात्मिक शक्तीचे दर्शन साधले आहे.


​त्याचे स्थळी |
​निवासी पीतवर्ण ॥१३॥
​पीतवर्णं पाही |
​कैवल्यधारका महत् शक्ति |
​देख त्याचे स्थळी ॥१४॥
​त्याचे स्थळी |
​उमा उक्षित बैसला ।
​लक्षातीत जाला ।
​अलक्ष तिथे ॥१५॥
​दशदिशावेगळा
​नित्य निरंजन ।
​निःशब्दी हे खूण |
​ओळखावी ॥१६॥
​निवृत्तीप्रसादे बोले |
​मुक्ताबाई अनुभवचे |
​डोही स्थिरावली ॥१७॥

अभंगाचे विश्लेषण

त्याचे स्थळी
निवासी पीतवर्ण ॥१३॥
या ओवीत 'त्याचे स्थळी' म्हणजे ईश्वराची उपस्थिती, जिथे 'पीतवर्ण' हे ज्ञान आणि मोक्षाचे प्रतीक आहे. पीतवर्ण म्हणजे दिव्यता, ज्यामुळे भक्त त्याच्या असीमतेचे अनुभव घेतात.

पीतवर्णं पाही
कैवल्यधारका महत् शक्ति
देख त्याचे स्थळी ॥१४॥
'कैवल्यधारका' म्हणजे मोक्षाच्या गंतव्याचा अनुभव देणारा. 'महत्वाची शक्ती' म्हणजे ईश्वराची सर्वशक्तिमानता, जी भक्ताला धैर्य देते. येथे ज्ञान आणि चैतन्याची उपस्थिती दर्शवली आहे.

त्याचे स्थळी
उमा उक्षित बैसला ।
लक्षातीत जाला ।
अलक्ष तिथे ॥१५॥
'उमा उक्षित' म्हणजे पार्वती, जी शक्ती आणि प्रेमाची प्रतीक आहे. 'लक्षातीत जाला' म्हणजे अलौकिकतेत विलीन होणे, जिथे भक्तीची गहराई जाणवते. 'अलक्ष तिथे' म्हणजे ध्यान किंवा समाधीच्या अवस्थेत गेलेली अनामिकता.

दशदिशावेगळा
नित्य निरंजन ।
निःशब्दी हे खूण
ओळखावी ॥१६॥
'दशदिशावेगळा' म्हणजे सर्व दिशांमध्ये उपस्थित, जिथे 'नित्य निरंजन' म्हणजे शाश्वतता आणि अपरिवर्तनीयता. 'निःशब्दी हे खूण' म्हणजे शब्दांमध्ये न मोजता जाणा, जिथे ध्यानाच्या अवस्थेत ईश्वराची अनुभूती होते.

निवृत्तीप्रसादे बोले
मुक्ताबाई अनुभवचे
डोही स्थिरावली ॥१७॥
'निवृत्तीप्रसादे' म्हणजे निवृत्तीतून मिळालेला आशीर्वाद, जिथे मुक्ताबाई आपल्या अनुभवांचा उल्लेख करते. 'डोही स्थिरावली' म्हणजे ध्यान किंवा चैतन्याच्या स्थिरतेत जाणा, जिथे भक्ताचे मन एका बिंदूपर्यंत स्थिर झाले आहे.

सारांश

या अभंगांमध्ये ईश्वराची उपस्थिती, भक्तीच्या गूढ अनुभव, आणि शाश्वततेच्या सत्याचा उल्लेख आहे. 'पीतवर्ण' आणि 'कैवल्यधारका' हे प्रतीक भक्ताला ज्ञान आणि मोक्षाचा अनुभव देतात, तर 'उमा उक्षित' पार्वतीच्या शक्तीचा संदर्भ देते. निरंजनता आणि अलौकिकतेचे वर्णन ध्यानाच्या अवस्थेत जाणा, जिथे भक्त अलौकिकतेच्या गहराईत विलीन होतात.

​संत मुक्ताबाई अभंग – सासुरवास​

​बाई मी जाते माहेराला |
​माझ्या मूळ घराला ॥१॥
​माझ्या मुळीचे तीन सासरे |
​त्यांत दोन वाईंट आहेत खरे।
​एक आहे गरिब बिचारा |
​मानित नाही मी त्याला ॥२॥
​माझ्या मुळीचे सहा दीर |
​काय सांगू मी त्यांचा कुविचार |
​काम क्रोध मद मत्सर गर्व अहंकार।
​गांजिती मजला ॥३॥

अभंगाचे विश्लेषण

बाई मी जाते माहेराला
या ओवीत बाई तिच्या माहेरच्या घराकडे जाण्याचा उल्लेख करते, जो तिच्या मूळ कुटुंबाचे प्रतीक आहे. हा प्रवास तिच्या अंतःकरणातील वेदना आणि संघर्षाचे प्रतीक आहे.

माझ्या मुळीचे तीन सासरे
ती सांगते की तिच्या सासऱ्यांमध्ये दोन 'वाईंट' म्हणजे खोटे किंवा धूर्त आहेत, आणि एक 'गरिब बिचारा' आहे, ज्याला ती मानत नाही. यामुळे तिच्या कुटुंबातील अव्यवस्थेचा आणि संघर्षाचा अनुभव स्पष्ट होतो.

