मराठी साहित्याचा डिजिटल खजिना.

एकनाथी भागवत अध्याय ११ ओव्या १२०१ ते १३००

प्रतिमा माझ्या अचेतन व्यक्ती । संत सचेतन माझ्या मूर्ती ।

दृढ भावें केल्या त्यांची भक्ती । ते मज निश्चितीं पावली ॥१॥

माझ्या प्रतिमा असतात त्या अचेतन मूर्ति असतात, पण संत ह्या माझ्या सचेतन (चालत्या बोलत्या) मूर्ति आहेत. पूर्ण श्रद्धा धरून त्यांची भक्ति केली असता, ती निश्चयेंकरून मला पावते १.

प्रतिमा निजकल्पना उत्तम । संत प्रत्यक्ष पुरुषोत्तम ।
चालतें बोलतें परब्रह्म । अतिउत्तम साधुसेवा ॥२॥

प्रतिमा ह्या आपल्या कल्पनेप्रमाणे उत्तम केलेल्या असतात, परंतु संत हे प्रत्यक्ष पुरुषोत्तमच आहेत. ते चालतेंबोलतें परब्रह्मच होत. ह्याकरितांच साधुसेवा अतिउत्तम होय २.

माझ्या प्रतिमा आणि साधुनर । तेथें या रीतीं भजती तत्पर ।
हा तंव सांगीतला निर्धार । भजनप्रकार तो ऐक ॥३॥

माझ्या मूर्ति आणि सत्पुरुष ह्यांचे अशा रीतीने तत्परतेने भजन करतात, हा निश्चय तर तुला सांगितला. आता भजनाचा प्रकार ऐक ३.

प्रतिमा आणि साधु सोज्ज्वळे । आवडीं न पाहती ज्यांचे डोळे ।
दृष्टि असोनि ते आंधळे । जाण केवळें मोरपिसें ॥४॥

माझी प्रतिमा आणि सोज्ज्वळ साधु यांना ज्यांचे डोळे आवडीने पहात नाहीत, त्यांना दृष्टि असूनही त्यांचे ते डोळे केवळ मोरांच्या पिसांप्रमाणे आंधळे होत १.

जेवीं कां प्रिया पुत्र धन । देखोनियां सुखावती नयन ।
तैसें संतप्रतिमांचें दर्शन । आवडीं जाण जो करी ॥५॥

ज्याप्रमाणे स्त्रिया, पुत्र व संपत्ति पाहुन डोळ्यांना सुख वाटते, त्याप्रमाणेच जो आवडीने संतप्रतिमांचे दर्शन घेतो ५,

अतिउल्हासें जें दर्शन । या नांव गा देखणेपण ।
तेणें सार्थक नयन जाण । दृष्टीचें भजन या रीतीं ॥६॥

त्याचे अतिउत्कंठेने में दर्शन घेणे त्याचंच नांव देखणेपणा. त्यानेच नेत्रांचे सार्थक होते असे समज. अशा रीतीने नेत्रांकडून भजन घडते ६.

देखोनि संत माझीं रूपडीं । जो धांवोनियां लवडसवडी ।
खेंव देऊनियां आवडीं । मिठी न सोडी विस्मयें ॥७॥

संत हे माझ्याच मूर्ति आहेत अशा कल्पनेने त्यांच्याकडे पाहून जो मोठ्या उत्कंठेने धावत जाऊन आवडीने त्यांना आलिंगन देतो, आणि आनंदाच्या भराने घातलेली मिठी सोडीत नाही ७.

ऐसें संतांचें आलिंगन । तेणें सर्वांग होय पावन ।
कां मूर्तिस्पर्शें जाण । शरीर पावन होतसे ॥८॥

असें संतांचे आलिंगन घेतले असता त्याच्या योगाने सर्व आंगच पावन होते. किंवा मूर्तीच्या स्पर्शानेही आंग पावन होते असे समज ८.

तीर्थयात्रे न चालतां । संतांसमीप न वचतां ।
हरिरंगणीं न नाचतां । चरण सर्वथा निरर्थक ॥९॥

तीर्थयात्रेला न जाती, संतांच्या जवळ न राहाता, किंवा श्रीहरीच्या सभामंडपांत न. नाचतां जे पाय राहातात, ते पाय सर्वथैव निरर्थक होत ९.

जो कां नाना विषयस्वार्था । न लाजे नीचापुढें पिलंगतां ।
तो हरिरंगणीं नाच म्हणतां । आला सर्वथा उठवण्या ॥१२१०॥

जो अनेक प्रकारच्या विषयसुखांसाठी नीचापुढे लाळ घोंटावयाला लाजत नाही, त्याला श्रीहरीच्या सभामंडपांत नाच म्हटले की तो सर्वस्वी उठवणीला आलाच ! १२१०.

तीर्थयात्रा क्षेत्रगमनता । हरिकीर्तना जागरणा जातां ।
संतसमागमें चालतां । कां नृत्य करितां हरिरंगीं ॥११॥

तीर्थयात्रेला जातांना, पुण्यक्षेत्राला गमन करितांना, हरिकीर्तनाच्या जागरणाला जातांना, संतांच्या बरोबर चालतांना, किंवा श्रीहरीच्या रंगमंडपांत नृत्य करीत असतांना ११,

या नांव गा सार्थक चरण । इतर संचार अधोगमन ।
चरणाचें पावनपण । या नांव जाण उद्धवा ॥१२॥

पायांना जे श्रम होतात, त्याचंच नांव 'पायांचे सार्थक' होय. इतर ठिकाणी जाणे म्हणजे अधःपाताकडे जाणे होय. उद्धवा ! ह्याचंच नाव चरणांची पवित्रता होय असे समज १२.

सर्वभावें अवंचन । कवडी धरूनि कोटी धन ।
जेणें केलें मदर्पण । माझें अर्चन या नांव ॥१३॥

सर्वतोपरी निष्कपटपणा ठेवून कवडीपासून कोट्यवधीपर्यंत असलेले संपूर्ण द्रव्य ज्याने मला अर्पण केले, त्याच्या त्या अर्पणकार्यालाच माझे 'अर्चन' असे म्हणतात १३.

