मराठी साहित्याचा डिजिटल खजिना.
एकनाथी भागवत अध्याय ७ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ७ ओव्या ५०१ ते ६००
ऐशियाच्याही ठायीं । भावबळ भाविक पाहीं ।
अर्पिती जें जें कांहीं । तेणें मोक्ष पाहीं मुमुक्षां ॥१॥
अशाच्या ठिकाणी भाविक लोक भक्तीच्या बळानें जें जें काही अर्पण करतात, त्यानें मुमुक्षूंना मोक्ष प्राप्त होतो १.
तें पडतांचि योगियांच्या मुखीं । संचित क्रियमाणें असकीं ।
जाळोनियां एकाएकीं । करी सुखी निजपदीं ॥२॥
जाळोनियां एकाएकीं । करी सुखी निजपदीं ॥२॥
ते योग्याच्या मुखी पडतांच सारी संचितक्रियमाणें एकदम जाळून टाकून त्याला आत्मपद देऊन सुखी करून सोडतो २.
आणीकही अग्नीचें लक्षण । राया तुज मी सांगेन जाण ।
जेणें सगुण आणि निर्गुण । दिसे समान समसाम्यें ॥३॥
जेणें सगुण आणि निर्गुण । दिसे समान समसाम्यें ॥३॥
हे राजा ! ज्याच्या योगानें सगुण आणि निर्गुण साम्यभावानें एकरूप दिसतात, असे अग्नीचे आणखी एक लक्षण तुला सांगतों ३.
स्वमायया सृष्टमिदं सदसल्लक्षणं विभुः ।
प्रविष्ट ईयते तत्तत् स्वरूपोऽग्निरिवैधसि ॥ ४७ ॥
प्रविष्ट ईयते तत्तत् स्वरूपोऽग्निरिवैधसि ॥ ४७ ॥
[श्लोक ४७]- अग्नीला विशिष्ट आकार नसतो, पण तो लाकडाच्या आकाराप्रमाणे तसा तसा दिसतो त्याप्रमाणे सर्वव्यापक आत्मासुद्धा आपल्या मायेने रचलेल्या कार्यकारणरूप जगात प्रवेश केल्यामुळे त्या त्या वस्तूंचा नामरूपासारखा भासतो. (अग्नीपासून तेजस्विता, अपरिग्रह, इंदियसंयम, उपास्यता, उपाधीशी असंबद्धता इत्यादी गुण घ्यावेत). (४७)
अग्नि सहजें निराकार । त्यासी काष्ठानुरूपें आकार ।
दीर्घ चक्र वर्तुल थोर । नानाकार भासतु ॥४॥
दीर्घ चक्र वर्तुल थोर । नानाकार भासतु ॥४॥
स्वभावतः अग्नि हा निराकारच आहे. लाकडे जशी लांबट, वांकडी, वाटोळी, थोर किंवा लहान आकारांची असतील, त्या त्या आकाराचा तो भासतो ४.
तैसीचि भगवंताची भगवद्ग।ती । स्वमायाकल्पित कल्पनाकृती ।
तेथ प्रवेशला सहज स्थितीं । बहुधा व्यक्ती तो भासे ॥५॥
तेथ प्रवेशला सहज स्थितीं । बहुधा व्यक्ती तो भासे ॥५॥
भगवत्स्वरूपाची गतिही तशीच आहे. स्वमायेच्या कल्पनेनेंच आकृति निर्माण करून तींत तो सहजस्थितीनें शिरलेला असल्यामुळे, अनेक स्वरूपांनी भासतो ५.
जैसें गंगेचें एक जळ । भासे भंवरे लहरी कल्लोळ ।
तैसा जगदाकारें अखिल । भासे सकळ जगदात्मा ॥६॥
तैसा जगदाकारें अखिल । भासे सकळ जगदात्मा ॥६॥
ज्याप्रमाणें गंगेचे एकच उदक असले तरी भोवरे, लाटा, लोंढे इत्यादि निरनिराळ्या स्वरूपांनी भासमान होते, त्याप्रमाणें अखिल विश्वाच्या आकारानें सारा विश्वात्माच भासमान होतो ६.
कां छायामंडपींच्या चित्रासी । दीप प्रभा भासे जैसी ।
राम रावण या नांवेंसी । दावी जगासी नटनाट्य ॥७॥
राम रावण या नांवेंसी । दावी जगासी नटनाट्य ॥७॥
किंवा छाया मंडपाची चित्रे दिव्याच्या प्रकाशाचीच बनलेली असतात. राम, रावण इत्यादि लोकांना पडद्यावर नाट्य करून दाखवितात ७.
तैशा नानाविधा व्यक्ती । नाना मतें नानाकृती ।
तेथ प्रवेशोनि श्रीपती । सहजस्थितीं नाचवी ॥८॥
तेथ प्रवेशोनि श्रीपती । सहजस्थितीं नाचवी ॥८॥
त्याप्रमाणें नानाप्रकारचे प्राणी, नाना मते, नाना आकृति दृष्टीस पडतात, त्या सर्वांमध्यें श्रीहरिच प्रवेश करून सहजस्थितीनें त्यांना नाचवितो ८.
तैशी योगियाची स्थिती । पाहता नानाकार व्यक्ती ।
आपणियातें देखे समवृत्ती । भेदभ्रांति त्या नाहीं ॥९॥
आपणियातें देखे समवृत्ती । भेदभ्रांति त्या नाहीं ॥९॥
योग्याची स्थिति अशीच असते. नानाप्रकारचे आकार व व्यक्ति दृष्टीस पडल्या तरी त्या सर्वांच्या ठिकाणी समदृष्टीनें तो आपणालाच पाहात असल्यामुळें त्याला भेदाची भ्रांति नसते ९.
तेथ जें जें कांहीं पाहे । तें तें आपणचि आहे ।
या उपपत्ती उभवूनि बाहे । सांगताहे अवधूतु ॥५१०॥
या उपपत्ती उभवूनि बाहे । सांगताहे अवधूतु ॥५१०॥
तिकडे तो जें जें कांहीं पाहतो, तें तें तो स्वतःच असतो. अशी मीमांसा अवधूतानें बाहु उभारून सांगितली १०.
या देहासी जन्म नाशु । आत्मा नित्य अविनाशु ।
हा दृढ केला विश्वासु । गुरु हिमांशु करूनि ॥११॥
हा दृढ केला विश्वासु । गुरु हिमांशु करूनि ॥११॥
जन्म आणि मृत्यु ह्या देहालाच आहे; आत्मा हा नित्य असून अविनाशी आहे. हा निश्चय मी चंद्राला गुरु करून दृढतर करून घेतला ११.
विसर्गाद्याः श्मशानान्ता भावा देहस्य नात्मनः ।
कलानामिव चन्द्रस्य कालेनाव्यक्तवर्त्मना ॥ ४८ ॥
कलानामिव चन्द्रस्य कालेनाव्यक्तवर्त्मना ॥ ४८ ॥
[श्लोक ४८]- काळाची गती जाणली जाऊ शकत नाही त्या काळाच्या प्रभावाने चंद्राच्या कळा कमीजास्त होतात तरीसुद्धा चंद्र हा चंद्रच असतो त्याचप्रमाणे जन्मल्यापासून मरेपर्यंतच्या अवस्था शरीराच्या असतात, आत्म्याशी त्यांचा काहीही संबंध नसतो. (चंद्रापासून हा गुण घ्यावा - देहाच्या बदलाने आत्म्यात बदल होत नाही). (४८)
शुक्लकृष्णपक्षपाडी । चंद्रकळांची वाढीमोडी ।
ते निजचंद्रीं नाहीं वोढी । तैशी रोकडी योगियां ॥१२॥
ते निजचंद्रीं नाहीं वोढी । तैशी रोकडी योगियां ॥१२॥
शुक्लपक्षाच्या आणि कृष्णपक्षाच्या योगानें चंद्राच्या कला वाढतात व कमी होतात पण मूळ चंद्राला कांहीं वृद्धि क्षय नसतो. तशीच स्थिति खरोखर योग्याची असते १२.
जन्मनाशादि षड्‌विकार । हे देहासीच साचार ।
आत्मा अविनाशी निर्विकार । अनंत अपार स्वरूपत्वें ॥१३॥
आत्मा अविनाशी निर्विकार । अनंत अपार स्वरूपत्वें ॥१३॥
जन्म, मृत्यु इत्यादि जे सहा विकार आहेत, ते खरोखर देहालाच आहेत. आत्मा स्वरूपतः अविनाशी, निर्विकार, अनंत आणि अमर असाच आहे १३.