माझ्या मुळीचे सहा दीर
ती तिला सहा दीर म्हणजे तिच्या सासऱ्यांचे भाऊ आणि त्यांच्या कुविचारांची चर्चा करते. 'काम, क्रोध, मद, मत्सर, गर्व, अहंकार' यांचे उल्लेख केल्यामुळे त्यांच्या व्यक्तिमत्वातील नकारात्मकता स्पष्ट होते. 'गांजिती मजला' म्हणजे या सर्व गोष्टींमुळे ती त्रस्त झाली आहे.

सारांश

या अभंगात बाईच्या कुटुंबातील ताणतणाव, संघर्ष आणि नकारात्मक भावनांचे स्पष्ट चित्रण आहे. तिच्या माहेरात परतण्याची भावना आणि सासऱ्यांच्या वर्तनामुळे ती किती अस्वस्थ आहे, हे सर्व स्पष्ट होते. तिचा आंतरिक संघर्ष आणि मानसिक थकवा यांची तीव्रता ओवीत दिसून येते.

​आशा मनशा इच्छा कल्पनेने |
​घात केला या चौघीजनीने वासना |
​नंदुली मोठी चावटुली धरि|
​गाल गुच्या गाला ॥४॥
​माया सासू मोठी |
​धांगडी हिला प्रपंचाची |
​गोडी येता जाता |
​थापडी मारिती गालाला ॥५॥
​मोठ्या हौसेने पति |
​म्या केला जाऊनी राहीली |
​त्यांच्या घराला परी तो उगा |
​मौनचि ठेला बोलत नाही मजला ॥६॥
​ऐसी मुक्ताई गांजिली या |
​साधु संतांसी शरण |
​गेली जाऊनी तेथेची |
​राहिली मुळ स्वरुपाला ॥७॥

अभंगाचे विश्लेषण

आशा मनशा इच्छा कल्पनेने
या ओवीत इच्छांच्या आणि मनाच्या विविध भावनांचा उल्लेख आहे. चार व्यक्तींनी 'वासना' ह्या मनातील आकर्षणाचा प्रभाव निर्माण केला आहे, ज्यामुळे व्यक्ति आत्मसंशयात जाते.

नंदुली मोठी चावटुली धरि
'नंदुली' म्हणजे कोणीतरी चेष्टा करणारं किंवा चतुर व्यक्ती. 'गाल गुच्या गाला' यामध्ये बाईच्या मनोव्यथांची चेष्टा केलेली आहे, ज्यामुळे तिच्या आंतरिक वेदना अधिक स्पष्ट होतात.

माया सासू मोठी
'माया' म्हणजे माणसाच्या आयुष्यातील भ्रामकता आणि 'सासू' म्हणजे मातेसमान व्यक्ती. 'धांगडी हिला प्रपंचाची' यामुळे तिचा पारिवारिक ताण आणि दडपण याची जाणीव होते.

मोठ्या हौसेने पति
पति म्हणजे तिचा पती, ज्याच्या हौसेमुळे ती वेगळी राहिली आहे. 'तो उगा मौनचि ठेला' म्हणजे पती तिच्याशी बोलत नाही, त्यामुळे तिचा एकटेपणा आणि अस्वस्थता वाढते.

ऐसी मुक्ताई गांजिली या
या ओवीत 'मुक्ताई' म्हणजे तात्त्विक दृष्टिकोनातून मुक्तीच्या शोधात असलेल्या साधू संतांचा उल्लेख आहे. त्यांच्याकडे शरण गेल्यामुळे तिचा आत्मसाक्षात्कार होतो.

सारांश

या अभंगात बाईच्या मनाच्या आंतरिक संघर्षाचा आणि तिच्या कुटुंबातील ताणतणावाचा खूप सुंदर आणि प्रभावी वर्णन केलेला आहे. तिच्या इच्छांच्या आणि आशांच्या जाळ्यात ती कशी गुंतलेली आहे, याचं स्पष्ट चित्रण आहे. संतांचा शरण घेऊन तिला आत्मज्ञान प्राप्त होतो, ज्यामुळे ती तिच्या मूळ स्वरूपाला परत जाते.

​उबगले संसारा मजला ।
​कोणी माहेरासी न्यावो ।
​चुकवा एवढा जाच तुमच्या ।
​पडते पाया वो ॥धृ॥
​प्रपंच हा सासरा ।
​मजला उगाची गांजितो ।
​भेद भयंकर भाव ।
​हा तर मजला ।
​उगाचि जाळीतो ॥२॥
​सासु ही कल्पना मजला ।
​जाच करिते नाना ।
​अविद्या ही तर ननंद ।
​माझी उगीच राहीना ॥३॥

अभंगाचे विश्लेषण

उबगले संसारा मजला
या ओवीत, व्यक्तीने संसाराच्या ताणतणावांपासून थकलेल्या अवस्थेचे स्पष्ट चित्रण केले आहे. 'कोणी माहेरासी न्यावो' म्हणजे ती तिच्या जन्मघराकडे परत जाण्याची इच्छा व्यक्त करते.

प्रपंच हा सासरा
प्रपंच हा सासर्याच्या रूपात तिच्यासाठी जाच देणारा ठरतो. 'भेद भयंकर भाव' यामध्ये तिच्या भावनांच्या गुंतागुंतीचा उल्लेख आहे, जो तिच्या मनाला त्रास देतो.