धनधान्य वंचूनि गांठीं । माझी पूजा आहाच दृष्टीं ।
ते नव्हे अर्चनहातवटी । तो जाण कपटी मजसी पैं ॥१४॥

धनधान्य गुप्तपणे संग्रहाला ठेवून केवळ वर वर माझी पूजा करावयाची, तो काही अर्चनाचा प्रकार नव्हे. तो माझ्याशी कपटाने वागणारा होय हे लक्षात ठेव १४.

लोभें खावया आपण । ठेवी प्रतिमेपुढें पक्कान्न ।
अतीत आलिया न घाली अन्न । मदर्चन तें नव्हे ॥१५॥

आपल्याला खावयाला मिळावे ह्या आशेनें जो देवमूर्तीपुढे पक्वान्ने ठेवतो आणि अतिथि आल्यास त्याला अन्नसुद्धा घालीत नाही, ते कांहीं माझें अर्चन नव्हे १५.

कर पवित्र करितां पूजा । ते आवडती अधोक्षजा ।
जे न पूजिती गरुडध्वजा । त्या जाण भुजा प्रेताच्या ॥१६॥

पूजा केली असता हात पवित्र होतात, व तेच हात भगवंताला आवडतात. जे भगवंताची पूजा करीत नाहीत, ते हात प्रेताचेच होत असे समज. १६.

न करितां हरिपूजनें । न देतां सत्पात्रीं दानें ।
जडित मुद्रा बाहुभूषणें । तें प्रेतासी लेणें लेवविलें ॥१७॥

हातांनी ईश्वरमूर्तीची पूजनें न करता व सत्पात्री दाने न देता, त्या हातांमध्ये रत्नजडित आंगठ्या व पोंचा घातल्या, तर हे प्रेताला दागिने घालण्याप्रमाणेच आहे १७.

वाचा सार्थक हरिकीर्तनें । कां अनिवार नामस्मरणें ।
जयजयकाराचेनि गर्जनें । केलीं त्रिभुवनें पावन ॥१८॥

हरिकीर्तन केल्यानेच किंवा अखंड नामस्मरणानेच वाणीचे सार्थक होतें. 'जयजयकारा 'च्या गर्जनेनेंच त्रिभुवनें पावन केली आहेत १८.

रामनामाच्या गजरीं । सदा गर्जे ज्याची वैखरी ।
तेथ कळिकाळाची नुरे उरी । दुरितें दूरी पळाली ॥१९॥

ज्याची वाणी रामनामाच्या गर्जनेने सदासर्वदा गरजत असते, तेथे कळीकाळालासुद्धा थारा उरत नाही. पातकें तर लांब पळून जातात १९.

हरिनाम सांडूनि करंटीं । मिथ्या करिताती चावटी ।
जेवीं हागवणी पिटपिटी । तैशा गोठी जल्पती ॥१२२०॥

करंटी माणसें हरीचें नाम सोडून देऊन वायफळ चकाट्या पिटतात. ज्याप्रमाणे हगवणीची पिरपिर असते, तशाच गोष्टी ते बडबडतात असे समजावें १२२०.

हरिनामाचा सुखसुरवाड । ज्याचे मुखीं लागला गोड ।
त्याचें मजपाशीं सरतें तोंड । मी अखंड त्याजवळी ॥२१॥

हरिनामाच्या उच्चाराने होणारा सुखाचा आनंद ज्याच्या मुखाला गोड लागला, त्याचे तोंड नेहमी माझ्याकडेच वळलेले असते, आणि मी नेहमी त्याच्यापाशी असतो. २१.

गद्यपद्यें स्तवनमाळा । नाना पदबंधाची कळा ।
छंदें कुसरीं विचित्र लीळा । स्तुति गोपाळा अर्पावी ॥२२॥

नाना प्रकारची गद्यपद्यात्मक स्तवनें, अनेक प्रकारच्या कौशल्याने रचलेली प्रेमळ पदें, निरनिराळ्या वृत्तांत रचलेली चित्रविचित्र लीलात्मक चरित्रं, अशा प्रकारची स्तुति भगवंताला अर्पण करावी २२.

धैर्य स्थैर्य औदार्य । घनश्याम अतिसौंदर्य ।
शौर्य वीर्य अतिमाधुर्य । गुणगांभीर्य गोविंदू ॥२३॥

धैर्यशीलता, स्थैर्य, उदारपणा, मेघाप्रमाणे श्यामलकांतीचें अत्यंत सौंदर्य, शौर्य, वीर्य, अत्यंत मधुरता व सद्गुणांचे गांभीर्य इत्यादि गुणच गोविंदरूपाने एकत्र अवतरले २३.

त्रिविक्रम उभा बळीच्या द्वारीं । द्वार न सांडूनि द्वारकरी ।
तेणें द्वारें द्वारकेभीतरीं । येऊनि उद्धरी कुशातें ॥२४॥

भगवान् त्रिविक्रमरूपाने बळीच्या द्वारामध्ये द्वार न सोडतां द्वारपाळ होऊन उभा राहिला. आणि त्याच द्वारानें द्वारकेंत येऊन त्याने कुशाचा उद्धार केला २४.

तो अद्यपि श्रीहरि । स्वयें उभा समुद्रतीरीं ।
शोभा विराजमान साजिरी । असुरसुरनरीं वंदिजे ॥२५॥

तोच श्रीहरी जातीनिशी अद्यापि समुद्रकाठी उभा आहे. ती श्रीहरिरूपानें विराजमान झालेली गोजिरवाणी शोभा पाहून राक्षस, देव व मानवही न्याला वंदन करतात २५.

मत्स्य झाला तो सागरीं । वराह झाला नासिकद्वारीं ।
उपजला खांबा माझारीं । यशोदेघरीं पोसणा ॥२६॥

तोच समुद्रामध्ये मत्स्य झाला, नासिकाच्या द्वारे तोच वराह झाला, तोच नृसिंहरूपाने खांबामध्ये उत्पन्न झाला, आणि यशोदेच्या मंदिरांच वाढलेलाही तोच २६.

जरठपाठी झाला कमठू । बळिच्छळणीं तो खुजटू ।
वेदवादें अतिवाजटू । फुरफुराटू निःश्वासें ॥२७॥

तोच निबर पाठीचा कासव झाला बळीचा छळ करण्यासाठी तोच वामनमूर्ति झाला, त्याच्या निःश्वासाने होणारा फुरफुराट वेदवादाच्या आवाजानें मोठ्याने वाजत असतो २७.