घटु स्वभावें नाशवंतु असे । त्यामाजीं चंद्रमा बिंबलासे ।
नश्वरीं अनश्वर दिसे । विकारदोषें लिंपेना ॥१४॥
नश्वरीं अनश्वर दिसे । विकारदोषें लिंपेना ॥१४॥
घट हा स्वभावतःच नाशवंत असतो, पण त्यामध्यें चंद्राचे प्रतिबिंब पडते. त्याप्रमाणेच अशाश्वतामध्यें शाश्वत दिसते, पण त्याला नश्वराचे विकार कधींच लागत नाहींत १४.
घटासवें चंद्रासी उत्पत्ती । नाहीं नाशासवें नाशप्राप्ती ।
चंद्रमा आपुले सहजस्थितीं । नाशउ त्पत्तिरहितु ॥१५॥
चंद्रमा आपुले सहजस्थितीं । नाशउ त्पत्तिरहितु ॥१५॥
घटाबरोबर काही चंद्र उत्पन्न होत नाही; किंवा घटाच्या नाशाबरोवर चंद्राचा नाश होत नाही. तर चंद्र हा आपल्या सहजस्थितीप्रमाणें नाश व उत्पत्तिरहितच असतो १५.
तैसा योगिया निजरूपपणें । देहासवें नाहीं होणें ।
देह निमाल्या नाहीं निमणें । अखंडपणें परिपूर्ण ॥१६॥
देह निमाल्या नाहीं निमणें । अखंडपणें परिपूर्ण ॥१६॥
त्याप्रमाणें योगी हा आत्मस्वरूप असल्यानें देहाबरोबर जन्मास येत नाही, किंवा देहाच्या नाशाबरोबर त्याचा नाश होत नाही. तो अखंड स्वरूपानें परिपूर्णच असतो १६.
काळाची अलक्ष्य गती । दाखवी नाश आणि उत्पत्ति ।
ते काळसत्ता देहाप्रती । आत्मस्थिती नातळे ॥१७॥
ते काळसत्ता देहाप्रती । आत्मस्थिती नातळे ॥१७॥
काळाची गति मोठी गहन आहे. तिच्यामुळेच नाश आणि उत्पत्ति झालेली दृष्टीस पडते. पण ती काळाची सत्ता देहावर आहे. आत्मस्थितीला ती मुळीच लागू नाहीं १७.
एवं काळाचें बळ गाढें । म्हणती ते देहाचिपुढें ।
पाहतां आत्मस्थितीकडे । काळ बापुडें तेथ नाहीं ॥१८॥
पाहतां आत्मस्थितीकडे । काळ बापुडें तेथ नाहीं ॥१८॥
तात्पर्य काळाचे सामर्थ्य मोठे अगाध आहे म्हणतात, पण ते देहाच्यापुढेच. आत्मस्थितीकडे पाहिले तर, बिचारा काळ तेथें नाहींच १८.
सूक्ष्म काळगती सांगतां । वेगें आठवलें अवधूता ।
सिंहावलोकनें मागुता । अग्निदृष्टांता सांगतु ॥१९॥
सिंहावलोकनें मागुता । अग्निदृष्टांता सांगतु ॥१९॥
काळाची सूक्ष्म गति सांगतांना अवधूताला अकस्मात् आठवण झाली. आणि त्यानें सिंहावलोकन करून अग्नीचा दृष्टांत पुन्हा सांगितला १९.
कालेन ह्योघवेगेन भूतानां प्रभवाप्ययौ ।
नित्यावपि न दृश्येते आत्मनोऽग्नेर्यथार्चिषाम् ॥ ४९ ॥
नित्यावपि न दृश्येते आत्मनोऽग्नेर्यथार्चिषाम् ॥ ४९ ॥
[श्लोक ४९] - आगीच्या ज्वाळा किंवा दिव्याची ज्योत क्षणाक्षणाला उत्पन्न आणि नष्ट होत राहाते, परंतु कळत नाही; तसेच वेगवान काळामुळे प्राण्यांच्या शरीराची क्षणाक्षणाला उत्पत्ती आणि विनाश होत असतो, परंतु तो लक्षात येत नाही. (अग्नीची ज्वाळा किंवा दिव्याच्या ज्योतीपासून प्रकृतीचे विनाशित्त्व जाणावे अग्नीसंबंधीचा हा आणखी एक गुण). (४९)
काळनदीचा महावेगु । सूक्ष्मगती वाहतां वोघू ।
तेथ भूततरंगा जन्मभंगु । देखतांचि जगु न देखे ॥५२०॥
तेथ भूततरंगा जन्मभंगु । देखतांचि जगु न देखे ॥५२०॥
त्या काळनदीचा वेग अत्यंत प्रचंड आहे. तिचा ओघ अत्यंत सूक्ष्म गतीनें वहात असतो; त्यांत प्राणिरूप तरंग उठतात व मोडतात, पण हे जगाला दिसून दिसत नाहीं ५२०.
जराजर्जरित जाण । वाहतां नदीमाजीं वोसण ।
षड्‌विकार तेचि परिपूर्ण । भंवरे दारुण भंवताति ॥२१॥
षड्‌विकार तेचि परिपूर्ण । भंवरे दारुण भंवताति ॥२१॥
ह्या नदीमध्यें जरेनें जर्जर झालेला लोकरूपी कचरा तरंगत असतो आणि षड्विकाररूप महाभयंकर भोवरे गरगर फिरत असतात २१.
बाल्य-तारुण्यांचें खळाळ । वार्धक्याचें मंद जळ ।
जन्ममरणांचे उसाळ । अतिकल्लोळ उठती ॥२२॥
जन्ममरणांचे उसाळ । अतिकल्लोळ उठती ॥२२॥
बाल्य तारुण्य यांचे खळाळ चालू असतात. वार्धक्याचे जळ मंदमंद वहात असते. आणि जन्ममरणांचे लोंढे उसळून कल्लोळ करीत असतात २२.
वोघवेगाच्या कडाडी । पडत आयुष्याची दरडी ।
स्वर्गादि देउळें मोडी । शिखरींचे पाडी सुरेंद्र ॥२३॥
स्वर्गादि देउळें मोडी । शिखरींचे पाडी सुरेंद्र ॥२३॥
प्रवाहाच्या धारेच्या तडाक्यानें आयुष्याच्या दरडी कोसळतात. स्वर्गादिक देवळे मोडून टाकून शिखरावर असलेल्या इंद्रांनाहीं तो प्रवाहवेग खाली पाडतो २३.
तळीं रिचावितां घोगें । पाताळादि विवरें वेगें ।
नाशूनियां पन्नगें । अंगभंगें अडिमोडी करी ॥२४॥
नाशूनियां पन्नगें । अंगभंगें अडिमोडी करी ॥२४॥
हाच प्रवाहाचा लोंढा घोघावत पाताळद्वारें खाली घुसला म्हणजे सर्पांचा फडशा उडवन त्यांची हाडे अगदी चूर करून सोडतो २४.
ऐशिया जी काळवोघासीं । घडामोडी भूततरंगांसी ।
होतसे अहर्निशीं । तें कोणासी लक्षेना ॥२५॥
होतसे अहर्निशीं । तें कोणासी लक्षेना ॥२५॥
अशा काळाच्या ओघामध्यें भूततरंगाची घडामोड रात्रंदिवस चालू असते. परंतु चमत्कार हा की, ती कोणाच्या लक्षात येत नाहीं २५,
जैं महाप्रळयीं मेघु गडाडी । तैं पूर चढे कडाडी ।
ब्रह्मादिक तरुवर उपडी । समूळ सशेंडी वाहविले ॥२६॥
ब्रह्मादिक तरुवर उपडी । समूळ सशेंडी वाहविले ॥२६॥
जेव्हां महाप्रळयाच्या वेळी प्रळयमेघांचा गडगडाट होतो, तेव्हां अनिवार पूर येतो आणि त्यामध्यें ब्रह्मदेवादिक मोठमोठे वृक्ष उपटून पडून भरारा शेंड्याबुडख्यासकट वाहून जातात ! २६.