सासु ही कल्पना मजला
'सासु' म्हणजे ताणतणाव व अवास्तव अपेक्षा. 'अविद्या ही तर ननंद' यामध्ये ज्ञानाच्या अभावामुळे निर्माण झालेल्या समस्यांचा उल्लेख आहे. यामुळे ती तिच्या स्थानावर स्थिर राहू शकत नाही.

सारांश

या अभंगात बाईच्या मनाच्या अंतर्मनात घडणाऱ्या संघर्षाचा खूप प्रभावीपणे उल्लेख केला आहे. संसारातील जाचकतेपासून ती सुटण्याची, तिच्या मूळ घराकडे परत जाण्याची तीव्र इच्छा दर्शवते. सासरच्या बंधनांमुळे ती आत्मसाक्षात्काराची अपेक्षा करते, परंतु त्या बंधनांमध्ये तीचं खूप मोठं जडत्व आहे.

​क्रोध माझा दीर मजला ।
​भलतेचि बोलितो काम ।
​माझा दादला मजला ।
​भलती कडे नेतो ॥१४॥
​आशा ममता जावा यानि।
​मांडियेली ना कुठवर ।
​सोस जाच हा तर ।
​कदापि राहवेना ॥५॥
​जो माझे बाहेर दाखविल ।
​त्यासी देह समर्पिन ।
​म्हणे मुक्ताबाई गेली ।
​माझी लज्जा उडान ॥६॥

अभंगाचे विश्लेषण

क्रोध माझा दीर मजला
इथे बाई आपल्या दीराच्या क्रोधाचे वर्णन करते. तो तिच्यावर भलतेच आरोप करतो, ज्यामुळे तिच्या मनात असंतोष निर्माण होतो.

आशा ममता जावा यानि
'आशा' आणि 'ममता' यांमध्ये तिच्या भावनांच्या गुंतागुंतीचा उल्लेख आहे. ही भावना तिला किती त्रास देते हे स्पष्ट केले आहे. 'सोस जाच हा तर' म्हणजे तिच्या मनाला असलेला जाच खूपच सहन करण्यास कठीण आहे.

जो माझे बाहेर दाखविल
आणखी एक महत्त्वाचा मुद्दा म्हणजे तिच्या व्यक्तिमत्वाचा बाहेर आलेला भाग, ज्यामुळे तिची लज्जा उडते. 'देह समर्पिन' याचा अर्थ आहे की ती स्वतःला इतरांसमोर उघड करत आहे, ज्यामुळे ती अस्वस्थ होते.

सारांश

या अभंगात बाईच्या भावनांचे मिश्रण दर्शविले आहे, जिथे क्रोध, ममता, आणि लज्जा यांचा संघर्ष आहे. तिच्या दिराच्या आरोपांनी ती चांगलीच अस्वस्थ झाली आहे, आणि यामुळे तिच्या मनात असलेली ताणतणाव यांचा खूप प्रभाव आहे. बाईच्या मनाच्या गहनतेमध्ये तिचा आत्मगौरवही छिन्नभिन्न झाल्याचा अनुभव आहे.

​संत मुक्ताबाई अभंग – पांडुरंग स्तुती

अभंगाचे विश्लेषण

मुक्ताबाई म्हणे देवा
इथे मुक्ताबाई देवाची स्तुती करते, त्याला विसावा आणि शांती मिळवण्याचे आवाहन करते. तिने अनुभवलेला गुणगौरव आणि त्याच्या साक्षात्काराचे महत्त्व सांगितले आहे.

सत्य सत्य जनार्दन
सत्याचा अर्थ आणि महत्त्व येथे अधोरेखित केले आहे. "सत्य" या शब्दाच्या पुनरुक्तीने त्याच्या अटळतेचा आणि स्थिरतेचा उल्लेख केला आहे. देवाची उपमा जगज्जीवनाच्या आधारभूत म्हणून दिली आहे.

धृ
या भागात मुक्ताबाई देवाची महानता आणि त्याच्या वेदातील अद्वितीयतेवर प्रकाश टाकते. तिने दर्शवले आहे की देवाच्या महिमेमुळे त्रिभुवनातील सर्व जीव त्यांच्या दृष्टीसमोर येत नाहीत. त्याची महिमा अगाध आहे.

तु देवादी देव उत्तम
उत्तम देव आणि भक्तांच्या विश्रांतीचे स्थान म्हणून देवाचे महत्त्व दर्शवले आहे. 'शंकराचा आत्माराम' हे त्याच्या आत्म्यातील शांती आणि संतोषाचे प्रतीक आहे.

सारांश

या अभंगात मुक्ताबाईने देवाच्या सत्य, महिमा आणि भक्तांच्या जीवनातील स्थानाचे वर्णन केले आहे. तिच्या भावनांमधून देवाशी एक अद्वितीय संबंध दर्शविला आहे, जिथे भक्ती आणि प्रेमाचे एकत्रित रूप आहे. हे अभंग भक्तीचा गहन अनुभव आणि सत्याच्या शोधात असलेल्या भक्तांची अवस्था दर्शवतो.