बाईल चोरीं नेली परदेशीं । तीलागीं रडे पडे वनवासीं ।
एकही गुण नाहीं त्यापाशीं । शेखीं दासी कुब्जेसीं रातला ॥२८॥

बायको चोराने परदेशांत नेली म्हणून तिच्यासाठी तो रानोरान फिरतो व रडतो, त्याच्यापाशी एकही गुण नाही. शेवटी कुब्जादासीपाशी सुद्धा रममाण झाला ! २८,

'स्तुतिगुणकर्मानुकीर्तन' । तें या नांव गा तूं जाण ।
'प्रह्व' म्हणिजे तें नमन । तेंही व्याख्यान अवधारीं ॥२९॥

स्तुति करितांना गुणकर्माप्रमाणे कीर्तन करणे ते ह्याचंच नांव असें तूं समज. आतां 'प्रह' म्हणजे नमन, त्याचेही निरूपण ऐक २९.

माझे प्रतिमांचें दर्शन । कां देखोनि संतजन ।
जो भावें घाली लोटांगण । देहाभिमान सांडूनि ॥१२३०॥

माझ्या प्रतिमेचे दर्शन घेऊन किंवा संतजनांना पाहून देहाभिमान सोडून जो भक्तिभावानें लोटांगण घालतो १२३०,

साधुजनांसी वंदितां । धणी न मनी जो चित्ता ।
पुनःपुन्हा चरणीं माथा । विनीततां अतिनम्र ॥३१॥

साधुजनांना नमस्कार करतांना मनाला तृप्ति झाली असें मानीतच नाहीं, विनयाने अत्यंत नम्र होऊन पुनःपुन्हा चरणांवर मस्तकच ठेवतो, त्याचें तें वर्तन हेच 'नमन' होय ३१.

भागवताचें रजःकण । जो मस्तकीं वंदीना आपण ।
तो जीवें जीतां प्रेत जाण । अपवित्रपण तैसें तया ॥३२॥

भगवद्‌भक्तांच्या पायांची धूळ जो आपण होऊन शिरसावंद्य करीत नाहीं, तो जिवंत असला तरी प्रेतासमानच समजावा. प्रेताप्रमाणेच अमंगळपणा त्याच्या ठिकाणी असतो ३२.

सांडूनि लौकिकाच्या लाजा । जो वैष्णवांच्या चरणरजा ।
गडबडां लोळे वोजा । हा भक्तीचा माझा उल्हास ॥३३॥

लौकिकाच्या लज्जा सोडून देऊन जो आवडीने वैष्णवांच्या चरणधूलींत गडबडा लोळतो, त्याचे ते वर्तन हाच माझ्या भक्तीचा विकास होय ३३.

या आवडीं करितां नमन । सहजें जाती मानाभिमान ।
हें मुख्य भक्तीचें लक्षण । जे मानाभिमान सांडावे ॥३४॥

अशा आवडीनें नमन केले असतां मानाभिमान सहज निघून जातात. भक्तीचे हेच मुख्य लक्षण आहे की, मानाभिमान सोडून द्यावे ३४.

त्यजावया मानाभिमान । करावें मत्कीर्तनश्रवण ।
श्रवणादि भक्तीचें लक्षण । ऐक संपूर्ण उद्धवा ॥३५॥

हा मानाभिमान सोडण्याकरितां माझें कीर्तन-श्रवण करावे. ह्याकरितां उद्धवा ! श्रवणादि भक्तीचे सर्व लक्षण ऐक ३५.

मत्कथाश्रवणे श्रद्धा मदनुध्यानमुद्धव ।
सर्वलाभोपहरणं दास्येनात्मनिवेदनम् ॥ ३५ ॥

[श्लोक ३५] उद्धवा ! माझ्या कथा श्रद्धेने ऐकाव्यात आणि नेहमी माझ्ये ध्यान करावे जे काही मिळेल ते मला अर्पण करावे आणि स्वतःला माझा दास समजून सर्वभावे मला अर्पण व्हावे. (३५)

दृढ आस्तिक्यें समाधान । शुद्ध श्रद्धा त्या नांव जाण ।
भावार्थें न डंडळी मन । कथाश्रवण सादरें ॥३६॥

दृढतर आस्तिक्यबुद्धीनें अंतःकरणाचे समाधान असणे याचे नांव शुद्ध श्रद्धा होय असे समज. आणि आदरपूर्वक कथा श्रवण केली म्हणजे त्यांतील भावार्थांच्या योगाने मनाची चलबिचल होत नाही ३६.

वक्त्याच्या वचनापाशीं । जडूनि घाली कानामनासी ।
श्रवणार्थ वाढवी बुद्धीसी । विकिला कथेसी भावार्थें ॥३७॥

असा श्रोता आपले कान आणि मन ह्यांना वक्त्याच्या भाषणापाशी अगदी जखडून ठेवितो. त्याने ऐकलेला अर्थ त्याच्या बुद्धीला वाढवितो, आणि तो भावार्थाने कथेला विकला जातो ३७.

जेवीं दुधालागीं मांजर । संधी पहावया सादर ।
तेवीं सेवावया कथासार । निरंतर उल्हासु ॥३८॥

दूध पिण्याची संधि पहाण्याकरितां आदरपूर्वक मांजर जसें टपून बसते, त्याप्रमाणे कथेतील सार ग्रहण करण्यास निरंतर उल्हास असावा ३८.

जडित कुंडलेंमंडित कान । तें श्रवणासी नोहे मंडण ।
श्रवणासी श्रवण भूषण । श्रवणें श्रवण सार्थक ॥३९॥

जडित कुंडलें घालून कान श्रृंगारले, तर त्यामुळे काही कानांना भूषण नाही. तर ऐकणे हेच कानाचे भूषण आहे. कथाश्रवणानेच कानांचे सार्थक होते ३९.