जैं आत्यंतिक पूरु चढे । तैं वैकुंठ कैलासही बुडे ।
तेथ काळा रिगू न घडे । हें अवचट घडे एकदां ॥२७॥
तेथ काळा रिगू न घडे । हें अवचट घडे एकदां ॥२७॥
ह्या पुराचा अतिरेक झाला म्हणजे वैकुंठ आणि कैलाससुद्धा बुडून जातात. तेथे काळाचासुद्धा रिघाव होत नाही. असें एकदम एकाएकी घडतें २७.
अनिवार काळनदीची गती । सूक्ष्म लक्षेना निश्चितीं ।
ते सूक्ष्मगतीची स्थिती । अतिनिगुतीं परियेसीं ॥२८॥
ते सूक्ष्मगतीची स्थिती । अतिनिगुतीं परियेसीं ॥२८॥
ही काळरूप नदीची गति मोठी अनिवार आहे. ती अत्यंत सूक्ष्म असल्यामुळें तिचे निश्रित स्वरूप लक्षात येत नाही. त्या सूक्ष्म गतीची खरी खरी स्थिति आतां ऐकून घे २८.
दीपू तोचि तो हा म्हणती । परी शिखा क्षणक्षणा जाती ।
ते लक्षेना सूक्ष्मगती । अंतीं म्हणती विझाला ॥२९॥
ते लक्षेना सूक्ष्मगती । अंतीं म्हणती विझाला ॥२९॥
मघांचा दिवा तोच हा असें म्हणतात. परंतु त्याची ज्योत क्षणोक्षणी एकएक लयास जाऊन दुसरी उत्पन्न होत असते. परंतु हा सूक्ष्म प्रकार लोकांच्या लक्षात येत नाही, आणि शेवटी तो दिवा विझला असे म्हणतात २९.
प्रत्यक्ष प्रवाहे गंगाजळ । ते काळींचे म्हणती बरळ ।
तैशी काळगती अकळ । लोक सकळ नेणती ॥५३०॥
तैशी काळगती अकळ । लोक सकळ नेणती ॥५३०॥
किंवा नदीचे पाणी प्रत्यक्ष वहात असते, तेही प्रतिक्षणी नवें नवेंच येत असते, परंतु अडाणी लोक तें वाहणारे पाणी पहिलेच म्हणजे मघांचेंच, कालचेंच म्हणून समजतात. त्याप्रमाणें काळाची गति अगम्य आहे, सर्व लोकांना ती कळत नाहीं ५३०.
प्रत्यक्ष पाहतां देहासी । काळ वयसेतें ग्रासी ।
बाल्य-कौमार-तारुण्यांसी । निकट काळासी न देखती ॥३१॥
बाल्य-कौमार-तारुण्यांसी । निकट काळासी न देखती ॥३१॥
प्रत्यक्ष देहालाच पाहिले तरी काळ हा वयाला ग्रासीतच असतो. बाल्य, कौमार्य, किंवा तारुण्य असतांना काळही जवळच असतो, पण त्याला कोणी पाहात नाहीं ३१.
अलक्ष्य काळाची काळगती । यालागीं गुरु केला गभस्ती ।
त्यापासोनि शिकलों स्थिति । तेही नृपति परियेसीं ॥३२॥
त्यापासोनि शिकलों स्थिति । तेही नृपति परियेसीं ॥३२॥
अशी ही काळाची गति अगम्य आहे. म्हणून मी सूर्याला गुरु केले. आता त्याच्यापासून जे मी शिकलों तेही राजा ! ऐकून घे ३२.
गुणैर्गुणानुपादत्ते यथाकालं विमुञ्चति ।
न तेषु युज्यते योगी गोभिर्गा इव गोपतिः ॥ ५० ॥
न तेषु युज्यते योगी गोभिर्गा इव गोपतिः ॥ ५० ॥
[श्लोक ५०]- सूर्य जसा आपल्या किरणांनी पृथ्वीवरील पाणी शोषून घेतो आणि पावसाळ्यात ते पृथ्वीला देतो, त्याचप्रमाणे योगी पुरूष इंद्रियांच्याद्वारे विषय ग्रहण करतो आणि योग्य समयी त्यांचे दानसुद्धा करून टाकतो विषयांत तो आसक्त असत नाही. (५०)
सूर्य काळें निजकिरणीं । रसेंसहित शोषी पाणी ।
तोचि वर्षाकाळीं वर्षोनी । निववी जनीं सहस्त्रधा ॥३३॥
तोचि वर्षाकाळीं वर्षोनी । निववी जनीं सहस्त्रधा ॥३३॥
सूर्य हा हळुहळू आपल्या किरणांनी ओलाव्यासहित (रसांसहित) पृथ्वीवरील समुद्र वगैरेचे पाणी शोषण करून घेतो. आणि तोच पावसाळ्यांत त्या पाण्याची वृष्टि करून लोकांना अनेक प्रकारे तृप्त करून सोडतो ३३.
सर्व शोषूनि घे किरणीं । तें शोषितें लक्षण नेणे कोणी ।
देतां मेघमुखें वरुषोनी । निववी अवनी जनेंसीं ॥३४॥
देतां मेघमुखें वरुषोनी । निववी अवनी जनेंसीं ॥३४॥
परंतु सूर्य आपल्या किरणांनी पाणी शोषण करून घेतो, ह्या शोषकपणाचे लक्षण कोणाला कळत नाही. तरी मेघाच्या द्वारे वृष्टि करून जनासहवर्तमान सारी पृथ्वी गारीगार करून सोडतो ३४.
तैसीचि योगियाची परीं । अल्प ज्याचें अंगीकारी ।
त्याचे मनोरथ पूर्ण करी । सहस्र प्रकारी हितत्वें ॥३५॥
त्याचे मनोरथ पूर्ण करी । सहस्र प्रकारी हितत्वें ॥३५॥
योग्याचा प्रकारही तसाच आहे. तो थोडेसें ज्याचें घेतो त्याचे कल्याण करावे म्हणून, हजार प्रकारांनी त्याचे मनोरथ पूर्ण करतो ३५.
ज्यांचें सेविती योगी आत्माराम । त्यांचे पुरती सकळ काम ।
अंतीं करोनियां निष्काम । विश्रामधाम आणिती ॥३६॥
अंतीं करोनियां निष्काम । विश्रामधाम आणिती ॥३६॥
आत्मानंदांत निमग्न झालेले योगी ज्या लोकांचे काही सेवन करतात, त्यांचे सर्व मनोरथ परिपूर्ण होतात. आणि अंती त्यांना ते निष्काम करून विश्रांतिस्थानाला नेतात ३६.
एवं योगी आपुले योगबळें । विषयो सेविती इंद्रियमेळें ।
जे देती त्यांसी यथाकाळें । कृपाबळें निवविती ॥३७॥
जे देती त्यांसी यथाकाळें । कृपाबळें निवविती ॥३७॥
अशा प्रकारे योगी आपल्या योगबळानें इंद्रियांच्या द्वारे विषयाचे सेवन करीत असतात. त्यांना जे कोणी काही देतात, त्यांना ते योग्य प्रसंगी कृपाबळानें तृप्त करून सोडतात ३७.
त्यांसी विषयो देतां कां घेतां । आसक्ति नाहीं सर्वथा ।
रसु चोखूनि घेतां देतां । अलिप्त सविता तैसे ते ॥३८॥
रसु चोखूनि घेतां देतां । अलिप्त सविता तैसे ते ॥३८॥
त्याला विषय देतांना किंवा घेतांना कधी आसक्ति म्हणून नसतेच. ओलावा शोषण करून घेतांना किंवा परत देतांना सूर्य जसा अलिप्त असतो, त्याप्रमाणेच तेही अलिप्त असतात ३८.
बुध्यते स्वे न भेदेन व्यक्तिस्थ इव तद्गतः ।
लक्ष्यते स्थूलमतिभिरात्मा चावस्थितोऽर्कवत् ॥ ५१ ॥
लक्ष्यते स्थूलमतिभिरात्मा चावस्थितोऽर्कवत् ॥ ५१ ॥
[श्लोक ५१]-पाण्याच्या निरनिराळ्या पात्रांमध्ये प्रतिबिंबित झालेला एकच सूर्य त्यातच प्रवेश करून वेगवेगळा झाल्याचे सामान्य बुद्धीच्या माणसाला दिसते, त्याचप्रमाणे उपाधींच्या भेदामुळे प्रत्येक व्यक्तीमध्ये एकच आत्मा वेगवेगळा आहे, असे वाटते. (सूर्यापासून अनासक्ती व उपाधीमुळे भेदप्रतीती हे गुण घ्यावेत). (५१)
सूर्यो थिल्लरामाजीं बिंबला । मूढ म्हणती थिल्लरीं बुडाला ।
त्याचेनि कंपें कंपु मानिला । डहुळें डहुळला म्हणती तो ॥३९॥
त्याचेनि कंपें कंपु मानिला । डहुळें डहुळला म्हणती तो ॥३९॥
डबक्यामध्यें सूर्याचे प्रतिबिंब पडते. पण मूढ लोक सूर्यच डबक्यामध्यें बुडाला असे म्हणतात. त्यांत पाणी हालले तर सूर्यच हालला असें ते समजतात. आणि ते पाणी गढूळ झाले म्हणजे सूर्यच मळकट झाला असें महणतात ३९.