​तरीच भक्ताचा कॉवसा ।
​पावसी तु हृषीकेशा ।
​नाही दुजविण भरवसा ।
​निश्चय ऐसा साच तू ॥५॥
​तू परत्रीचे रुझा आगम ।
​निगम विचारु ।
​तुझ्या चिंतेने पारु ।
​उतरे संसारु दुर्घट ॥६॥
​विठोजी म्हणे मुक्ताबाई ।
​मन समर्पिले माझे ठाई ।
​तयासी जन्म मरण नाही।
​सत्य पाही निर्धारि ॥७॥
​नामा म्हणे करुनी ।
​स्तुती मुक्ताबाई चरण वंदीती॥
​तव संत महंत विनविती ।
​आदिमूर्ति विष्णुचि ॥८॥

अभंगाचे विश्लेषण

तरीच भक्ताचा कॉवसा
मुक्ताबाई आपल्या भक्तीच्या भावनांचे वर्णन करते. "कॉवसा" म्हणजे "संपूर्ण विश्वास", जो तिने देवाच्या हृषीकेशावर ठेवला आहे. हे दर्शवते की तिचा विश्वास अन्य कोणत्याही गोष्टीवर नाही, फक्त देवावर आहे.

तू परत्रीचे रुझा आगम
हे वचन तिला देवाच्या अस्तित्वाची आणि त्याच्या सर्वव्यापकतेची जाणीव देते. तिने "निगम विचारु" म्हणजे वेदांचे विचारणे, म्हणजे तिने तिच्या चिंतेतून संसाराच्या दुर्दशेपासून पार जाण्याची मागणी केली आहे.

विठोजी म्हणे मुक्ताबाई
इथे मुक्ताबाई विठोबा, जो तिला साक्षात्कार देतो, त्याला तिच्या मनाचे समर्पण दर्शवते. "तयासी जन्म मरण नाही" हे एक गहन सत्य आहे, जिथे तिने आत्मा आणि शरीराचे भेद मिटवले आहे. तिने सत्याच्या आधारे दृढ निर्णय घेतला आहे.

नामा म्हणे करुनी
अखेरच्या ओवीत, मुक्ताबाई आपल्या भक्तीची स्तुती करते आणि संत महंतांची विनंती करते. हे दर्शवते की भक्तांचा देवाशी एक अत्यंत गहन संबंध आहे, ज्यात समर्पण, श्रद्धा आणि साक्षात्कार समाविष्ट आहेत.

सारांश

या अभंगात मुक्ताबाईने भक्ती, समर्पण आणि देवाच्या अस्तित्वावर आधारित विश्वासाची गहनता दर्शवली आहे. तिचे शब्द भक्तांच्या आत्मशांती आणि सत्याच्या साक्षात्काराचे प्रतीक आहेत. हे अभंग भक्तांच्या जीवनात विश्वासाचे आणि श्रद्धेचे महत्त्व अधोरेखित करतात.

​संत मुक्ताबाई अभंग – हळदुली

वन्हाडी आले संसार नगरा ।
​चांगा नोवरा केळवला ॥१॥
​हाती कांकण उभा वटेश्वरी ।
​शांती हे नोवरी पर्णावया ॥२॥
​॥धृ॥ म्हणे वटेश्वरा ब्रह्म ।
​पाही सहज सिद्ध बोले मुक्ताई॥३॥

अभंगाचे विश्लेषण

वन्हाडी आले संसार नगरा
या ओवीत संसाराच्या गतिमयतेचा उल्लेख आहे. "वन्हाडी" म्हणजे आगीच्या किंवा उत्साहाच्या आगमनासारखे, जे जीवनातल्या विविध घटनांना सूचित करते. "चांगा नोवरा केळवला" हे चांगल्या वर्तनाची आणि विवाहाच्या आनंदाची सूचकता आहे.

हाती कांकण उभा वटेश्वरी
"कांकण" म्हणजे बांगड्या, ज्या भारतीय संस्कृतीत विवाहाच्या प्रतीकांपैकी एक आहेत. "वटेश्वरी" या देवतेला संदर्भ देऊन, तिने शांती आणि सुखाची प्रार्थना केली आहे, जिचा अर्थ विवाह जीवनात स्थिरता आणि आनंद आणतो.

धृ:
"म्हणे वटेश्वरा ब्रह्म" याचा अर्थ आहे की वटेश्वरी म्हणजेच सृष्टीच्या उत्पत्तीचा आधार. "पाही सहज सिद्ध बोले मुक्ताई" यामध्ये मुक्ताबाई स्वतःच्या अनुभवातून सिद्धतेची आणि आध्यात्मिकतेची चर्चा करते.

सारांश

या अभंगात संसाराच्या आनंदाच्या क्षणांचा उल्लेख आहे, विशेषत: विवाहाच्या संदर्भात. वटेश्वरी या देवीची पूजा करून स्थिरता आणि आनंद प्राप्त करण्याचा संदेश आहे. मुक्ताबाईच्या शब्दांमध्ये आध्यात्मिकता, शांतता आणि जीवनाच्या विविधतेचा समावेश आहे.

​संत मुक्ताबाई अभंग – पाळणे

चांगा जन्मला माध्यान्ह काळीं ।
​मायबापें दोन्ही नाहीसीं जालीं ॥१॥
​मुळींच चांगा नाहींसा जाला ।
​मुक्ताई म्हणे चांगया भलाभला ॥२॥
​वटेश्वर चांगा मुळीं लागला ।
​पोसणा घेतला मुक्ताईनें ॥३॥

अभंगाचे विश्लेषण

चांगा जन्मला माध्यान्ह काळीं
या ओवीत जन्माच्या संधीचा उल्लेख आहे, जो माध्यान्ह म्हणजेच दुपारी येतो. जन्म घेताना पालकांचे समर्थन नसल्याचे दुःख व्यक्त केले आहे.

