राष्ट्रसंत तुकडोजी महाराज: जीवनाचा परिचय

राष्ट्रसंत तुकडोजी महाराजांचा जन्म ३० एप्रिल १९०९ रोजी अमरावती जिल्ह्यातील यावली या गावी झाला. त्यांचे वडिल बंडोपंत आणि आई मंजुळा हे साधे आणि धार्मिक व्यक्तिमत्व होते. तुकडोजी महाराजांचा जन्म ब्रम्हभट वंशात झाला, ज्यामुळे त्यांच्या कुटुंबातील धार्मिक परंपरांची जडणघडण झाली. त्यांच्या बारश्याला आकोटचे श्री हरीबुवा, माधानचे श्री संत गुलाब महाराज आणि याव्लीचे महाराज उपस्थित होते, ज्यांनी त्यांचे नाव 'माणिक' ठेवले. प्राथमिक शिक्षण चांदूर बाजार येथे घेतल्यानंतर, संत आद्कोजी महाराजांनी त्यांचे नाव 'तुकड्या' ठेवले. या नावानेच त्यांची ओळख निर्माण झाली.

१९२५ मध्ये त्यांनी 'आनंदामृत' या ग्रंथाची रचना केली, जी त्यांच्या आध्यात्मिक प्रवासाची सुरुवात होती. त्यांच्या भजन, कीर्तन, आणि प्रवचनांनी लोकांमध्ये जागृती निर्माण करण्यास सुरुवात केली. २३ फेब्रुवारी १९३५ रोजी सालबर्डी येथील अज्ञांत ते आले, जिथे त्यांचा गांधीजींशी सहवास झाला. स्वातंत्र्य संग्रामाच्या काळात, २८ ऑगस्ट १९४२ रोजी त्यांना अटक करण्यात आली, परंतु डिसेम्बरमध्ये त्यांची सुटका झाली.

संत तुकडोजी महाराजांनी १९४३ मध्ये विश्वशांतीनाम सप्ताह आयोजित केला आणि ५ एप्रिल १९४३ रोजी श्री गुरुदेव मुद्र्नाल्याची स्थापना केली. १९ नोव्हेंबर १९४३ रोजी अखिल भारतीय श्री गुरुदेव सेवा मंडळाची स्थापना केली, ज्यामुळे त्यांनी समाजातील हरीजनांसाठी मंदिरांचे दरवाजे खुले केले. त्यांच्या उपदेशांमध्ये "गावा गावासी जागवा, भेदभाव समूळ मिटवा" हा संदेश असे.

संत तुकडोजी महाराजांचा विचार आणि कार्य

संत तुकडोजी महाराजांचे विचार विशेषतः ग्रामविकास आणि समाज सुधारणा यावर केंद्रित होते. भारत हा खेड्यांचा देश असल्यामुळे त्यांनी ग्रामविकासाचे महत्त्व मानले आणि त्याच्या अनुषंगाने विविध उपाययोजना सुचविल्या. त्यांच्या विचारसरणीत ग्रामोन्नती आणि ग्रामकल्याणाचा आधार होता. तुकडोजी महाराजांनी ग्रामोद्योगांना प्रोत्साहन दिले आणि शिक्षणाचा प्रचार केला. त्यांनी आपल्या विचारांद्वारे लोकांना साधना आणि आत्मज्ञानाच्या मार्गावर चालण्यास प्रवृत्त केले.

त्यांचे लेखन, विशेषतः 'ग्रामगीता', ग्रामविकासाच्या दिशेने महत्त्वपूर्ण पाऊल आहे. त्यांनी सामान्य माणसाला आवश्यक असलेले ज्ञान लोकभाषेत सादर केले. त्यांच्या अभंगांमध्ये जीवनातील चांगले आणि वाईट यांबद्दल मार्गदर्शन केले आहे. त्यांचे विचार हे केवळ आध्यात्मिक नाहीत, तर समाजातील सर्व घटकांना समाविष्ट करणारे आहेत. तुकडोजी महाराजांचा दृष्टिकोन एकतेवर आधारित होता, ज्यामध्ये सर्वधर्मसमभावाचा पुरस्कार करण्यात आला.

जनजागृती आणि सामाजिक परिवर्तन

संत तुकडोजी महाराजांनी जनजागृतीसाठी भजन आणि कीर्तनांचा प्रभावी वापर केला. त्यांनी आपल्या भजनांमध्ये जातीभेद, अस्पृश्यता, आणि व्यसनांच्या विरोधात बोलले. त्यांच्या अभंगांमध्ये प्रत्येक जाती, धर्मातील लोकांना एकत्रित करण्याचा प्रयत्न होता. ते म्हणत, "प्रत्येक भजनाच्या प्रारंभात गुरु स्मरण करा आणि अंधश्रद्धा, वाईट रूढी, व्यसने यांचा त्याग करा." या संदेशामुळे त्यांनी एकत्रित जनतेमध्ये जागृती आणली.

'ग्रामगीता' या ग्रंथात त्यांनी गावाच्या कल्याणाचा मार्ग सांगितला. त्यांनी कृषी उद्योगातील सुधारणा सुचवली आणि सामुदायिक प्रार्थनेचे महत्त्व पटवून दिले. तुकडोजी महाराजांना त्यांची विचारधारा समाजातील सर्व स्तरांत पोहोचवण्याचे महत्त्व होते. त्यांनी भारताच्या पंतप्रधान इंदिरा गांधींना गुरुकुंज मोझरीला भेट देण्यासाठी आमंत्रित केले. त्यांनी सैन्याच्या धैर्याची वाढ करण्यासाठी सीमेवर जाऊन वीरगीते गायल्या.
​