जरी स्वयें झाला व्याख्याता । पुराणपठणें पुरता ।
तरी साधुमुखें हरिकथा । ऐके सादरता अतिप्रीतीं ॥१२४०॥

जरी भक्त स्वतः वक्ता झाला असला, पुराणपठणाने जरी निष्णात झालेला असला, तरी अत्यंत प्रीतीने आदरपूर्वक तो साधूच्या तोंडाने हरिकथा श्रवण करतो १२४०.

श्रवणें श्रवणार्थीं सावधान । तोचि अर्थ करी मनन ।
संपल्या कथाव्याख्यान । मनीं मनन संपेना ॥४१॥

जो हरिकथा ऐकण्याकरिता कानाने नीट सावध होऊन राहतो, तोच अर्थाचे मनन करू शकतो. कथेचे निरूपण संपले असताही त्याच्या मनांतील मनन संपत नाहीं . ४१.

ऐसें ठसावल्या मनन । सहजेंचि लागे माझें ध्यान ।
सगुण अथवा निर्गुण । आवडी प्रमाण ध्यानासी ॥४२॥

असें मनन उसले म्हणजे सहजच माझे ध्यान लागते. मग ते सगुण असो अथवा निर्गुण असो. ध्यानाला आवड हीच प्रमाण आहे ४२.

तेथ ध्येय ध्यान ध्याता । तिहींसी एकी गांठी नसतां ।
तंवचिवरी ध्यानावस्था । जाण तत्त्वतां उद्धवा ॥४३॥

पण उद्धवा ! ध्येय, ध्यान आणि ध्याता या तिहींची एकत्र गांठ पडली नाही तोपर्यंतच खरोखर ध्यानावस्था असते असे समज ४३.

ज्याच्या जीवीं ध्यानाची आवडी । ज्याच्या मनासी माझी गोडी ।
उद्धवा हे तैंचि जोडे जोडी । जैं जन्मकोडी निजभाग्यें ॥४४॥

ज्याच्या अंत:करणांत ध्यानाची आवड असते, ज्याच्या मनाला माझी गोडी असते, आणि उद्धवा ! कोट्यवधि जन्मांचे भाग्य असते, तेव्हांच एवढा लाभ प्राप्त होतो ४४.

निष्काम करोनियां मन । जन्मजन्मांतरीं साधन ।
केलें असेल तैं माझे ध्यान । विश्वासें जाण दृढ लागे ॥४५॥

मन निष्काम करून जन्मजन्मांतरी साधन केले असेल तेव्हांच दृढ विश्वासाने माझे ध्यान लागते असे समज ४५.

दृढ लागल्या माझें ध्यान । अनन्यभावें माझें भजन ।
सर्व पदार्थेंसीं जाण । आत्मसमर्पण मज करी ॥४६॥

माझें ध्यान दृढ लागून राहिले, अनन्यभावाने माझे भजन घडू लागले, म्हणजे तो सर्व पदार्थासहवर्तमान मला आत्मसमर्पणच करतो ४६.

वैदिक लौकिक दैहिक । या क्रियांचे लाभ देख ।
जरी झाल्या अलोकिक । भक्त भाविक तैं नेघे ॥४७॥

वेदांत सांगितलेल्या क्रियांचे किंवा लोकरूढीने मानलेल्या क्रियांचे, किंवा देहसंबंधी क्रियांचे अलौकिक लाभ जरी झाले, तरी सुद्धा भाविक भक्त त्यांचा स्वीकार करीत नाही ४७.

वैदिक लाभ दिव्य सामग्री । स्वर्गादि सत्यलोकवरी ।
भक्त तेंही हातीं न धरी । भजन सुखें करी संतुष्ट ॥४८॥

वैदिक लाभामध्ये तर स्वर्गापासून तों सत्यलोकापर्यंत असलेले दिव्य भोगच मिळतात. पण ते भोगसुद्धा भक्त हातात धरीत नाही. तो आनंदाने भजन करतो व त्यांतच तृप्त असतो ४८.

लौकिक लाभाची श्रेणी । कल्पतरु कामधेनु चिंतामणी ।
भक्त अर्पीं कृष्णार्पणीं । हरिभजनीं संतुष्ट ॥४९॥

लौकिकांतील अनेक लाभांचा समुदाय म्हणजेच कल्पतरु, कामधेनु आणि चिंतामणी होत. पण भक्त त्यांनाही कृष्णाला अर्पण करून आनंदानें हरिभजन करतो व त्यांतच संतुष्ट असतो ४९.

दैहिक लाभाची थोरी । गजान्तलक्ष्मी आल्या घरीं ।
भक्त कृष्णार्पण करी । भजन सुखें करी संतुष्ट ॥१२५०॥

गजान्तलक्ष्मी घरांत आली म्हणजे दैहिक लाभाची परमावधि झाली. पण भक्त असतो तो तिलाही कृष्णार्पण करतो आणि नित्यतृप्तीनें खुशाल भजन करीत संतुष्ट राहतो १२५०.

आविरिंच्यादि लाभ जाण । सर्वही मानोनियां गौण ।
माझे भक्तीसी विकिला प्राण । सर्व समर्पण मज करी ॥५१॥

ब्रह्मपदापर्यंत होणारे सर्व लाभ गौणच आहेत असे समजून माझ्या भक्ताला ज्याने प्राण विकून टाकला व सारें मलाच अर्पण केले ५१,

जेणें सेवेसी विकिला प्राण । तो वृथा जावों नेदी अर्ध क्षण ।
माझी कथा माझें ध्यान । महोत्साहो जाण माझाचि ॥५२॥

ज्याने सेवेसाठीच प्राण विकलेला असतो; तो अधी क्षणसुद्धा फुकट घालवीत नाही. तो माझीच कथा, माझेच ध्यान आणि माझाच महोत्सव करीत असतो ५२.

मज्जन्मकर्मकथनं मम पर्वानुमोदनम् ।
गीतताण्डववादित्र गोष्ठीभिर्मद्‍गृहोत्सवः ॥ ३६ ॥

[श्लोक ३६] माझा दिव्यजन्म आणि कर्मे इतरांना सांगावीत जन्माष्टमी, रामनवमी इत्यादी माझ्या उत्सवांच्या वेळी लोकसमुदायात संगीत, नृत्य, वाद्य इत्यादी कार्यक्रम करून माझ्या मंदिरात आनंदोत्सव करावेत आणि करवावेत. (३६)

ध्यानावस्थें करी ध्यान । नातरी कथानिरूपण ।
अनुसंधानीं सावधान । रितें मन राहूं नेदी ॥५३॥

ध्यानाच्या स्थितीत ध्यान करतो, नाहीतर कथानिरूपण करतो. निरंतर माझ्याकडेच लक्ष ठेवण्याविषयीं दक्ष असतो. मनाला रिकामें असें राहूंच देत नाही ५३.