मायबापें दोन्ही नाहीसीं जालीं
हे ओवीत मायबापांचा अभाव दिसतो, ज्यामुळे व्यक्तीच्या जीवनात एक गहन शून्यतेचा अनुभव येतो. त्याच वेळी, हे जीवन किती कठीण आहे यावर प्रकाश टाकतो.

मुळींच चांगा नाहींसा जाला
“चांगा” म्हणजे चांगला, पण त्याची अनुपस्थिती दर्शवते की ज्या वेळी व्यक्तीला आधाराची आवश्यकता असते, तेव्हा तीच आधार नसल्यामुळे जीवनात सुखदायी अनुभव नाहीसे झाले आहेत.

मुक्ताई म्हणे चांगया भलाभला
हे मुक्ताबाईच्या विचारांचे प्रतिनिधित्व करते. ती सकारात्मक दृष्टिकोन ठेवते, ज्यामुळे ती जीवनाच्या अडचणींमध्येही चांगल्या गोष्टींचा शोध घेते.

वटेश्वर चांगा मुळीं लागला
हे वटेश्वरीच्या कृपेची ओळख करून देते, जी जीवनाच्या प्रत्येक अडचणींमध्ये आधार बनते.

पोसणा घेतला मुक्ताईनें
इथे मुक्ताईची भूमिका स्पष्ट होते, जिथे ती वटेश्वरीच्या आशीर्वादाने जीवनाची खडतरता सहन करते.

सारांश

या अभंगात जीवनाच्या संघर्षांची गाथा आहे, विशेषतः जन्माच्या काळात पालकांचा अभाव आणि त्याच्या परिणामी आलेल्या अडचणींचा उल्लेख आहे. परंतु मुक्ताबाई सकारात्मक दृष्टिकोन ठेवून, वटेश्वरीच्या आशीर्वादाचा उल्लेख करून जीवनाला एक आशा देते. तिच्या शब्दांमध्ये संघर्ष आणि त्यावर मात करण्याची प्रेरणा आहे.

​बाळक चुकलें सुकुमार तान्हुलें ।
​त्यानें पै सांडिलें मायाजाळ ॥१॥
​जो जो जो जो पुत्रातें निजवी ।
​अनुहात बोवी नि:शब्दाची ॥२॥
​मावळली दिशा वाचा पे खुंटली
​माया मै भेटली मुक्ताबाई ॥३॥
​मुक्ताई म्हणे नांव पे ठेवीन
​सुता बोलाविन वटेश्वरा ॥४॥

अभंगाचे विश्लेषण

बाळक चुकलें सुकुमार तान्हुलें
या ओवीत लहान बालकाच्या चुकण्याबद्दल चर्चा आहे. "सुकुमार" म्हणजेच नाजूक, ज्यामुळे त्याच्या चुकांचे महत्त्व अधिक वाढते.

त्यानें पै सांडिलें मायाजाळ
इथे मायाजाळ म्हणजेच माया, जे जीवनातील भ्रम किंवा अज्ञान दर्शवते. बालकाने मायाजाळ सांडले म्हणजे त्याने भ्रमातून बाहेर पडले.

जो जो जो जो पुत्रातें निजवी
“जो जो” हा शब्द पुनरावृत्ती करत असताना, त्यात पुत्रांच्या चुकांचे महत्त्व स्पष्ट होते. ही चुकणे एक सामान्य अनुभव आहे, जे सर्वांना मिळते.

अनुहात बोवी नि:शब्दाची
इथे "अनुहात" म्हणजे गुप्त किंवा अंतर्मुख होणे, ज्यामुळे बालक शांतता आणि अंतर्मुखता अनुभवते. "नि:शब्दाची" म्हणजे शब्दाशिवाय, जी एक प्रकारची शांती दर्शवते.

मावळली दिशा वाचा पे खुंटली
येथे दिशा मावळणे म्हणजेच अंधारात किंवा अज्ञानात जाणे. "वाचा पे खुंटली" म्हणजे ज्ञानाची अनुपस्थिती.

माया मै भेटली मुक्ताबाई
मुक्ताबाईचा उल्लेख माया आणि ज्ञान यामध्ये जडलेला आहे. ती माया पासून बाहेर पडून ज्ञानाच्या दिशेने जाते.

मुक्ताई म्हणे नांव पे ठेवीन
हे मुक्ताबाईच्या विचारांचे प्रतिनिधित्व करते, जिथे ती नव्या सुरुवात करण्याची तयारी दर्शवते.

सुता बोलाविन वटेश्वरा
इथे वटेश्वरा म्हणजे संरक्षण देणारा, जो मुक्ताबाईच्या आध्यात्मिक शक्तीचे प्रतीक आहे. ती तिच्या सुटांच्या संरक्षणासाठी वटेश्वरा कडे वळते.

सारांश

या अभंगात बालकाच्या चुकांमधून शहाणपण कसे मिळवावे हे दाखवले आहे. मुक्ताबाईची कथा एक अशा प्रवासाची आहे, ज्यात माया आणि ज्ञान यांचा संघर्ष आहे. तिच्या विचारांमुळे तिच्या जीवनात नवे मार्ग उघडतात आणि तिला ज्ञानाचा आधार मिळतो.

