जनार्दन स्वामी (शके १४२६ - १४९७) हे संत एकनाथ महाराजांचे गुरु होते. त्यांचा जन्म आणि कार्य महाराष्ट्रात घडले. ते एक श्रेष्ठ योगी, संत, आणि विद्वान होते. त्यांचा मुख्य वावर औरंगाबादजवळील दौलताबाद येथे होता. तेथील देवगिरी किल्ल्यावर ते किल्लेदार होते आणि त्याच ठिकाणी त्यांनी अनेक साधना केल्या.

जनार्दन स्वामींनी एकनाथांना आध्यात्मिक मार्गदर्शन केले व त्यांना भक्ति व ज्ञानाच्या मार्गावर नेले. त्यांनी नाथ संप्रदायाचे तत्वज्ञान रुजवले आणि त्याचा प्रसार केला. त्यांच्या शिकवणीने एकनाथ महाराज संतपरंपरेत महत्त्वाचे स्थान निर्माण करू शकले.

थोर दत्तोपासक श्रीजनार्दन स्वामी हे इस्लामी सत्तेतील देवगिरी अथवा दौलताबाद येथे राजकीय अधिकारांवर असतानाही दत्तोपासनेचा प्रचार व प्रसार करणारे म्हणून ओळखले जातात. त्यांचा जन्म फाल्गुन वद्य ६, शके १४२६ रोजी चाळीसगाव येथील देशपांडे घराण्यात झाला. शके १४४७ मध्ये त्यांनी एकाच कुलगोत्रातील दोन मुली, सावित्री आणि रमा, यांच्याशी विवाह करून गृहस्थाश्रम स्वीकारला. त्यांच्या जीवनक्रमात भगवच्चिंतन, नित्यसंध्या-स्नान, अतिथिसेवा, राजकीय कार्यभार, आणि कौटुंबिक जबाबदाऱ्या यांचा सुरेख समन्वय दिसून येतो.

जनार्दन स्वामींचे जीवन राजकारण, वसुली, यवनांच्या संपर्कातून धर्मनिष्ठा टिकवणे, आणि इस्लामी सत्तेखाली स्वधर्म जपणे यांसाठी झुंज देण्यात गेले. घरातील दत्तोपासनेचा प्रचार त्यांनी विशेषतः केला आणि कृष्णा नदीच्या तीरावरील अंकलखोप, कुरवपूर, वाडी, औदुंबर अशा पवित्र दत्तस्थानांना ते नियमित भेटी देत. अंकलखोप येथे त्यांना दत्तात्रेयांचा प्रत्यक्ष अनुग्रह झाला, ज्याने त्यांच्या आध्यात्मिक साधनेला दिशा मिळाली.

देवगिरीच्या जवळ, शुलभंजन शिखराच्या सपाट भागात शिवमंदिरे, सूर्यकुंड नावाचे तळे, आणि सहस्रलिंग या पवित्र स्थळांमुळे अध्यात्मिक साधनेसाठी शांत वातावरण लाभले होते. या स्थळांवर जनार्दन स्वामी दत्तध्यानासाठी येत असत आणि अनेकांना येथे दिव्य साक्षात्कार होत असत. याच ठिकाणी त्यांना दत्तात्रेयांचा साक्षात्कार झाला. संत एकनाथ महाराजांनी आपल्याएकनाथी भागवतग्रंथात या दत्तसाक्षात्काराचे वर्णन केले आहे आणि दत्तावधूताने कलियुगातील पहिले शिष्य म्हणून जनार्दन स्वामींची निवड केल्याचे सांगितले आहे.

जनार्दन स्वामी हे केवळ महान संत नव्हे तर एक विद्वान कवी आणि मठ स्थापनेचे अध्वर्यूही होते. त्यांनी आपल्या काव्यरचनेतून आध्यात्मिक आणि तत्त्वज्ञानात्मक विचार मांडले. त्यांच्या स्फुट रचनांमध्ये‘आत्मनात्मविवेकसार’नावाचा ओवीवृत्तात लिहिलेला ग्रंथ उल्लेखनीय आहे, जो पंचीकरण तत्त्वावर आधारित आहे. कन्नडकर वि. बा. जोशी यांच्या‘श्रीसंत जनार्दनस्वामी’या चरित्रग्रंथात उल्लेख आहे की, जनार्दनस्वामींनी उपनिषद, वेदांत आणि भावगीतेही रचल्या आहेत.

त्यांचे शिष्य परिवारही मोठा होता. जनीजनार्दन, रामाजनार्दन, आणि एकाजनार्दन असे अनेक शिष्य त्यांच्या शिकवणुकीमुळे प्रेरित झाले. त्यांनी पैठण, देवगिरी, काशी अशा महत्त्वाच्या ठिकाणांशी आपला निकटचा संबंध ठेवला.

मठ स्थापनेतील योगदान

नाथ संप्रदायाच्या प्रचारासाठी जनार्दनस्वामींनी काशीत ब्रह्मघाट येथे जनार्दन मठ स्थापन केला. याशिवाय, देवगिरी येथील मानपुरी मठ, बीडपटांगण मठ, परभणी जिल्ह्यातील चारठाणा मठ, नाशिकच्या तपोवनातील मठ, तसेच उमरखेड, संभाजीनगर, शेवाळे, देवपैठण, कारंजा आदी ठिकाणी दत्तोपासनेच्या परंपरेचे मठ त्यांनी उभारले. या मठांच्या माध्यमातून त्यांनी दत्तोपासना आणि अध्यात्मिक विचारांच्या प्रचाराचे महान कार्य केले.