माझीं जन्मकर्में निरूपितां । आवडी उल्हास थोर चित्ता ।
स्वेद रोमांच द्रवतां । सप्रेम कथा उल्हासे ॥५४॥

माझे जन्म व लीला ह्यांचे निरूपण करतांना त्याच्या चित्ताला आवडीनें परम आल्हाद वाटतो, आणि त्याच्या अंगाला घाम फुटून रोमांच उभे राहिले असता प्रेमभराने कथाही उल्हसित होते ५४.

ऐकूनि रहस्य हरिकथा । द्रव नुपजे ज्याचिया चित्ता ।
तो पाषाण जाण सर्वथा । जळीं असतां कोरडा ॥ ५५ ॥

हरिकथेतील रहस्य ऐकूनही ज्याच्या चित्ताला द्रव येत नाही, तो जळांत असूनही खरोखर कोरडा पाषाण होय असे समज ५५.

ऐक माझे भक्तीचें चिन्ह । माझ्या पर्वाचें अनुमोदन ।
करी करवी आपण । दीनोद्धरण‍उपावो ॥५६॥

माझ्या भक्तीचे लक्षण ऐक. जो पुण्यदिवसांची व्रतें करतो आणि दीनांचा उद्धार होण्याचे उपाय आपण स्वतः करतो व दुसऱ्यांकडूनही करवितो ५६.

पर्वविशेष भागवतधर्मीं । नृसिंहजयंती रामनवमी ।
वामनजयंती जन्माष्टमी । उत्तमोत्तमीं शिवरात्र ॥५७॥

भागवतधर्मातील विशेष पर्वणीचे दिवस म्हणजे नृसिंहजयंती, रामजयंती, वामनजयंती, कृष्णजन्माष्टमी आणि शिवरात्र तर उत्तमांतील उत्तम होत ५७.

वैष्णवांसी शिवरात्री विरुद्ध । हें बोलणें अतिअबद्ध ।
सकळ पुराणीं अविरुद्ध । व्यास विशुद्ध बोलिला ॥५८॥

वैष्णवांना शिवरात्र विरुद्ध आहे असे म्हणणे हे अत्यंत असंबद्ध होय. त्याला कोणतेही पुराण विरुद्ध नाही, असे व्यासांनी स्पष्ट सांगितले आहे ५८.

शिव श्याम तमोगुणी । तो शुद्ध झाला विष्णूच्या ध्यानीं ।
विष्णु श्याम शिवचिंतनीं । विनटले गुणीं येरयेरां ॥५९॥

शंकर हा तमोगुणाने मूळचा काळाच होता, तो विष्णूचें ध्यान करून शुद्ध झाला. आणि विष्णु हा शिवाच्या ध्यानाने काळा झाला. असे हे एकमेकांच्या गुणांनी शोभत आहेत ५९.

शिव धवळधाम गोक्षीरू । विष्णु घनश्याम अतिसुंदरु ।
बाप ध्यानाचा बडिवारू । येरें येरू व्यापिला ॥१२६०॥

म्हणून शंकर हा गाईच्या दुधासारखा पांढरा शुभ्र आहे, आणि विष्णु हा अत्यंत सुंदर असा घनश्याम आहे. ध्यानाचे महत्त्व एवढे मोठे आहे की, त्यांतील प्रत्येकजण अशा प्रकारे दुसन्याचें ध्यान करून त्याच्या गुणांनी व्याप्त झाला १२६०.

मुदला दोहींसी ऐक्य शुद्ध । मा उपासकांसी का विरुद्ध ।
शिवरात्री वैष्णवांसी अविरुद्ध । व्रत विशुद्ध सर्वांसी ॥६१॥

मुळामध्येच दोघांत अत्यंत ऐक्य आहे, मग उपासकांनाच विरुद्ध कां वाटावें ? ह्याकरितां शिवरात्र ही काही वैष्णवांना विरुद्ध नाही. हे व्रत सर्वांना पवित्रच आहे ६१.

जे पर्वणी प्रिय चक्रपाणी । जे सकळ कल्याणाची श्रेणी ।
उभय पक्षां तारिणी । वैष्णवजननी एकादशी ॥६२॥

जी पर्वणी भगवंताला प्रिय, जी सर्व कल्याणांची खाण, जी उभय पक्षांनाही तारक, आणि जी वैष्णवांची तर केवळ जननी अशी ही एकादशी आहे ६२.

जे शुक्लकृष्णपक्षविधी भक्त वाऊनियां खांदी ।
नेऊनियां सायुज्यसिद्धी । मोक्षपदीं बैसवी ॥६३॥

जी शुक्ल व कृष्णपक्षाच्या विधीने भक्तांना खांद्यावरून वाहून नेऊन सायुज्यसिद्धि देऊन मोक्षपदावर बसविते ६३.

करावी शुक्ल एकादशी । त्यजावें कृष्णपक्षासी ।
उपडलिया एका पक्षासी । सायुज्यासी केवीं पावे ॥६४॥

शुद्ध एकादशी करावी आणि कृष्णपक्षांतील एकादशी सोडून द्यावी, असें करून तिचा एक पक्षच उपटल्यास तो सायुज्याला कसा पोचेल ? ६४.

दों पांखीं उड्डाण पक्ष्यासी । एकु उपडिल्या नुडवे त्यासी ।
तेवीं पां त्यजितां कृष्णपक्षासी । सायुज्यासी न पविजे ॥६५॥

दोन पक्ष असले म्हणजे पक्ष्याला उड्डाण करता येते. त्यातला एक उपटून काढला तर त्याला उडवत नाही. त्याप्रमाणे कृष्णाला टाकले तर सायुज्यालाही पोचत नाही ६५.