​ब्रह्मांड गोळकीं पवनाच्या पालखीं ।
​अवधूत कवतुकीं पहुडलासे ॥१॥
​बोलवी चांगया मुक्ताई माता ।
​ब्रह्मविद्या पर्यदं सुख देखतां ॥२॥
​डोळा लाउनि निजी निजेला
​निवांत स्वप्नीं वटेश्वर देखिला निवांत ॥३॥

अभंगाचे विश्लेषण

ब्रह्मांड गोळकीं पवनाच्या पालखीं
या ओवीत "ब्रह्मांड गोळकीं" म्हणजे विश्वाचा एकत्रित अनुभव दर्शविला आहे, जे पवनाच्या पालखीत आहे. पवनाची शक्ती, ताजगी आणि चैतन्य येथे व्यक्त केले जाते.

अवधूत कवतुकीं पहुडलासे
"अवधूत" म्हणजे एक आध्यात्मिक साधक, जो सांसारिक वासनांपासून मुक्त असतो. त्याचा "कवतुकीं" म्हणजे एक प्रकारचा अनुभव, जो ब्रह्मांडात सामावलेल्या गूढ ज्ञानाचा संकेत आहे.

बोलवी चांगया मुक्ताई माता
इथे "चांगया मुक्ताई माता" म्हणजे ज्ञानाची माता, जी आपल्या भक्तांना मार्गदर्शन करते. तिच्या बोलण्याने भक्तांना प्रेरणा मिळते.

ब्रह्मविद्या पर्यदं सुख देखतां
"ब्रह्मविद्या" म्हणजे परमात्मा किंवा ब्रह्माचा ज्ञान. या ज्ञानाच्या माध्यमातून सर्व सुख आणि शांती अनुभवता येते. हे दर्शविते की ज्ञान मिळविल्यावर जीवनातले सारे दुःख दूर होऊ शकते.

डोळा लाउनि निजी निजेला
"डोळा लाउनि" म्हणजे एकाग्रता आणि ध्यानामध्ये प्रवेश करणे. "निजी निजेला" म्हणजे आत्म-स्वरूपात प्रवेश करणे.

निवांत स्वप्नीं वटेश्वर देखिला निवांत
या ओवीत "निवांत" म्हणजे शांती आणि "वटेश्वर" म्हणजे संरक्षण देणारा. स्वप्नात वटेश्वराचे दर्शन म्हणजे आत्मिक आणि आध्यात्मिक शांती प्राप्त करणे.

सारांश

या अभंगात ब्रह्मांडातील अद्वितीयता, आध्यात्मिकता आणि ज्ञानाचा अनुभव यांचा संगम दर्शविला आहे. मुक्ताई माताचे महत्त्व व तिच्या मार्गदर्शनाने मिळालेला शांतीचा अनुभव हाही येथे समाविष्ट आहे. याचा संदेश असा आहे की ज्ञान आणि ध्यानाच्या माध्यमातून जीवनातले खरे सुख आणि शांती अनुभवता येते.

​गुण ना निर्गुण शब्दातीत तेथें
​तूं निश्चित निज बाळा ॥१॥
​पाळणा लाविला हृदय कमलीं ।
​मुक्ताई जवळी सादविते ॥२॥
​शांति क्षमा दया विदेह वर्णिती
​नांव में ठेविती अद्वैतासी ॥३॥
​वटेश्वर सुत चांगा अवधूत
​मुक्ताई शांती ज्ञानदृष्टी ॥४॥

अभंगाचे विश्लेषण

गुण ना निर्गुण शब्दातीत तेथें
या ओवीत "गुण" आणि "निर्गुण" यांचे विरोध दर्शविले आहे. येथे गुण म्हणजे विशेषता, आणि निर्गुण म्हणजे स्वरूप, जो शब्दांच्या पलीकडे आहे. यामध्ये एक अद्वितीयता आहे, जिथे व्यक्तिमत्वाचे खरे स्वरूप अनुभवले जाते.

तूं निश्चित निज बाळा
इथे "तूं निश्चित" म्हणजे तुम्ही तुमच्या वास्तविकतेत ठाम राहा, ज्यात तुमचा आत्मा किंवा 'निज बाळा' स्पष्टपणे उभा आहे.

पाळणा लाविला हृदय कमलीं
"पाळणा" म्हणजे आधार आणि "हृदय कमलीं" म्हणजे प्रेम आणि करुणा. मुक्ताई येथे प्रेम आणि करुणा यांच्या संदर्भात एक गाढ संबंध दर्शवित आहे.

मुक्ताई जवळी सादविते
इथे मुक्ताई जवळ असण्याचा अनुभव आहे, जिथे तिचा आधार मिळतो.

शांति क्षमा दया विदेह वर्णिती
"शांति", "क्षमा" आणि "दया" हे गुण विदेह किंवा आध्यात्मिक अवस्थेत वर्णन केले आहेत. या गुणांची महत्त्वता आत्मिक उन्नतीसाठी आवश्यक आहे.

नांव में ठेविती अद्वैतासी
अंततः, "अद्वैत" म्हणजे एकत्व, जो ब्रह्म आणि आत्मा यांमध्ये असलेल्या संबंधाचे प्रतीक आहे.

वटेश्वर सुत चांगा अवधूत
या ओवीत "वटेश्वर" म्हणजे सुरक्षा आणि संरक्षण देणारा. "सुत चांगा" म्हणजे चांगला पुत्र, जो ज्ञान आणि साधनेच्या मार्गावर आहे.

