भावार्थ रामायण हा श्री एकनाथ महाराजांनी रचलेला अध्यात्म रामायण या मूळ संस्कृत ग्रंथाचा मराठीत भाषांतरित आणि भावार्थ स्वरूपात विस्तृत केलेला प्रसिद्ध ग्रंथ आहे. हा ग्रंथ मराठी संत साहित्याचा एक मौल्यवान ठेवा मानला जातो. यामध्ये एकनाथांनी रामकथेला भक्ती आणि अध्यात्म यांच्याशी जोडून तिचा भावार्थ स्पष्ट केला आहे.

भावार्थ रामायणाचा परिचय:

1. रचनाकाल:
   हा ग्रंथ श्री एकनाथ महाराजांनी १६व्या शतकात लिहिला. त्यांच्या महान भक्तिरसपूर्ण रचनांपैकी ही सर्वात प्रसिद्ध आहे.

2. रचना शैली:
   हा ग्रंथ ओव्या प्रकारात लिहिला असून त्यात सोप्या भाषेत रामायणातील कथा आणि अध्यात्मिक अर्थ दिलेला आहे. एकनाथ महाराजांनी हा ग्रंथ ७ कांडांत विभागलेला आहे.

3. कांडांचे स्वरूप:

   • बालकांड: रामाच्या जन्म आणि बालपणाची कथा.
   • अयोध्या कांड: रामाचे अयोध्येतील जीवन आणि वनवासाची सुरुवात.
   • अरण्यकांड: वनातील रामाचा प्रवास, शूर्पणखा प्रकरण.
   • किष्किंधा कांड: सुग्रीवाशी मैत्री आणि वानरसेनेची स्थापना.
   • सुंदरकांड: हनुमानाचे लंका प्रवास, सीतेची भेट.
   • युद्धकांड: राम-रावण युद्ध आणि रावणाचा वध.
   • उत्तरकांड: रामराज्याचे वर्णन आणि सीतेचा त्याग.

4. भावार्थाचे महत्त्व:
   एकनाथ महाराजांनी रामकथेचा केवळ वर्णन न करता, तिचा अध्यात्मिक अर्थ लोकांपर्यंत पोहोचवला. ते रामकथेच्या प्रत्येक प्रसंगाचा संबंध आत्मा आणि परमात्म्यातील नात्याशी जोडतात.

5. भाषाशैली आणि सोपेपणा:

   • ओवी प्रकारातील रचना.
   • सोपी आणि सहज मराठी भाषा.
   • भक्तिपूर्ण आणि रसाळ शैली.

6. प्रमुख वैशिष्ट्ये:

   • कथेतील प्रत्येक पात्र, घटना, आणि संवाद याला आध्यात्मिक अर्थाने समजावून सांगणे.
   • भक्ती, ज्ञान, आणि कर्म यांचा समन्वय.
   • रामकथेसह समाजातील नैतिकता आणि आदर्श जीवनाचा संदेश.

भावार्थ रामायणाचे योगदान:

• भक्ती आंदोलनात महत्त्वाचा वाटा:
  भावार्थ रामायणाने संत साहित्याला एक वेगळी ओळख दिली. त्यातून भक्तिरसाचा मोठा प्रवाह मराठी भाषिक जनतेपर्यंत पोहोचला.

• मराठी साहित्याची समृद्धी:
  संस्कृतमधील अध्यात्म रामायण मराठीत आणल्याने श्री एकनाथांनी लोकांना रामकथेचे तात्त्विक आणि भावनिक पैलू समजण्यास मदत केली.

• सामाजिक संदेश:
  या ग्रंथातून श्री रामाचे आदर्श जीवन, त्याग, न्यायप्रियता, आणि धर्माचा प्रचार लोकांपर्यंत पोहोचवला गेला.

उपसंहार:

भावार्थ रामायण हा केवळ रामकथेवर आधारित ग्रंथ नसून, तो एक संत साहित्याचा महान ग्रंथ आहे जो भक्ती, ज्ञान, आणि आत्मपरीक्षण यांचे अनोखे दर्शन घडवतो. त्याची भाषा, विचार, आणि तात्त्विक सुसंवाद हे त्याला मराठीतील अमूल्य ठेवा बनवतात.