तेवीं एकादशी पाहीं । जो जो उत्सवो जे जे समयीं ।
तो तो उपतिष्ठे माझ्या ठायीं । संदेहो नाहीं सर्वथा ॥६६॥

त्याचप्रमाणे एकादशीचा प्रकार आहे. त्या एकादशीला ज्या ज्या वेळी जो जो उत्सव करावा, तो तो माझ्यामध्येच येऊन पोचतो, ह्यांत मुळीच संशय नाही ६६.

जो एकादशीचा व्रतधारी । मी नित्य नांदें त्याच्या घरीं ।
सर्व पर्वकाळांच्या शिरीं । एकादशी खरी पैं माझी ॥६७॥

जो एकादशीचे व्रत करणारा आहे, त्याच्या घरांत मी सदा सर्वदा नांदत असतो. कारण, सर्व पर्वकाळांमध्ये श्रेष्ठस्थानी राहणारी खरोखर माझी एकादशीच आहे ६७.

जो एकादशीचा व्रती माझा । तो व्रततपतीर्थांचा राजा ।
मज आवडे तो गरुडध्वजा । परिग्रहो माझा तो एकु ॥६८॥

जो एकादशीचे व्रत करणारा माझा भक्त आहे, तो व्रते, त आणि तीर्थे ह्यांचा राजा आहे. मला गरुडध्वजाला तो आवडतो. तो एक माझ्या कुटुंबांतलाच आहे ६८.

जैं माझे भक्त आले घरा । तैं सर्व पर्वकाळ येती दारा ।
वैष्णवां तो दिवाळी दसरा । तीर्थें घरा तैं येती ॥६९॥

माझे भक्त जेव्हां घरी येतात तेव्हा सर्व पर्वकाळ त्याच्या दराशी येऊन उभे राहतात. वैष्णवांना तर तो वेळ दिवाळी-दसऱ्याप्रमाणे आनंददायक होतो. त्या समयीं सर्व तीर्थेच घरी आल्याप्रमाणे होते ६९.

चंद्रसूर्यग्रहणांसी । वोवाळूनि सांडी ते दिवसीं ।
कपिलाषष्ठी ते याची दासी । मा अर्धोदयासी कोण पुसे ॥१२७०॥

त्या दिवसावरून चंद्रसूर्याची ग्रहणपर्वेसुद्धा ओवाळून टाकतात. कपिलाषष्टी तर त्या दिवसाची दासी होऊन राहते, मग अर्धोदयपर्वाला विचारतो कोण ? १२७०.

ऐसें मद्‍भक्तांचें आगमन । तेणें उल्हासें न संटे मन ।
सर्वस्व वेंचितां धनधान्य । हरिखें जाण नाचतु ॥७१॥

माझ्या भक्तांचे आगमन असें आहे. त्याचा उल्हास मनामध्ये मावत नाही. त्याच्याकरिता सर्व धनधान्य खर्च झाले तरी ते आनंदाने नाचतच असतात ७१.

ऐशीं माझ्या भक्तांची आवडी । त्यांचे संगतीची अतिगोडी ।
त्या नांव भक्तीची कुळवाडी । पर्वकोडी ते दिवसीं ॥७२॥

अशी माझ्या भक्तांची जी आवड, व त्यांच्या संगतीची जी अतिशय गोडी, तिचंच नांव भक्तीचे पीक. संत घरी येतील त्या दिवशी कोट्यवधि पर्वच जणूं काय प्राप्त होतात ७२.

पर्वविशेष आदरें । संत आलेनि अवसरें ।
श्रृंगारी हरिमंदिरें । गुढिया मखरें महोत्साह ॥७३॥

संत घरी आल्यावेळी वैष्णव आदराने ती मोठीच पर्वणी समजतो, श्रीहरीची मंदिरे श्रृंगारतो, व गुढ्या तोरणे उभारून मखरे बांधून मोठा उत्सव करतो ७३.

संत बैसवूनि परवडीं । कीर्तन मांडिती निरवडी ।
हरिखें नाचती आवडी । धरिती बागडी विन्यासें ॥७४॥

संतांना मोठ्या आदराने बसवून घेऊन वैष्णव मोठ्या चातुर्यानें कीर्तनाचा आरंभ करतात, आनंदाने व आवडीनें नाचतात, आणि मोठ्या उत्कंठेनें अंगविक्षेपादि हावभाव करून दाखवितात ७४.

टाळ घोळ मृदंग कुसरीं । नाना चरित्रें गाती गजरीं ।
गर्जती स्वानंद अवसरी । जयजयकारी हरिनामें ॥७५॥

टाळ, वीणा, मृदंग मोठ्या कौशल्याने वाजवीत व अनेक प्रकारची चरित्रे गायन करीत मोठा गजर करतात, आणि वेळोवेळी आनंदाने गर्जना करून हरिनामाचा जयघोष करून सोडतात ७५.

यात्रा बलिविधानं च सर्ववार्षिकपर्वसु ।
वैदिकी तांत्रिकी दीक्षा मदीयव्रतधारणम् ॥ ३७ ॥

[श्लोक ३७] सर्व वार्षिक उत्सवांच्या वेळी माझ्या क्षेत्रांच्या वार्‍या कराव्यात, मिरवणुका काढाव्यात तसेच विविध सामग्रीने माझी पूजा करावी वैदिक किंवा तांत्रिक पद्धतीने दीक्षा ग्रहण करावी माझ्या एकादशी इत्यादी व्रतांचे पालन करावे. (३७)

ऐक दीक्षेचें लक्षण । वैदिकी तांत्रिकी दोन्ही जाण ।
वैदिकी वेदोक्तग्रहण । तांत्रिकी जाण । आगमोक्त ॥७६॥

आतां दीक्षेचे लक्षण ऐक. वैदिक आणि तांत्रिक अशा दोन प्रकारच्या दीक्षा आहेत. वेदोक्त ग्रहण करणे ती वैदिक दीक्षा होय, आणि पुराणोक्त ग्रहण करणे ती तांत्रिक दीक्षा होय ७६.