मुक्ताई शांती ज्ञानदृष्टी
इथे मुक्ताईच्या माध्यमातून शांती आणि ज्ञान मिळविण्याचा अनुभव व्यक्त केला आहे. हे दर्शविते की ज्ञान आणि शांती हे दोन्ही एकाच मार्गाने जातात.

सारांश

या अभंगात आत्मा, गुण, शांती, करुणा आणि अद्वैत यांचे गूढ संयोजन दर्शविले आहे. मुक्ताईच्या मार्गदर्शनामुळे ज्ञान आणि शांती प्राप्त करता येते, जे जीवनात एक गाढ अर्थ निर्माण करते. याचा संदेश असा आहे की सत्य, करुणा, आणि ज्ञान हे जीवनाचे मुख्य आधार आहेत.

अभंगाचे विश्लेषण

निर्गुणाचे डाळीं पाळणा लाविला
या ओवीत "निर्गुण" म्हणजे जो गुण नाही, असा संकेत आहे. "पाळणा लाविला" म्हणजे आत्म्याला आधार देणे. मुक्ताईच्या माध्यमातून या निर्गुणाच्या ठिकाणी विश्रांती मिळवली जाते.

तेथें सुत पहुडला मुक्ताईचा
मुक्ताईच्या सुताचा अनुभव घेत आहे, जिथे शांती आणि स्थिरता आहे. हे सूचित करते की मुक्ताईच्या कृपेने जीवनात एक गाढ आणि शांतीपूर्ण स्थिती साधता येते.

निज निज बाळा न करी पैं आळी
"निज बाळा" म्हणजे आत्मा, जो वास्तवात राहतो. "आळी" म्हणजे जगातल्या गोष्टींमध्ये गुंतणे. येथे मुक्ताई सांगते की आत्म्याला जगाच्या भोगात अडकू नये.

अनुहात टाळी वाजविते
"अनुहात" म्हणजे अनाहत नाद, जो ध्यान किंवा साधनेच्या स्थितीत सापडतो. "टाळी वाजविते" म्हणजे आत्म्याचा आवाज किंवा अनुभव ऐकणे.

तेथे निद्रा ना जागृती भोगी में
या ओवीत "निद्रा" आणि "जागृती" यांच्यातील भेद व्यक्त केला आहे. साधकांच्या अनुभवात एक अद्वितीय स्थिती आहे जिथे दोन्ही एकत्र येतात.

उन्मनी लक्ष तो भेनि निजना तो
"उन्मनी" म्हणजे जागरूकता आणि लक्ष दिलेले. "भेनि" म्हणजे लक्ष देणे. येथे मुक्ताई हृदयाच्या गाभ्यात असलेल्या आत्मा कडे लक्ष देण्याचा सल्ला देत आहे.

निभ्रांत पाळी पाळणा विणवूनी मन
हे "निभ्रांत" म्हणजे शांत आणि स्थिर. "पाळणा विणवूनी" म्हणजे मनाला आधार देणे. मुक्ताई मनाला एक ठराविक स्थिरता प्राप्त करायला सांगते.

हैं बांधोनि पवन दोरी
इथे "पवन" म्हणजे प्राणवायु आणि "दोरे" म्हणजे जीवनाचे बंधन. मुक्ताई येथे प्राणाच्या बंधनावर भर देत आहे.

एकाविस सहस्र सहाशे वेळे बाळा
या ओवीत "एकाविस सहस्र सहाशे" म्हणजे एकूण त्रिसुत्री साधना, जी ध्यान किंवा साधनेच्या वेळी केली जाते.

तेही डोळा स्थिर करी
"डोळा स्थिर करी" म्हणजे मन शांत ठेवा. येथे ध्यानी मनात स्थिरता साधण्याची महत्त्वता दर्शवली आहे.

निद्रा ना जागृति निजसी वा काई
"निद्रा ना जागृति" म्हणजे बाह्य जगातले भोग विसरणे. "निजसी वा काई" म्हणजे आत्म्याला कळवून घेणे.

परियेसी चांगया बोले मुक्ताबाई
इथे मुक्ताबाईच्या अनुभवाचा उल्लेख आहे, जिथे ती सांगते की शांतता आणि ज्ञान प्राप्त करणे हे महत्वाचे आहे.

सारांश

या अभंगात मुक्ताईच्या उपदेशामुळे आत्मा आणि निर्गुण यांचा अनुभव घेण्याचा मार्ग दाखविला आहे. शांतता, ध्यान, आणि आत्मनिष्ठता यांचे महत्त्व सांगणाऱ्या या ओव्या साधना आणि भोगांच्या दोन भिन्न स्तरांमध्ये संतुलन साधण्याचे निर्देश देतात. ज्ञान, शांती आणि अंतर्मुखतेच्या माध्यमातून जीवनातील गाढ आनंद साधता येतो.

अभंगाचे विश्लेषण

अविनाश पाळणा अव्यक्तं विणीला
या ओवीत "अविनाश" म्हणजे अमर, जो कधी नष्ट होत नाही. "अव्यक्तं" म्हणजे जो व्यक्त झाला नाही. पाळणा म्हणजे आधार; इथे ध्यान किंवा साधनेचा अनुभव घेतला जातो.

तेथें योगीराज पहुडला
हे योगीराज म्हणजे ज्ञानी किंवा साधक, जो या स्थितीत आराम करतो. तो त्या अनुभवात पूर्णपणे विलीन झालेला आहे.

