​भावार्थ रामायणहा श्री एकनाथ महाराजांनी १६व्या शतकात रचलेला एक प्रसिद्ध मराठी ग्रंथ आहे. हा ग्रंथरामायणाचा एका विशिष्ट शैलीत केलेला अनुवाद आहे, ज्यामध्ये संस्कृत भाषेतील वाल्मीकी रामायणाच्या मूळ कथा आणि घटनांचे मराठी भाषेत काव्यरूपात वर्णन आहे. भावार्थ रामायण केवळ अनुवाद नसून, त्यात श्री एकनाथ महाराजांच्या आध्यात्मिक दृष्टीकोनातून रामायणातील पात्रांचे आणि घटनांचे सखोल विवेचन केले आहे.

नाथ संप्रदायातील अखेरच्या काळात लिहिलेला आणि अतिशय महत्त्वपूर्ण असा ग्रंथ म्हणजे भावार्थ रामायण होय. उदात्त मानवी मूल्यांचे मूळ असलेल्या, भारतीय संस्कृती आणि सभ्यतेच्या क्षितिजावर सर्वश्रेष्ठ स्थान मिळवलेल्या, तसेच जगभर सर्वाधिक लोकप्रियता लाभलेल्या आदिकवी वाल्मीकी यांच्या ‘रामायण’ या महान ग्रंथावर आधारित, प्राकृत भाषेत केलेली टीका म्हणजे भावार्थ रामायण.

हा ग्रंथ नाथांच्या साहित्यसंपदेचा अंतिम ठसा असून, त्याच्या गाभ्यात मानवीय मूल्यांचा आणि आध्यात्मिक विचारांचा अनमोल खजिना दडलेला आहे.
नाथांनी आपल्या निर्मळ अंतःकरण, शुद्ध आचरण, अखंड हरिचिंतन आणि उत्कट भक्तिभावाने प्रभू श्रीरामाच्याहृदयात भरतासमान स्थान निर्माण केले. प्रभूंनी प्रसन्न होऊन रामायणाचा भावार्थ शब्दबद्ध करण्याचा आदेश दिला. सद्गुरूंच्या कृपेने प्रेरित नाथांनी, विवेकपूर्ण भक्तीभाव आणि अनन्य प्रेमाने ओथंबलेल्या आपल्या विचारांना शब्दरूप दिले. त्यातून नित्यनूतन, चिरंतन, आणि भावभक्तीने समृद्ध असे ‘भावार्थ रामायण’ साकार झाले.

भावार्थ रामायणाचा उद्देश:

भावार्थ रामायणाचे उद्दिष्ट केवळ रामायणाची कथा सांगणे नसून, त्या कथेत दडलेला आध्यात्मिक अर्थ, भक्तीमार्गाचा संदेश, आणि जीवनातील नैतिक मूल्ये यांची शिकवण देणे होते. हा ग्रंथ जनसामान्यांना संस्कृतातील रामायण समजावून सांगण्यासाठी आणि भक्ती-ज्ञान सहजपणे पोहोचवण्यासाठी लिहिला गेला.

भावार्थ रामायणातील मुख्य वैशिष्ट्ये:

1. काव्यरूप:
   संपूर्ण ग्रंथओव्या स्वरूपात रचलेला आहे. एकनाथ महाराजांनी त्यांच्या भक्तिपूर्ण शैलीत या कथा ओव्या व पदांमधून सांगितल्या आहेत.

2. भक्ती आणि ज्ञान यांचा समन्वय:
   भावार्थ रामायणात रामचरित्राचे वर्णन फक्त एका राजघराण्यातील कथा म्हणून नाही तर भगवान राम हे आदर्श पुरुष व भक्तीचा अधिष्ठान म्हणून सादर केले आहे.

3. प्रत्येक अध्यायाचा भावार्थ:
   मूळ कथानकानंतर, प्रत्येक घटनेचा अर्थ आणि त्यातून दिला जाणारा आध्यात्मिक संदेश स्पष्ट करण्यात आला आहे.