वैष्णवी दीक्षा व्रतग्रहण । पांचरात्रिक मंत्रानुष्ठान ।
हें आगमोक्त शुद्ध लक्षण । व्रतधारण तें माझें ॥७७॥

वैष्णवव्रताचे ग्रहण करणे ती वैष्णव दीक्षा होय. त्यांत पांच रात्री मंत्रानुष्ठान करावे लागते. हेच माझे वैष्णवव्रत धारण करण्याचे पुराणोक्त शुद्ध लक्षण आहे ७७.

वैष्णवव्रतधर्मासी । पर्वें करावीं वार्षिकेंसी ।
जे बोलिलीं चातुर्मासीं । एकादश्यादि जयंत्या ॥७८॥

वैष्णवव्रताचा धर्म पाळण्यासाठी प्रतिवार्षिक येणारी पर्वे यथासांग चालवावी. चातुर्मास्यांत सांगितलेली एकादशी इत्यादि व्रतें व जयंत्या पाळाव्यात ७८.

शयनी कटिनी प्रबोधिनी । पवित्रारोपणी नीराजनी ।
वसंतदमनकारोपणी । जन्मदिनीं जयंत्या ॥७९॥

शयनी, कटिनी, प्रबोधिनी, पवित्रारोपणी, नीराजनी, वसंतदमनकारोपणी इत्यादि जन्मदिवसांच्या जयंत्या ७९,

इत्यादि नाना पर्वकाळीं । महामहोत्साहो पूजावळी ।
नीराजनें दीपावळी । मृदंगटाळीं गर्जत ॥१२८०॥

अशा अनेक प्रकारच्या पर्वकाळांत मोठा महोत्सव करून नानाप्रकारच्या पूजा, नीरांजनें व दीपमाळा पाजळणे, मृदंग-टाळादि वाद्यांचा गजर करणे ही कार्य करावी १२८०;

उचंबळोनि अतिसुखें । यात्रे निघावें येणें हरिखें ।
दिंडी पताका गरुडटके । नामघोषें गर्जत ॥८१॥

आणि मोठ्या आनंदाने उचंबळून यात्रेला निघावें. दिंड्या, पताका व ध्वज बरोबर घेऊन नामघोषाने गजरच गजर करून सोडावा ८१.

यात्रे जावें ज्या देवासी । तो देवो आणी निजगृहासी ।
आपली आवडी जे मूर्तीसी । ते प्रतिमेसी प्रतिष्ठी ॥८२॥

ज्या देवाच्या यात्रेला जावयाचें, तो देवच आपल्या घराला आणावा. ज्या मूर्तीवर आपली भक्ति बसली असेल, त्याच मूर्तीची स्थापना करावी ८२.

ममार्चास्थापने श्रद्धा स्वतः संहत्य चोद्यमः ।
उद्यानोपवनाक्रीड पुरमंदिरकर्मणि ॥ ३८ ॥

[श्लोक ३८] मंदिरामध्ये माझ्या मूर्तींची श्रद्धेने स्थापना करावी हे काम एकट्याने होत नसेल, तर इतरांना बरोबर घेऊन ते काम पूर्ण करावे माझ्यासाठी फुलांची उद्याने, बगीचे, क्रीडास्थाने, नगरे, मंदिरे बनवावीत. (३८)

मूर्ति निपजवावी वरिष्ठ । नेटुगी देटुगी चोखट ।
साधुमुखें अतिनिर्दुष्ट । घवघवीत साजिरी ॥८३॥

मूर्ति घडवावयाची ती अति उत्तम प्रकारची घडवावी. ती नीटनेटकी, बांधेसूद आणि मनोहर असावी. ती अत्यंत निर्दोष असून भव्य व गोंडस आहे असे उद्गार साधूंच्या मुखांतून निघावेत ८३.

मूर्ति करावी अतिसुरेख । कृष न करावी अधोमुख ।
स्थूल न करावी ऊर्ध्वमुख । रडकी दुर्मुख न करावी ॥८४॥

मूर्ति अतिशय सुरेख असावी. ती कृश स्वरूपाची नसावी. तसेच अधोमुख करूं नये, ती बोजड व वर तोंड केलेलीही असू नये. किंवा रडकी व दुर्मुखलेलीही असू नये ८४.

अंग स्थूल वदन हीन । मूर्ति न करावी अतिदीन ।
खेचरी भूचरी जिचे नयन । विक्राळ वदन न करावी ॥८५॥

आंग जाडे आणि तोंड विद्रुप, किंवा अत्यंत केविलवाणी अशीही मूर्ति करूं नये. तिचे डोळे ऊर्ध्वदृष्टि किंवा अधोदृष्टि नसावेत. अक्राळविक्राळ तोंडाची मूर्ति करूं नये ८५.

अंग साजिरें नाक हीन । वरदळ चांग चरण क्षीण ।
मोदळी बुदगुली ठेंगणें ठाण । अतिदीर्घ जाण न करावी ॥८६॥

अंग चांगले पण नाक मात्र वाईट, किंवा वरचा भाग चांगला पण पाय किरकोळ, लठ्ठ, बोदगुल आणि ठेंगणी, अशा आकाराची नसावी; किंवा अत्यंत मोठ्या आकाराचीही नसावी ८६.

मूर्ति साजिरी सुनयन । सम सपोष सुप्रसन्न ।
अंगीं प्रत्यंगीं नव्हे न्यून । सुचिन्ह सुलक्षण सायुध ॥८७॥

मूर्ति गोंडस असून तिचे डोळे सुंदर असावे. सर्व अवयव पुष्ट असून ती सुप्रसन्न असावी. आंगांत व उपांगांत कोठेही उणीव असू नये. ती उत्तम चिन्हांनी उक्त व सुलक्षणी अशी असून हातांत आयुधे असावीं ८७.

पाहतां निवे तनमन । देखतां जाय भूकतहान ।
घवघवीत प्रसन्नवदन । कृपालक्षण सुकुमार ॥८८॥

जी पाहतांच तन-मन तृप्त व्हावें, जिचे दर्शन होतांच तहान-भूक हरावी, अशा प्रकारे त्या मूर्तीचे गोंडस प्रसन्नमुख असावे. तसेच ती नाजुक असून तिच्या मुद्रेवर कृपेची छटा दिसावी ८८.