त्या थिल्लरातें नातळतां । गगनीं अलिप्त जेवीं सविता ।
तैसीच योगियांची योग्यता । देहातीतता देहकर्मीं ॥५४०॥
तैसीच योगियांची योग्यता । देहातीतता देहकर्मीं ॥५४०॥
पण सूर्य त्या डबक्याला स्पर्शही न करतां आकाशामध्यें निर्बाध असतो, त्याप्रमाणेच योग्याची योग्यता देहकर्मांत राहूनही देहातीतच असते ५४०.
त्यासी देहबुद्धीचेनि छंदें । म्हणती योगिया देहीं नांदे ।
त्या देहाचेनि नाना बाधें । स्वबुद्धिभेदें बांधिला म्हणती ॥४१॥
त्या देहाचेनि नाना बाधें । स्वबुद्धिभेदें बांधिला म्हणती ॥४१॥
लोक देह बुद्धीच्या छंदानें योगी देहांत नांदत असतो असे म्हणतात. तसेच देहाच्या अनेक प्रकारच्या उपाधींनी तो बांधलेला असतो असेंही ते स्वबुद्धीनुसार म्हणतात. ४१.
त्यासी देहाचें बाधितभान । हें न कळें त्याचें गुह्यज्ञान ।
दोराचेनि सापें जाण । डसोनि कोण मारिला ॥४२॥
दोराचेनि सापें जाण । डसोनि कोण मारिला ॥४२॥
त्याला देहाचे बाधित म्हणजे मिथ्याभान असते. ('सुंभ जळतो पण पीळ जळत नाही' ह्यांत पीळ कायम असल्याचा जो भास होतो त्याला 'बाधितभान' म्हणतात) हे त्या योग्याचें गुह्यज्ञान कोणाला कळत नसते. दोराच्या सापानें दंश करून कधी कोणाला मारले आहे काय ? ४२.
एवं आत्मा तो चिदाकाशीं । मिथ्या देहीं मिथ्यात्वेंसीं ।
बिंबोनि दावी देहकर्मासी । नव्हे तें त्यासी बाधक ॥४३॥
बिंबोनि दावी देहकर्मासी । नव्हे तें त्यासी बाधक ॥४३॥
तसें आत्मा चिदाकाशांत असून मिथ्या देहामध्यें मिथ्या रूपानेंच प्रतिबिंबित होऊन देहकर्माला दाखवितो, म्हणून ते कर्म त्याला बाधक होत नाही. ४३.
देखे आपणातें जळीं बिंबला । परी न म्हणे मी जळीं बुडाला ।
तैसा देहातीतु बोधु झाला । नाहीं भ्याला देहकर्मा ॥४४॥
तैसा देहातीतु बोधु झाला । नाहीं भ्याला देहकर्मा ॥४४॥
आपले प्रतिबिंब जळामध्यें पाहातो, पण मी जळांत बुडालों असे तो म्हणत नाही; त्याप्रमाणें आपण देहापासून भिन्न आहों, असें ज्याला पक्के ज्ञान झालें, तो देहकर्माला भीत नाही. ४४.
देखोनि मृगजळाचा पूरु । मूर्ख करूं धांवती तारूं ।
तैसा मिथ्या हा संसारु । भयंकरु मूर्खासी ॥४५॥
तैसा मिथ्या हा संसारु । भयंकरु मूर्खासी ॥४५॥
मृगजळाचा पूर पाहून जो तारूं बांधायला धांवाधांव करतो तो मूर्ख होय. त्याप्रमाणें संसार हा मुळी मिथ्याच आहे. तो मूर्खाला भयंकर वाटतो ४५.
यालागीं दारागृहपुत्रप्राप्ती । तेथ न करावी अतिप्रीती ।
येचिविषयीं रायाप्रती । कथा कपोती सांगतु ॥४६॥
येचिविषयीं रायाप्रती । कथा कपोती सांगतु ॥४६॥
म्हणून घरदार, बायकामुले, वतनवाडी ह्यांवर अत्यंत प्रेम असें करूच नये. याकरतांच राजाला अवधूत कपोतपक्ष्याची कथा सांगू लागले. ४६.
नातिस्नेहः प्रसङ्गो वा कर्तव्यः क्वापि केनचित् ।
कुर्वन्विन्देत सन्तापं कपोत इव दीनधीः ॥ ५२ ॥
कुर्वन्विन्देत सन्तापं कपोत इव दीनधीः ॥ ५२ ॥
[श्लोक ५२]-कधीही, कोणाशीही, अतिशय प्रेम किंवा आसक्ती ठेवू नये अन्यथा अशा माणसाची बुद्धी दीनवाणी होऊन त्याला कबुतराप्रमाणे अतिशय क्लेश सहन करावे लागतात. (५२)
संसारदुःखाचें मूळ । स्त्रीआसक्तीच जाण केवळ ।
स्त्रीलोभाचें जेथ प्रबळ बळ । दुःख सकळ त्यापासीं ॥४७॥
स्त्रीलोभाचें जेथ प्रबळ बळ । दुःख सकळ त्यापासीं ॥४७॥
संसारदुःखाचें मूळ केवळ एक स्त्रीची आसक्ति. स्त्रीलंपटपणाचा जोर जेथें अधिक असतो, त्याच्याचपाशीं सारे दुःख असते ४७.
स्त्रीपासाव झाले पुत्र । त्याचे ठायीं स्नेह विचित्र ।
करितां दुःखासी पात्र । संसारी नर होताति ॥४८॥
करितां दुःखासी पात्र । संसारी नर होताति ॥४८॥
स्त्रियेपासून पुत्र होतात व त्यांच्यावर विलक्षण ममता जडते. त्यामुळें प्रापंचिक लोक दुःखास पात्र होतात ४८.
आसक्ति आणि स्नेहसूत्र । या दोन्हीपासाव दुःख विचित्र ।
पदोपदीं भोगिती नर । अस्वतंत्र होऊनि ॥४९॥
पदोपदीं भोगिती नर । अस्वतंत्र होऊनि ॥४९॥
आसक्ति आणि मोहजाळ ह्या दोहोंपासूनच मनुष्य पराधीन होऊन पदोपदी विलक्षण दुःख भोगीत असतात ४९.
यालागीं भलतेनि भलते ठायीं । आसक्ति स्नेहो न करावा पाहीं ।
अतिस्नेहो मांडिजे जिंहीं । दुःख तिंही भोगिजे ॥५५०॥
अतिस्नेहो मांडिजे जिंहीं । दुःख तिंही भोगिजे ॥५५०॥
याकरतां कोणीही कोणाच्याच ठिकाणी आसक्ति किंवा स्नेह असा ठेवूच नये. ज्यांनी अतिस्नेह केला त्यांनी दुःख हे भोगलेंच पाहिजे ५५०.
स्नेहदुःखाची वार्ता । कपोता-कपोतीची कथा ।
तुज सांगेन नृपनाथा । स्वस्थचित्ता परियेसीं ॥५१॥
तुज सांगेन नृपनाथा । स्वस्थचित्ता परियेसीं ॥५१॥
हे राजेश्वरा ! स्नेहाचा आणि दुःखाचा परिणाम कळावा म्हणून तुला एक कपोत-कपोतीची कथा सांगतों, ती स्वस्थचित्तानें श्रवण कर ५१.