4. सामाजिक संदेश:
   रामायणातील कथा वापरून, एकनाथ महाराजांनी समकालीन सामाजिक समस्या, दुराचार, अज्ञान आणि अंधश्रद्धा याविरोधात शिक्षण दिले आहे.

5. सहज मराठी भाषा:
   एकनाथ महाराजांनी गोड, समर्पक आणि प्रासादिक मराठीत लिहिलेले हे रामायण सर्व स्तरांतील लोकांना समजण्यास सोपे आहे.

भावार्थ रामायणाची रचना:

भावार्थ रामायणाची रचना प्राचीन वाल्मीकी रामायणाप्रमाणेच सात कांडांमध्ये (सप्तकांड) आहे:

1. बालकांड:
   श्रीरामाचा जन्म, त्यांचे बालपण, आणि त्यांच्या गुणांचा परिचय.

2. अयोध्याकांड:
   रामांचे वनवासासाठी प्रस्थान, कौसल्येचा त्यागभाव आणि अयोध्येतील घडामोडी.

3. अरण्यकांड:
   वनवासातील संघर्ष, सीता हरण, आणि पर्णकुटीत झालेले जीवन.

4. किष्किंधाकांड:
   सुग्रीवाशी मैत्री, बालीवध, वानरसेनेचे संघटन.

5. सुंदरकांड:
   हनुमंताचे लंकेत प्रवेश, सीतेला भेट, आणि लंकेचे वर्णन.

6. युद्धकांड:
   राम-रावण युद्ध, रावणाचा वध, आणि सीतेचे पुनर्मिळन.

7. उत्तरकांड:
   रामराज्याभिषेक, राज्यकारभार, आणि रामाचे अंतिम गमन.

भावार्थ रामायणातील संदेश:

1. धर्म आणि कर्तव्य:
   प्रत्येक व्यक्तीने आपल्या कर्तव्याचे पालन करावे, जसे श्रीरामांनी केले.

2. आदर्श जीवन:
   राम, सीता, हनुमान, लक्ष्मण यांची आचरणे आदर्श मानून जीवन जगावे.

3. भक्तीमार्ग:
   भगवंतावर श्रद्धा व भक्ती ठेवल्यास सर्व संकटे दूर होतात.

4. सर्वधर्मसमभाव:
   ग्रंथात कोणत्याही प्रकारच्या सामाजिक भेदभावाला स्थान नाही.

5. सहनशीलता:
   जीवनातील दुःखांना सहन करीत, आनंदाने धर्ममार्गावर चालावे.

भावार्थ रामायणाचे महत्त्व:

• धार्मिक:
  भावार्थ रामायण अनेक ठिकाणी भजन-कीर्तन व प्रवचनांमध्ये वापरले जाते.

• साहित्यिक:
  मराठीतील एक अत्यंत महत्त्वाचा काव्यग्रंथ मानला जातो.

• सांस्कृतिक:
  रामायणातील कथा व शिकवण आपल्या सांस्कृतिक परंपरेचा अविभाज्य भाग आहे.

• प्रेरणादायी:
  समाजाला नैतिकता आणि आध्यात्मिकतेची शिकवण देण्यासाठी भावार्थ रामायण आजही उपयुक्त आहे.

उपसंहार:

भावार्थ रामायण हा एक केवळ धार्मिक ग्रंथ नसून, तो प्रत्येकाच्या जीवनासाठी एक मार्गदर्शक आहे. एकनाथ महाराजांनी रामायणाच्या माध्यमातून मराठी जनतेला ज्ञान, भक्ती, आणि आत्मिक उन्नतीचा मार्ग दाखवला. या ग्रंथाचा अभ्यास केल्याने केवळ श्रीरामाच्या जीवनातील प्रेरणा मिळते असे नाही, तर जीवनाच्या सर्व बाजूंवर एक सखोल दृष्टिकोन मिळतो.

भावार्थ रामायण हा एकनाथ महाराजांचा अमूल्य ठेवा असून तो आजही भक्तगणांसाठी प्रेरणा आहे.
ref:transliteral