जे देखतांचि जीवीं जडे । अतिशयें सर्वांसी आवडे ।
पाहों जातां निजनिवाडें । पूरु चढे प्रेमाचा ॥८९॥

जी मूर्ति पाहतांच मनांत भरते, सर्वांना अतिशय आवडते, आणि आपल्या आवडीने तिच्याकडे पाहिले असतां अंतःकरणाला प्रेमाचा पूरच चढतो, अशी असावी ८९.

ईषत् दिसे हास्यवदन । अतिशयेंसी सुप्रसन्न ।
जिचेनि घवघवाटें निवे मन । प्रतिमा संपूर्ण ती नांव ॥१२९०॥

किंचित् हास्यमुख असावी. अतिशय प्रसन्न मुद्रा असावी. जिच्या लावण्याच्या तेजाने मन प्रसन्न होऊन जाते, तिचंच नांव सर्वांगसुंदर मूर्ति १२९०.

तेथें मेळवूनि साधुश्रेष्ठां । अग्न्युत्तारण करावें निष्ठा ।
चक्षून्मीलन प्राणप्रतिष्ठा । करावी वरिष्ठाचेनि हातें ॥९१॥

तेथे थोर थोर साधूंना जमवून एकनिष्टेनें अग्न्युत्तारणादि विधि करावा, आणि तिच्या डोळ्यांवरचे आच्छादन काढून एकाद्या थोर पुरुषाच्या हातून तिची प्राणप्रतिष्ठा करवावी ९१.

देवालय करावें गहन । वन उद्यान उपवन ।
खेंडकुलिया विश्रामस्थान । आराम जाण करावे ॥९२॥

विस्तीर्ण देवालय बांधावे. त्याच्या सभोंवार वन, उद्यान व उपवन करावें. मळे, बागा, तलाव, विहिरी बांधून सारे स्थळ विश्रांति घेण्याजोगे रमणीय करून सोडावें ९२.

नाना जातींचे वृक्ष तें वन । फळभक्षी वृक्ष तें उपवन ।
पुष्पवाटिका तें उद्यान । कृष्णार्पण पूजेसी ॥९३॥

अनेक प्रकारचे वृक्ष लावणे त्याला 'वन' असे म्हणतात, भक्ष्य फळांचीच झाडे लावणे त्याला 'उपवन' असे म्हणतात. आणि फक्त फुलझाडेंच लावणे त्याला 'उद्यान' असे म्हणतात. ही सर्व तयार करून पूजेसाठी कृष्णार्पण करावी ९३.

हाट हाटवटिया चौपासी । नगर वसवावें देवापाशीं ।
वेदाध्ययन शास्त्रश्रवणेंसी । अहर्निशीं कीर्तनें ॥९४॥

चहूंकडून व्यापारी लोक येऊन बाजार भरावा म्हणून देवापाशी नगर बसवावे. रात्रंदिवस वेदाध्ययन, शास्त्रश्रवण व कीर्तन होत असावे ९४.

इतुकें करावया असमर्थ । श्रद्धा आहे परी नसे वित्त ।
तरी साह्य मेळवूनि समर्थ । मद्‍भावयुक्त करावें ॥९५॥

इतकें करावयास सामर्थ्य नसेल, आणि करावे असा हेतु असून दव्य नसेल तर श्रीमान् लोकांचे साहाय्य घेऊन माझ्या भक्तियुक्ततेने सर्व पार पाडावें ९५.

कां मेळवूनि भगवद्‍भक्त । त्यांत श्रद्धाळू जे वित्तवंत ।
भावपूर्वक दिधल्या वित्त । तेणें हें समस्त करावें ॥९६॥

किंवा भगवद्‌भक्तांना एकत्र बोलावून, त्यांत जे कोणी भक्तिमान् असून श्रीमंत असतील, त्यांनी भक्तिपूर्वक द्रव्यसाहाय्य केल्यास त्या द्रव्याने हे सर्व करावें ९६.

देउळीं करूनि मूर्तिप्रतिष्ठा । परतोनि न वचे जो त्या वाटा ।
तो आळशी जाण पां करंटा । नव्हेचि चोखटा भावाचा ॥९७॥

देवळांत देवाची एकदा प्रतिष्टा केली, की पुन्हा त्या देवळाच्या वाटेला जो कधीही येत नाही, तो आळशी व हतभागी होय हे लक्षात ठेव. तो खरा भक्त नव्हे ९७.

जो करूं जाणे मूर्तिप्रतिष्ठा । धन वेंचून भावार्थी मोठा ।
नीचसेवा तो माझा वांटा । झाडितां खरांटा न संडी ॥९८॥

जो मूर्तीची प्रतिष्टा करण्याचे कर्तव्य जाणतो, द्रव्य खचून मोठी भक्ति ठेवतो, तो अगदी हलके काम करणे सुद्धा माझाच बांटा आहे असे समजून झाडावयासाठी हातांत खराटा घेण्यालाही मागे सरत नाहीं ९८.

सम्मार्जनोपलेपाभ्यां सेकमण्डलवर्तनैः ।
गृहशुश्रूषणं मह्यं दासवद् यदमायया ॥ ३९ ॥

[श्लोक ३९] सेवकाप्रमाणे निष्कपट भावनेने माझ्या मंदिरामध्ये सेवा करावी झाडूनपुसून घ्यावे, लिंपावेसारवावे आणि सडा घालून रंगीबेरंगी रागोळ्या काढाव्यात. (३९)

असतां शिष्य सेवकजन । ते प्रतिष्ठा सांडूनि सन्मान ।
स्वयें करी सडासंमार्जन । देवालयीं जाण निर्दंभ ॥९९॥

शिष्य व सेवकजन असले तरीसुद्धा प्रतिष्ठा व सन्मान वगैरे सर्व सोडून जो स्वतः दंभरहितपणाने देवालयामध्ये सडासंमार्जन करतो ९९,

रंगमाळा घाली कुसरीं । नाना यंत्रेम् नानाकारीं ।
नाना परीचे रंग भरी । आवडी भारी मद्‍भजनीं ॥१३००॥

मोठ्या कौशल्याने रांगोळ्या घालतो, त्यांत नानाप्रकारच्या आकृत्या काढून त्या आकृत्यांमध्ये अनेक प्रकारचे शोभिवंत रंग भरतो, त्याला माझ्या भजनामध्ये मोठी आवड असते १३००.