कपोतः कश्चनारण्ये कृतनीडो वनस्पतौ ।
कपोत्या भार्यया सार्धमुवास कतिचित्समाः ॥ ५३ ॥
कपोत्या भार्यया सार्धमुवास कतिचित्समाः ॥ ५३ ॥
[श्लोक ५३] -एका जंगलात एक कपोत झाडावर आपले घरटे बांधून त्यात मादीसह काही वर्षेपर्यंत राहात होता. (५३)
कपोतीचें स्नेह गोड । धरोनी स्त्रीसुखाची चाड ।
वनीं वृक्ष पाहोनियां गूढ । करी नीड कपोता ॥५२॥
वनीं वृक्ष पाहोनियां गूढ । करी नीड कपोता ॥५२॥
एका वनामध्यें एक कपोतपक्षी (पारवा अथवा कवडा) रहात होता. तो कपोतीच्या प्रेमाला अतिशय लुब्ध झाला. त्यानें स्त्रीसुखाच्या लालसेनें एक अवघडसें झाड पाहून त्याच्यावर घरटे बांधले ५२.
तेणें वनचरें वनस्थळीं । नीडामाजीं स्त्रीमेळीं ।
वासु केला बहुकाळीं । भार्ये जवळी भूलला ॥५३॥
वासु केला बहुकाळीं । भार्ये जवळी भूलला ॥५३॥
वनांत विहार करणाऱ्या त्या कपोतानें स्त्रीला भुलून वनामध्यें त्या घरट्यांत आपल्या स्त्रीच्या संगतीत पुष्कळ काळ घालविला ५३.
कपोतौ स्नेहगुणित हृदयौ गृहधर्मिणौ ।
दृष्टिं दृष्ट्याङ्गमङ्गेन बुद्धिं बुद्ध्या बबन्धतुः ॥ ५४ ॥
दृष्टिं दृष्ट्याङ्गमङ्गेन बुद्धिं बुद्ध्या बबन्धतुः ॥ ५४ ॥
[श्लोक ५४.] त्यांच्या मनात एकमेकांबद्दल नेहमी स्नेह वाढत होता ते दांपत्यधर्मानुसार एकमेकांच्या दृष्टीने दृष्टीला, अंगाने अंगाला आणि बुद्धीने बुद्धीला जखडून टाकत होते. (५४)
कपोता आणि कपोती । परस्परें दोघां अतिप्रीती ।
स्नेहो वाढलासे चित्तीं । हृदयीं आसक्ती नीच नवी ॥५४॥
स्नेहो वाढलासे चित्तीं । हृदयीं आसक्ती नीच नवी ॥५४॥
कपोता आणि कपोती ह्या परस्परांमध्यें अत्यंत प्रेम होते. त्यांच्या मनांतील ते प्रेम दिवसेंदिवस वाढतच गेले. हृदयामध्यें नित्य नवी आसक्ति उत्पन्न होऊ लागली ५४.
हावभाव विलासस्थिती । येरेयेरांकडे पाहती ।
परस्परें कुरवाळिती । वोठंगिती येरयेरां ॥५५॥
परस्परें कुरवाळिती । वोठंगिती येरयेरां ॥५५॥
त्यांनी कामुक इच्छेनें एकमेकांकडे पाहावेंः नानाप्रकारचे विलास करावे; परस्परांस कुरवाळून एकमेकांच्या गळ्यांत गळा घालावा ५५.
येरयेरां वेगळें होणें । नाहीं जीवें अथवा मनें ।
दोघें वर्तती एकें प्राणें । खाणें जेवणें एकत्र ॥५६॥
दोघें वर्तती एकें प्राणें । खाणें जेवणें एकत्र ॥५६॥
जिवानें किंवा मनानेंहीं एकमेकांपासून कधी वेगळे होऊ नये; एकजीव होऊन दोघांनी वागावें; खाणेपिणे सारे एके ठिकाणी असें चालले ५६.
शय्यासनाटनस्थान वार्ताक्रीडाशनादिकम् ।
मिथुनीभूय विश्रब्धौ चेरतुर्वनराजिषु ॥ ५५ ॥
मिथुनीभूय विश्रब्धौ चेरतुर्वनराजिषु ॥ ५५ ॥
[श्लोक ५५]-त्यांचे एकमेकांवर एवढे प्रेम होते की, ते निःशंकपणे त्या वनराईत बरोबरीने निजत, बसत, हिंडतफिरत, थांबत, गोष्टी करीत, खेळत आणि खातपीत होते. (५५)
सेवितां ज्याची अतिगोडी । तें घालिती येरयेरांच्या तोंडीं ।
जीवेंप्राणें शिणोनी जोडी । तें दे आवडीं स्त्रियेसी ॥५७॥
जीवेंप्राणें शिणोनी जोडी । तें दे आवडीं स्त्रियेसी ॥५७॥
खातांना जे अतिशय गोड लागे, ते त्यांनी एकमेकांच्या तोंडात घालावें, कपोता मोठ्या कष्टानें दमून भागून जे मिळवून आणी, ते मोठ्या आवडीनें स्त्रीला देई ५७.
स्त्रियेसी सांडूनि दुरी । पाऊल न घाली बाहेरी ।
हात धरोनि परस्परीं । आंतबाहेरी हिंडती ॥५८॥
हात धरोनि परस्परीं । आंतबाहेरी हिंडती ॥५८॥
स्त्रीला सोडून तो पाउलही बाहेर टाकीत नसे. एकमेकांचा हात धरून ते आंत बाहेर हिंडत ५८.
सदा एकांतीं बसती । एके स्थानीं दोघें असती ।
दोघें क्रीडाविहार करिती । खेळ खेळती विनोदें ॥५९॥
दोघें क्रीडाविहार करिती । खेळ खेळती विनोदें ॥५९॥
ती सदा एकांतांत बसत; एके ठिकाणींच दोघे असत; दोघे नानाप्रकारच्या क्रीडा करीत; नानाप्रकारचे विहार करीत आणि आनंदानें परोपरीचे खेळ खेळत ५९.
एकांतीं गोड बोली । सासुसासर्यांेचा विकल्पु घाली ।
दिराभावांच्या मोडी चाली । बोलाच्या भुलीं भुलवित ॥५६०॥
दिराभावांच्या मोडी चाली । बोलाच्या भुलीं भुलवित ॥५६०॥
बायका ह्या एकांतांत असल्या म्हणजे मोठ्या गोड बोलतात; नवऱ्याच्या मनामध्यें सासूसासऱ्याविषयी विकल्प भरवून देतात; दिरा-भावांच्या चाली मोडून टाकतात आणि गोड गोड भाषणानें नवऱ्याला भुरळ घालतात ५६०.
एके आसनीं बैसती । येरयेरांतें टेंकती ।
एके शय्ये निद्रा करिती । अहोरातीं एकत्र ॥६१॥
एके शय्ये निद्रा करिती । अहोरातीं एकत्र ॥६१॥
असो. ती एकाच आसनावर बसत; एकमेकांना टेंकत; आणि अहोरात्र एकाच शय्येवर निद्रा करीत ६१,
मैथुनसुखाचेनि वैभवें । विश्वासोनि जीवेंभावें ।
हिताहित कांही नाठवे । गृहिणीगौरवें नाचतु ॥६२॥
हिताहित कांही नाठवे । गृहिणीगौरवें नाचतु ॥६२॥
ह्याप्रमाणें स्त्रीसमागमसुखाच्या ऐश्वर्यावर जीवें-भावें विश्वासून राहिल्यामुळें त्याला हिताहित कांहीच आठवनासे झाले. गृहिणीच्या गौरवांतच तो नाचूं लागला ६२.
खेंडकुलिया आराम । त्यामाजीं दोघां समागम ।
नाममात्रें गृहाश्रम । विषयसंभ्रम वनराजीं ॥६३॥
नाममात्रें गृहाश्रम । विषयसंभ्रम वनराजीं ॥६३॥
वनोपवनामध्यें दोघांचा समागम होत असे. घरटें हें केवळ नांवालाच होते. विषयविलास सारे वनराजीमध्येंच होत असत ६३.
यं यं वाञ्छति सा राजन् तर्पयन्त्यनुकम्पिता ।
तं तं समनयत्कामं कृच्छ्रेणाप्यजितेन्द्रियः ॥ ५६ ॥
तं तं समनयत्कामं कृच्छ्रेणाप्यजितेन्द्रियः ॥ ५६ ॥
[श्लोक ५६] - हे राजन ! मन ताब्यात नसलेला तो कबुतर त्या कबुतरीला जे काही हवे असेल, ते कितीही कष्ट पडले तरी आणून देत असे. तीसुद्धा त्याच्या कामना पूर्ण करीत असे. (५६)
जीवितापरीस समर्थ । जे जे मागे ते ते अर्थ ।
जीवेंप्राणें शिणोनि देत । काममोहित होऊनि ॥६४॥
जीवेंप्राणें शिणोनि देत । काममोहित होऊनि ॥६४॥
प्राणापेक्षाही मौल्यवान असे पदार्थ जे जे काही ती मागेल, ते ते तो काममोहित होऊन विवाअधिक कष्ट करून तिला आणून देत असे ६४.