जो जो जो जो म्हणतसे माया
इथे "जो" म्हणजे आत्मा किंवा सर्व। "माया" म्हणजे भौतिक जग. येथे मुक्ताई सांगते की माया मध्ये देखील एक उच्चतम अनुभव आहे, जो सर्वानाच गाठायचा आहे.

साकारातीत निजरे चांगया
"साकारातीत" म्हणजे भौतिक स्वरूपात किंवा आक्रस्ताळीत. "निजरे चांगया" म्हणजे आत्म्याचा गूढ स्वरूप. हे सूचित करते की वास्तविकता भौतिकतेच्या पलीकडे आहे.

सोहं सोहं षट्चक्र न्यासे तु
"सोहं" म्हणजे "तू आणि मी एक", एकता दर्शवते. "षट्चक्र" म्हणजे साधनाच्या सहा ऊर्जा केंद्रे. हे आत्म्याच्या जागरूकतेचे प्रतिनिधित्व करते.

परिये देता मीच न दिसे
इथे मुक्ताईने सांगितले की या अनुभवामध्ये आत्मा एक झाला आहे, आणि त्याला दुसरे कोणतेही अस्तित्व जाणवत नाही. सर्व काही एकत्रितपणे अनुभवले जाते.

ऐसी निद्रा तुज लागोरे पुत्रा
हे "निद्रा" म्हणजे गहरी स्थिती किंवा समाधी. "पुत्रा" म्हणजे साधक. येथे मुक्ताईने साधकाला उच्चतम स्थितीत जाऊन विसरावे असे सांगितले आहे.

मुक्ताई खेचरा उपदेशी मंत्रा
"खेचरा" म्हणजे ध्यानाचा एक गूढ अनुभव, जो साधकांना मिळतो. "उपदेशी मंत्रा" म्हणजे ज्ञान किंवा उपदेश. मुक्ताई साधकाला उच्चतम ज्ञानाची प्राप्ती करून देत आहे.

सारांश

या अभंगात मुक्ताईने ध्यान, समाधी, आणि आत्म्याच्या अद्वितीयतेचा अनुभव सांगितला आहे. येथे व्यक्त आणि अव्यक्त यांमधील संबंध, आत्मा आणि माया यांतील एकता, आणि साधकाच्या उच्चतम स्थितीत जाण्याचा मार्ग दिला आहे. ज्ञान आणि अनुभव यांचे महत्त्व व दर्शवित आहे की आत्मा सर्वत्र एकरूप आहे.

​सुखाचे शेवटीं दुःख आलें भेटी
​भेटीलिया साठीं तेही नुरे ॥१॥
​सुख तें कवण दुःख तें कवण
​दोही अज्ञान करीं पारे ॥२॥
​मुक्ताई म्हणे चांगया चैयी
​स्वयंभू चेड़ला वटेश्वरापायीं ॥३॥

अभंगाचे विश्लेषण

सुखाचे शेवटीं दुःख आलें भेटी
इथे मुक्ताई सुख आणि दुःखाच्या जीवनाच्या वास्तवतेवर प्रकाश टाकत आहे. सुखाचे क्षण सर्वांना आनंद देतात, पण त्यानंतर दुःख येते, हे अनिवार्य आहे.

भेटीलिया साठीं तेही नुरे
भेटीलियांच्या साठी म्हणजे जीवनातील अनुभवांची ओळख. "तेही नुरे" म्हणजे हे अनुभव जीवनातले महत्वपूर्ण असतात, जरी ते सुखद किंवा दुःखद असले तरी.

सुख तें कवण दुःख तें कवण
हे प्रश्न विचारत आहे की सुख म्हणजे काय आणि दुःख म्हणजे काय? हे एक अज्ञानाचे प्रतीक आहे, कारण दोन्ही अनुभव आपण साधारणपणे वेगवेगळे समजतो.

दोही अज्ञान करीं पारे
इथे स्पष्ट केले आहे की सुख आणि दुःख दोन्ही अज्ञानात येतात. जेव्हा आपण या दोन्ही अनुभवांची वास्तविकता समजून घेतो, तेव्हा आपण त्यांच्या पलीकडे जाऊ शकतो.

मुक्ताई म्हणे चांगया चैयी
मुक्ताईने म्हटले आहे की जीवनातील या अनुभवांचा आदान-प्रदान करणे आवश्यक आहे. "चांगया चैयी" म्हणजे सकारात्मक दृष्टिकोन.

स्वयंभू चेड़ला वटेश्वरापायीं
स्वयंभू म्हणजे जो स्वतःच्या अस्तित्वात असतो, तोच वटेश्वर म्हणजे ईश्वर. येथे मुक्ताईने आपल्या आत्म्याच्या शोधात वटेश्वराच्या मार्गावर चालण्याचे महत्व सांगितले आहे.

सारांश

या अभंगात सुख आणि दुःख यांचे प्रमाण आणि त्यांचा एकत्रित अनुभव सांगितला आहे. मुक्ताईने सुख-दुःखाच्या अज्ञानावर प्रकाश टाकला आहे आणि आत्मिक मार्गावर चालण्याचे महत्त्व स्पष्ट केले आहे. जीवनातील दोन्ही अनुभवांची स्वीकृती करून आपण उच्चतम अनुभवाकडे जाऊ शकतो, हे सांगण्यात आले आहे.

​

​

​

​

​

​

​

​

​

​

​

​

​​​​​​