समाधी स्थानाबद्दल वाद

संशोधनानुसार, जनार्दन स्वामींची समाधी अहमदनगर जिल्ह्यातील खरवंडी येथे नसून देवगिरीलाच असल्याचे काही अभ्यासक सांगतात. त्यांच्या समाधीच्या स्थानासंबंधी हा वाद अजूनही चर्चेत आहे, परंतु त्यांच्या कार्याने अध्यात्म क्षेत्रात त्यांचे अमूल्य योगदान कायम स्मरणात राहील.

कर्मयोगी जनार्दन स्वामी
जनार्दन स्वामी हे कर्मयोगाचे मूर्तिमंत उदाहरण होते. देवगिरीच्या यवनसत्तेखाली त्यांनी राजकारणात भूमिका बजावत असतानाही आपल्या धार्मिक निष्ठा आणि आध्यात्मिक साधनेत कसलीही खंड पडू दिला नाही. देवगिरीवरील त्यांच्या कार्यकाळात, गोरक्षगुहा आणि दुर्गातीर्थ ही दोन पवित्र स्थळे भाविकांना आध्यात्मिक उन्नती देणारी ठरली. गडाखालील सहस्रस्तंभ देवीजवळच्या स्थानी आणि गोरक्षगुहेत एकांतात त्यांची ध्यानधारणा आणि साधना चालत असे.

यवनसेवा पत्करूनही जनार्दनस्वामींनी नित्य आन्हिके, गुरुचरित्र आणि ज्ञानेश्वरी यांसारख्या ग्रंथांचे पारायण, नामस्मरण, आणि ध्यानसाधना अखंडपणे सुरू ठेवली. त्यांच्या नैष्ठिक आचरणाचा आणि दत्तभक्तीचा प्रभाव इतका होता की यवनसत्तेने त्यांच्या सोयीसाठी देवगिरीच्या परिसरात गुरुवारी सुट्टी जाहीर केली होती, जे या योगीपुरुषाच्या आध्यात्मिक कर्तृत्वाचे अनोखे उदाहरण ठरले.

फाल्गुन वद्य ६: एक विलक्षण दिवस

फाल्गुन वद्य ६ हा दिवस जनार्दनस्वामी यांच्या जीवनातील अनेक महत्त्वाच्या घटनांनी पवित्र ठरला आहे. या दिवशी त्यांचा जन्म झाला, त्यांना दत्तदर्शन झाले, नाथसंप्रदायाकडून त्यांना बोधदान मिळाले, आणि याच दिवशी त्यांनी समाधिस्थ होऊन आपला अवतार संपवला. विशेष म्हणजे, त्यांच्या परमशिष्य संत एकनाथ महाराज यांचीही समाधी याच दिवशी झाली, ज्यामुळे फाल्गुन वद्य ६ या दिवशी नाथसंप्रदायासाठी विशेष महत्त्व प्राप्त झाले.

जनार्दनस्वामींनी राजकारण, परमार्थ, आणि प्रपंच या तिन्ही क्षेत्रांमध्ये आदर्श साधत आपल्या कर्मयोगाने आध्यात्मिक उंची गाठली. त्यांच्या जीवनकार्यामुळे ते भाविकांसाठी सदैव प्रेरणास्त्रोत राहतील.

दत्तोपासना
जनार्दनस्वामी यांच्या माध्यमातून महाराष्ट्रात दत्तोपासनेच्या एका समृद्ध परंपरेचा आरंभ झाला. त्यांच्या भक्तीचा धागा नाथसंप्रदायाच्या गाभ्याशी अतूटपणे जोडला गेला. संत एकनाथांनी जरी दत्तभक्तीला विठ्ठलभक्तीमध्ये गुंफले असले, तरी जनार्दनस्वामी यांच्या कृपेने सुरू झालेली दत्तभक्तीची अखंड धारा सतत प्रवाहित राहिली.

नाथांनी त्यांच्या गुरूंच्या दैवी महतीचे वर्णन करताना म्हटले आहे,
“धन्य गुरू जनार्दन । स्वानंदाचें जें निधान”
यातून जनार्दनस्वामी हे दत्तस्वरूप असून त्यांनी स्वानंद आणि आत्मज्ञान दिल्याचे अधोरेखित होते.

संत एकनाथांनी जनार्दनस्वामींकडून मिळालेल्या बोधाचे महत्त्व सांगताना आपल्या रचनांमध्ये लिहिले आहे:
“जनार्दनाचा गुरू । स्वामी दत्तात्रय दातारू ॥
त्यांनी उपकार केला । स्वानंदाचा बोध दिला ॥
सच्चित्सुखाचा अनुभव । दाखवला स्वयमेव ॥
एकाजनार्दनी दत्त । वसे माझ्या ह्रदयांत ॥”

यातून स्पष्ट होते की, दत्तात्रेयांच्या कृपेने जनार्दनस्वामींना आणि पुढे एकनाथांना आत्मसाक्षात्कार आणि ज्ञानप्राप्तीचा आशीर्वाद मिळाला.
दत्तोपासनेचा हा अतूट प्रवाह आजही नाथसंप्रदायाच्या व दत्तभक्तांच्या जीवनात प्रेरणा देत आहे.