जाणोनि जीवींचे खुणे । न मागतां अर्थ देणें ।
त्याहीवरी जरी त्या मागणें । तरी विकूनि देणें आपणियातें ॥६५॥
त्याहीवरी जरी त्या मागणें । तरी विकूनि देणें आपणियातें ॥६५॥
मनांतील हेतु ओळखून तिनें न मागतांच वस्तु आणून द्यावयाची; मग मागितल्यानंतर काय विचारावें ? आपल्याला विकूनसुद्धा तिला ते आणून द्यावयाचे ६५.
धर्माची वेळ नाठवणें । दीनावरी दया नेणे ।
कृपा स्त्रियेवरी करणें । जीवेंप्राणें सर्वस्वें ॥६६॥
कृपा स्त्रियेवरी करणें । जीवेंप्राणें सर्वस्वें ॥६६॥
धर्माची संधि आठवावयाची नाही; गरिबावर दया करावयाचे तर ठाऊकच नाहीं; अगदी जिवाभावानें सर्वतोपरि जी काय कृपा करावयाची, ती एका स्त्रीवर ६६.
बैसली साकरेवरी माशी । मारितांही नुडे जैशी ।
तैसा भोगितां विषयांसी । जरामरणासी नाठवी ॥६७॥
तैसा भोगितां विषयांसी । जरामरणासी नाठवी ॥६७॥
साखरेवर बसलेली माशी मारली तरी उडून जात नाही, त्याप्रमाणें विषयाचा उपभोग घेतांना वृद्धापकाळाची व मृत्यूचीही आठवण राहात नाहीं ६७.
जैशी पूर्वजांची भाक । पाळिती सत्यवादी लोक ।
तैसा स्त्रियेचेंचि सुख । पाळी देख सर्वस्वें ॥६८॥
तैसा स्त्रियेचेंचि सुख । पाळी देख सर्वस्वें ॥६८॥
सत्यवादी लोक ज्याप्रमाणें पूर्वजांनी दिलेले वचन पाळतात, त्याप्रमाणें सर्वोपरी स्त्रीच्या सुखांत (कामी जन) व्यत्यय येऊ देत नाहीत ६८.
जैसी आत्मउिपासकासी । एकात्मता होये त्यासी ।
तैसें स्त्रीवांचोनि दृष्टींसी । जगीं आणिकासी न देखे ॥६९॥
तैसें स्त्रीवांचोनि दृष्टींसी । जगीं आणिकासी न देखे ॥६९॥
ज्याप्रमाणें आत्मोपासकाची सर्वत्र एकात्मता होते, त्याप्रमाणें जगामध्यें स्त्रीशिवाय त्याला दुसरे कोणी दिसतच नाही. ६९.
कपोती प्रथमं गर्भं गृह्णन्ती काल आगते ।
अण्डानि सुषुवे नीडे स्वपत्युः सन्निधौ सती ॥ ५७ ॥
अण्डानि सुषुवे नीडे स्वपत्युः सन्निधौ सती ॥ ५७ ॥
[श्लोक ५७]- वेळ येताच कबुतरीला पहिल्यांदा गर्भ राहिला. तिने घरट्यात आपली पतीजवळच अंडी घातली. (५७)
आधींचि प्रिया पढियंती । तेही झाली गर्भवती ।
जैशी लोभियाचे हातीं । सांपडे अवचितीं धनलोहे ॥५७०॥
जैशी लोभियाचे हातीं । सांपडे अवचितीं धनलोहे ॥५७०॥
आधीच स्त्री आवडती, त्यांत ती गरोदर झाली; मग काय विचारावें ? धनलोभ्याच्या हातांत ज्याप्रमाणें अकस्मात् द्रव्याची पेटी सांपडावी ५७०,
तैसें तिच्या गर्भाचें कोड । अधिकाधिक वाढवी गोड ।
जैसें मदिरा पिऊनि माकड । नाचे तडतड डुल्लतु ॥७१॥
जैसें मदिरा पिऊनि माकड । नाचे तडतड डुल्लतु ॥७१॥
त्याप्रमाणें तिच्या गर्भाचे कौतुक तो अधिकाधिकच करूं लागला. दारू पिऊन माकड जसे तडतडा नाचू लागते व डुलं लागते ७१,
तैसे गर्भाचे सोहळे । सर्वस्वें पुरवी डोहळे ।
तिचे लीळेमाजी खेळे । प्राप्तकाळें प्रसूती ॥७२॥
तिचे लीळेमाजी खेळे । प्राप्तकाळें प्रसूती ॥७२॥
त्याप्रमाणें तोही गर्भाचे सोहाळे करूं लागला. सर्वोपरीनें तिचे डोहळे त्यानें पुरविले. आणि प्रसूतिकाल येईपर्यंत तिच्याच लीलेमध्यें तो खेळत बसला ७२.
स्वनीडा-आंतौती । जाहली अंडांतें प्रसवती ।
प्रसूतिवाधावा सांगति । ऐकोनि पति उल्हासे ॥७३॥
प्रसूतिवाधावा सांगति । ऐकोनि पति उल्हासे ॥७३॥
इतक्यांत आपल्या घरट्यांत प्रसूत होऊन तिनें अंडी घातली. ती प्रसूत झाल्याची वार्ता ऐकून पतीचा हर्ष त्रैलोक्यांत मावेना ७३.
तेषु काले व्यजायन्त रचितावयवा हरेः ।
शक्तिभिर्दुर्विभाव्याभिः कोमलाङ्गतनूरुहाः ॥ ५८ ॥
शक्तिभिर्दुर्विभाव्याभिः कोमलाङ्गतनूरुहाः ॥ ५८ ॥
[ श्लोक ५८]-भगवंतांच्या अचिंत्य शक्तीने योग्य वेळी ती अंडी फुटली आणि त्यांतून अवयव असणारी पिल्ले बाहेर पडली त्यांचे अंग आणि त्यावरील लव अत्यंत कोमल होती. (५८)
अघटित घटी हरीची माया । अलक्ष लक्षेना ब्रह्मया ।
अवेव अंडामाजीं तया । देवमाया रचियेले ॥७४॥
अवेव अंडामाजीं तया । देवमाया रचियेले ॥७४॥
हरीची माया अघटितघटना करणारी आहे. ती दुर्गम असल्यानें तिची लीला ब्रह्मदेवालासुखां कळत नाही. त्या देवमायेनें त्या अंड्यामध्यें अवयवांची रचना केली ७४.
रसें भरलीं होतीं अंडें । त्यांमाजीं नख पक्ष चांचुवडें ।
उघडिलीं डोळ्यांचीं कवाडें । करी कोडें हरिमाया ॥७५॥
उघडिलीं डोळ्यांचीं कवाडें । करी कोडें हरिमाया ॥७५॥
त्या अंड्यांत प्रथम फक्त रस भरलेला होता. त्यांतच हरीच्या मायेनें नखें, पंख, चोंची आणि नेत्रांची द्वारे उघडून चमत्कार करून दाखविला ७५.
अंडे उलोनि आपण । कोंवळी पिलीं निघालीं जाण ।
पितरें दृष्टीं देखोन । जीवेंप्राणें भुललीं ॥७६॥
पितरें दृष्टीं देखोन । जीवेंप्राणें भुललीं ॥७६॥
अंडी आपोआप फुटून कोवळी कोवळी पिलें बाहेर पडली. त्यांना पाहतांच आईबापांचा जीव अगदी भाळून गेला ७६.
प्रजाः पुपुषतुः प्रीतौ दम्पती पुत्रवत्सलौ ।
श्रृण्वन्तौ कूजितं तासां निर्वृतौ कलभाषितैः ॥ ५९ ॥
श्रृण्वन्तौ कूजितं तासां निर्वृतौ कलभाषितैः ॥ ५९ ॥
[श्लोक ५९]--पिलांवर प्रेम असणारी ती दोघे मोठ्या प्रेमाने पिल्लांचे पालन पोषण करीत आणि त्यांचे गोड 'गुटुरगूं' ऐकून आनंदमग्न होऊन जात. (५९)
अत्यंत कोंवळीं बाळें । दोघें जणें पुत्रवत्सलें ।
शांतविती मंजुळें । अतिस्नेहाळें प्रजांसी ॥७७॥
शांतविती मंजुळें । अतिस्नेहाळें प्रजांसी ॥७७॥
पिलें अत्यंत कोमल व गोजिरवाणी असल्यामुळें पुत्रवात्सल्यानें मातापिता मंजुळ वाणीनें व स्नेहाळपणे त्यांचे सांत्वन करीत असत ७७.
जे समयीं जैसें लक्षण । तैसें प्रजांचें पोषण ।
अंगें करिताति आपण । दोघें जण मिळोनि ॥७८॥
अंगें करिताति आपण । दोघें जण मिळोनि ॥७८॥
ज्या वेळी जे करणे योग्य असेल, त्याप्रमाणें ती उभयतां मिळून आपल्या त्या अर्भकांचे जातिनिशी पालन पोषण करीत ७८.
गोड गोजिरे बोल । ऐकोनि दोघां येती डोल ।
धांवोनियां वेळोवेळ । निंबलोण उतरिती ॥७९॥
धांवोनियां वेळोवेळ । निंबलोण उतरिती ॥७९॥
त्यांचे मंजुळ शब्द ऐकून ती उभयताही आनंदानें डोलू लागत आणि वरचेवर धावत धावत जाऊन, त्यांचे अगदी निंबलोण उतरीत ७९.
तासां पतत्रैः सुस्पर्शैः कूजितैर्मुग्धचेष्टितैः ।
प्रत्युद्गरमैरदीनानां पितरौ मुदमापतुः ॥ ६० ॥
प्रत्युद्गरमैरदीनानां पितरौ मुदमापतुः ॥ ६० ॥
[श्लोक ६०]- ती उत्साही पिल्ले जेव्हा आपल्या सुकुमार पंखांनी आईवडीलांना खेटून बसत, कूजन करीत, सुंदर खोड्या करीत आणि लुटूलुटू करीत आईबाबांकडे चालत येत, तेव्हा मातापित्यांना आनंद होई. (६०)
त्यांचेनि आलिंगनचुंबनें । मृदु मंजुळ कलभाषणें ।
दों पक्षांचेनि स्पर्शनें । दोघे जणें निवताति ॥५८०॥
दों पक्षांचेनि स्पर्शनें । दोघे जणें निवताति ॥५८०॥
त्यांना आलिंगन दिल्यानें आणि चुंबन घेतल्याने, त्यांचे ते मधुर, मृदु आणि मंजुळ शब्द ऐकल्यानें त्यांच्या पंखाच्या स्पर्शाने, त्या दोघांना फार आनंद होत असे ५८०.
माता पिता दोघें बैसति । सन्मुख अपत्यें धांवती ।
लोल वक्र विलोकिती । वेगें दाविती येरयेरां ॥८१॥
लोल वक्र विलोकिती । वेगें दाविती येरयेरां ॥८१॥
आईबाप दोघं बसली म्हणजे ती पिले त्यांपुढे धावत आणि आपला लाडकेपणा, वांकडेतिकडे धावून व एकमेकांच्या चोंचीत चोंच घालून एकमेकांना दाखवीत असत ८१.
मग देवोनियां खेवे । दूरी जाती मुग्धभावें ।
तेथूनि घेऊनियां धांवे । वेगें यावें तयांपासीं ॥८२॥
तेथूनि घेऊनियां धांवे । वेगें यावें तयांपासीं ॥८२॥
आणि मग आलिंगन देऊन मुकाट्यानें लांब धावून जात, आणि तिकडून धावत धावत लुगुलुगु त्यांच्यापाशी येत ८२.
मायबापांच्या पाखोव्यापासीं । हीनदीनता नाहीं बाळांसी ।
जे जन्मोनि त्यांचे कुशीं । त्या दोघांसी सभाग्यता ॥८३॥
जे जन्मोनि त्यांचे कुशीं । त्या दोघांसी सभाग्यता ॥८३॥
आईबापांच्या पंखाखाली असले म्हणजे पिलांना हीनदीनपणा काही नसतो. असली पिले आपल्या पोटी जन्मास आली म्हणून त्या दोघांना मोठी धन्यता वाटत असे ८३.
लाडिकीं लळेवाडें बाळें । लाडें कोडें पुरविती लळे ।
देखोनि निवती दिठी डोळे । स्नेह आगळें येरयेरां ॥८४॥
देखोनि निवती दिठी डोळे । स्नेह आगळें येरयेरां ॥८४॥
त्यांची ती लाडकी आणि लळा लागलेली पिले असल्यामुळें त्यांचे लाड, कौतुक व लळे ती मोठ्या आनंदानें पुरवीत असत. त्यांना पाहून त्यांचे नेत्र अगदी तृप्त होत असत. परस्परांवर परस्परांचे मोठे प्रेम असे ! ८४.
ऐसी खेळतां देखोनि बाळें । दोघें धांवती एक वेळे ।
उचलूनियां स्नेहबळें । मुख कोवळें चुंबिती ॥८५॥
उचलूनियां स्नेहबळें । मुख कोवळें चुंबिती ॥८५॥
अशी ती पिलें खेळू लागली व दोघे एकदम धावू लागली म्हणजे त्या दोघांनीही त्यांना प्रेमानें उचलून त्यांच्या कोवळ्या कोवळ्या मुखांचे चुंबन घ्यावे ८५.
स्नेहानुबद्धहृदयावन्योन्यं विष्णुमायया ।
विमोहितौ दीनधियौ शिशून् पुपुषतुः प्रजाः ॥ ६१ ॥
विमोहितौ दीनधियौ शिशून् पुपुषतुः प्रजाः ॥ ६१ ॥
[श्लोक ६१]-भगवंतांच्या मायेने मोहित होऊन एकमेकांच्या स्नेहबंधनांत बांधलेली ती दोघे आपल्या लहान पिल्लांच्या पालनपोषणात गुंतून गेलेली असत. (६१)
अजाची जे अजा माया । त्या कैसी भुलवी गा राया ।
अन्योन्यस्नेह बांधोनि हृदया । पिलीं पोसावया उद्यत ॥८६॥
अन्योन्यस्नेह बांधोनि हृदया । पिलीं पोसावया उद्यत ॥८६॥
हे राजा ! अजन्म्याचीच ती 'अजा' (न जन्मणारी) माया; तिनें त्यांना कशी भुरळ घातली पाहा ! हृदयांतील परस्परांवरील प्रेमबंधनानें ती पिलें पोसावयाला अगदी तत्पर असत ८६.
स्त्रीपुत्रांचा मोह गहन । त्यांचें करावया पोषण ।
चिंतातुर अतिदीन । करी भ्रमण अन्नार्थ ॥८७॥
चिंतातुर अतिदीन । करी भ्रमण अन्नार्थ ॥८७॥
स्त्रीपुत्रांचा मोह फार कठीण आहे. त्यांचे पोषण करण्यासाठी चिंतातुर व अतिदीन होऊन अन्नाकरतां ती सदोदित भ्रमण करीत असत ८७.
एकदा जग्मतुस्तासामन्नार्थं तौ कुटुम्बिनौ ।
परितः कानने तस्मिन्नर्थिनौ चेरतुश्चिरम् ॥ ६२ ॥
परितः कानने तस्मिन्नर्थिनौ चेरतुश्चिरम् ॥ ६२ ॥
[श्लोक ६२]- एके दिवशी ती दोघेही पिल्लांना चारा आणण्यासाठी जंगलात गेली होती चारा गोळा करण्यासाठी बराच वेळ ती जंगलात भटकत राहिली. (६२)
एवं टणकीं जालीं बाळें । कुटुंब थोर थोरावलें ।
अन्न बहुसाल पाहिजे झालें । दोघे विव्हळें गृहधर्मे ॥८८॥
अन्न बहुसाल पाहिजे झालें । दोघे विव्हळें गृहधर्मे ॥८८॥
अशा रीतीनें ती पिलें जरा थोर झाली. कुटुंब फार वाढले. भक्ष्य अधिक लागू लागले. तेव्हां प्रपंचाच्या विचारानें ती चिंतेत पडली ८८.
यापरी कुटुंबवत्सलें । पुत्रस्नेहें स्नेहाळें ।
दोघें जणें एके वेळे । अन्न बहुकाळें अर्थिती ॥८९॥
दोघें जणें एके वेळे । अन्न बहुकाळें अर्थिती ॥८९॥
ह्याप्रमाणें कुटुंबवत्सल अशी ती कपोत व कपोती पुत्रप्रेमांत बद्ध झाल्यामुळें दोघंही एकदम बाहेर पडून पुष्कळ वेळ हिंडून भक्ष्य आणू लागली ८९.
सहसा मिळेना अन्न । यालागीं हिंडती वनोपवन ।
बहुसाल श्रमतांही जाण । पूर्ण पोषण मिळेना ॥५९०॥
बहुसाल श्रमतांही जाण । पूर्ण पोषण मिळेना ॥५९०॥
एकदम एकाच ठिकाणी भक्ष्य मिळणार थोडेंच ? म्हणून ती रानोरान हिंडूं लागली. ती पाहिजे तितका श्रम करीत, परंतु पोटाला पुरेसे भक्ष्य मिळत नसे ५९०.
बहुसाल मेळवूनि चारा । दोघे जणें जाऊं घरा ।
मग आपुल्या लेंकुरां । नाना उपचारां प्रतिपाळूं ॥९१॥
मग आपुल्या लेंकुरां । नाना उपचारां प्रतिपाळूं ॥९१॥
पुष्कळसा चारा मिळवून आपल्या घरट्याकड़े जाऊं आणि मग आपल्या लेकरांना नानाप्रकारचे भक्ष्य देऊन त्यांचा प्रतिपाळ करूं ९१,
ऐसऐआशिया वासना । मेळवावया अन्ना ।
दोघेंजणें नाना स्थानां । वना उपवना हिंडती ॥९२॥
दोघेंजणें नाना स्थानां । वना उपवना हिंडती ॥९२॥
अशा इच्छेनें अन्न मिळविण्याकरतां ती उभयताही निरनिराळ्या जागी, अनेक वनांत व उपवनांत हिंडू लागली ९२.
दृष्ट्वा तान्लुब्धकः कश्चिद्यदृच्छातो वनेचरः ।
जगृहे जालमातत्य चरतः स्वालयान्तिके ॥ ६३ ॥
जगृहे जालमातत्य चरतः स्वालयान्तिके ॥ ६३ ॥
[श्लोक ६३]- इकडे एक पारधी सहज फिरतफिरत त्या घरट्याजवळ येऊन पोहोचला घरट्याच्या आसपास कबुतरीची पिल्ले दुडुदुडु धावत असल्याचे पाहून, त्याने जाळे टाकून, त्यांना पकडले. (६३)
माता पिता गेलीं दुरी । उडतीं पिलें नीडाभीतरीं ।
क्षुधेनें पीडिलीं भारी । निघालीं बाहेरी अदृष्टें ॥९३॥
क्षुधेनें पीडिलीं भारी । निघालीं बाहेरी अदृष्टें ॥९३॥
अशा प्रकारे एके दिवशी ही आईबाबा दूर गेली असतां पिले घरट्यामध्यें उडत होती. ती क्षुधेनें अतिशय व्याकुळ झाली व दुर्दैवानें बाहेर पडली ९३.
ते वनीं कोणी एक लुब्धक । पक्षिबंधनीं अतिसाधक ।
तेणें ते कपोतबाळक । अदृष्टें देख देखिले ॥९४॥
तेणें ते कपोतबाळक । अदृष्टें देख देखिले ॥९४॥
त्याच अरण्यामध्यें कोणी एक फांसेपारधी पांखरे धरण्याच्या कामांत मोठा तरबेज होता. दैवयोगानें ही कपोताची पिलें त्याच्या दृष्टीस पडली ९४.
तेणें पसरोनियां काळजाळें । पाशीं बांधिलीं तीं बाळें ।
कपोत-कपोतींचे वेळे । राखत केवळें राहिला ॥९५॥
कपोत-कपोतींचे वेळे । राखत केवळें राहिला ॥९५॥
तेव्हां त्यानें आपले काळजाळे पसरून त्या पिलांना त्या जाळ्यात अडकविली. आणि आतां कपोत-कपोती केव्हां येतात म्हणून तो वाट पाहात बसला ९५.
कपोतश्च कपोती च प्रजापोषे सदोत्सुकौ ।
गतौ पोषणमादाय स्वनीडमुपजग्मतुः ॥ ६४ ॥
गतौ पोषणमादाय स्वनीडमुपजग्मतुः ॥ ६४ ॥
[श्लोक ६४ ] - पिल्लांचे पोषण करण्यात नेहमीच तत्पर असलेले ते जोडपे चारा घेऊन आपल्या घरट्याजवळ आहे. (६४)
बाळकांच्या अतिप्रीतीं । कपोता आणि कपोती ।
चारा घेऊनि येती । नीडाप्रति लवलाहें ॥९६॥
चारा घेऊनि येती । नीडाप्रति लवलाहें ॥९६॥
पिलांच्या अत्यंत मोहामुळें कपोत आणि कपोती चारा घेऊन लौकर लौकर घरट्याकडे आली ९६.
स्त्रीसुखाची आसक्ती । तेचि वाढत्या दुःखाची सूती ।
स्त्रीसंगें दुःखप्राप्ती । सांगों किती अनिवार ॥९७॥
स्त्रीसंगें दुःखप्राप्ती । सांगों किती अनिवार ॥९७॥
स्त्रीसुखाची आसक्ति हीच वाढत्या दुःखाचे मूळ आहे. स्त्रीच्या संगतीनें केवढे अनिवार दुःख भोगावे लागते ते कोठवर सांगावें ? ९७.
पुरुषासी द्यावया दुःख । स्त्रीसंगूचि आवश्यक ।
पुत्रपौत्रद्वारा देख । नानादुःख भोगवी ॥९८॥
पुत्रपौत्रद्वारा देख । नानादुःख भोगवी ॥९८॥
पुरुषाला दुःख द्यावयाला स्त्रीसंगच कारणीभूत आहे. तोच पुत्र, नातू इत्यादि द्वारानें नाहीं नाहीं ती दुःखें भोगावयास लावतो. असो ९८.
कपोती स्वात्मजान्वीक्ष्य बालकान् जालसंवृतान् ।
तानभ्यधावत्क्रोशन्ती क्रोशतो भृशदुःखिता ॥ ६५ ॥
तानभ्यधावत्क्रोशन्ती क्रोशतो भृशदुःखिता ॥ ६५ ॥
[श्लोक ६५]-कबुतरीने पाहिले की, तिची पिल्ले जाळ्यात अडकून चीची करीत आहेत त्यांना अशा स्थितीत पाहून कबुतरीला अपार दुखः झाले ती रडतरडतच त्यांच्या जवळ धावली. (६५)
तंव काळजाळीं एके वेळें । कपोती बांधली देखे बाळें ।
तोंड घेऊनि पिटी कपाळें । आक्रोशें लोळें दुःखित ॥९९॥
तोंड घेऊनि पिटी कपाळें । आक्रोशें लोळें दुःखित ॥९९॥
कपोतीनें पाहिले तो तिला दिसले की, एकदम काळाच्या जाळ्यामध्यें आपली पिलें जखडली गेली आहेत. तेव्हां ती तोंडावर मारून घेऊन कपाळ पिटू लागली आणि मोठ्यानें आक्रोश करून दुःखानें गडबडा लोळू लागली ९९.
बाळें चरफडितां देखे जाळीं । आक्रंदोनि दे आरोळी ।
बाळांसन्मुख धांवे वेळोवेळीं । दुखें तळमळी दुःखित ॥६००॥
बाळांसन्मुख धांवे वेळोवेळीं । दुखें तळमळी दुःखित ॥६००॥
जाळ्यामध्यें आपली पिलें तडफडत आहेत, हे पाहून ती मोठमोठ्यानें रडून हाका मारू लागली. ती पुन्हा पुन्हा धावून त्या पिलांसमोर जाई आणि दुःखानें विव्हल होऊन तळमळू लागे ६००
एकनाथी भागवत
एकनाथी भागवत अध्याय १ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ४ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ५ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ६ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ७ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ८ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ९ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १० अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ११ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १२ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १३ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १४ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १५ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १६ अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय सतरावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय अठरावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय एकोणविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय विसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय एकविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय बाविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय तेविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय चोविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय पंचविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय सव्विसावा अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २७ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २८ अर्थासहित अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २९ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३० अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३१ अर्थासहित
Loading...