मराठी साहित्याचा डिजिटल खजिना.
एकनाथी भागवत अध्याय १२ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १२ ओव्या ४०१ ते ५००
माझिया साक्षात्कारा आला । जो जीवन्मुक्तत्व पावला ।
तोही अदृष्टें बांधला । वर्ते उगला देहगेहीं ॥१॥
तोही अदृष्टें बांधला । वर्ते उगला देहगेहीं ॥१॥
जो जीवन्मुक्त झाला, तोच मत्स्वरूपाला येऊन पोचला. परंतु तोही अदृष्टानेंच बांधला गेला असल्यामुळें देहरूपी गृहामध्यें आपोआप नाना प्रकारे वागत असतो १,
जनकू राजपदीं नांदे । शुक नागवा प्रारब्धें ।
कळी लाविजे नारदें । अदृष्ट छंदें विनोदी ॥२॥
कळी लाविजे नारदें । अदृष्ट छंदें विनोदी ॥२॥
जनक राजा हा राज्यपदावर शोभत होता. शुकाचार्य आपल्या प्रारब्धाप्रमाणें नग्नस्थितीतच राहात असे. नारदानें तर नेहमी लोकांमध्यें कलहच लावीत असावे, असा तर प्रारब्धगतीनें विनोदी बनला होता २.
वसिष्ठ पुरोहितत्व करी । भीष्म पहुडे शरपंजरीं ।
याज्ञवल्क्या दोनी नारी । अदृष्टाकारीं वर्तत ॥३॥
याज्ञवल्क्या दोनी नारी । अदृष्टाकारीं वर्तत ॥३॥
वसिष्ठाला उपाध्येपणा करावा लागला. भीष्म शरपंजरी निजला. याज्ञवल्क्याला दोन बायका असून प्रारब्धाच्या तवडीत सांपडून तो त्यांतच वागत असे ३.
यापरी गा अदृष्टशक्ती । अनिवार वाढली त्रिजगतीं ।
त्या जीव बांधले अदृष्टगतीं । जेवीं गारोडियाहातीं वानर ॥४॥
त्या जीव बांधले अदृष्टगतीं । जेवीं गारोडियाहातीं वानर ॥४॥
उद्धवा ह्याप्रमाणे प्रारब्धाची शक्ति त्रैलोक्यांत अनिवार वाढलेली आहे. ज्याप्रमाणें गारुड्याच्या हातांतील वानर असतो, त्याप्रमाणें त्या अदृष्टातीनें जीव बांधलेले असतात ४.
त्या जीवादृष्टें बहुधा व्यक्ती । मी एक भासें त्रिजगतीं ।
'विष्वतश्चक्षु' या श्रुतीं । बहुधामूर्तीं मी एक ॥५॥
'विष्वतश्चक्षु' या श्रुतीं । बहुधामूर्तीं मी एक ॥५॥
ह्या त्रैलोक्यांत मी एक असून त्या जीवांच्या प्रारब्धगतीनें अनेक व्यक्तिरूपानें भासमान होतो. 'विश्वतश्चक्षु' असें श्रुतीत म्हटले आहे, यावरून या सर्व निरनिराळ्या व्यक्तींत मीच एक असल्याचे स्पष्ट होतें ५.
मृत्तिकेचीं गोकुळें केलीं । नाना नामाकारें पूजिलीं ।
परी ते मृत्तिकाचि संचली । तेवीं सृष्टि झाली मद्‌रूपें ॥६॥
परी ते मृत्तिकाचि संचली । तेवीं सृष्टि झाली मद्‌रूपें ॥६॥
मातीचीं गोकुळें केली आणि त्यांना निरनिराळीं नांवें व निरनिराळे आकार कल्पून ती पूजिली, परंतु ती सारी मातीच सांठलेली असते. त्याप्रमाणें सृष्टि ही माझ्याच रूपानें व्यक्त झाली आहे ६.
जेवीं एकला एकु आपण । निद्रेसी देतां आलिंगन ।
स्वप्नीं देखे बहुविध आपण । तेवीं मी जाण विश्वात्मा ॥७॥
स्वप्नीं देखे बहुविध आपण । तेवीं मी जाण विश्वात्मा ॥७॥
ज्याप्रमाणें आपण एकटा एकच असून निद्रेला वश झाला म्हणजे स्वप्नामध्यें आपण अनेक रूप धारण केल्याचे पाहतो, त्याप्रमाणेंच मीही विश्वात्मा आहे असे समज ७.
जेवीं सूक्ष्म वटबीज केवळ । त्यासी मीनल्या भूमिजळ ।
वाढोनियां अतिप्रबळ । वृक्ष विशाळ आभासे ॥८॥
वाढोनियां अतिप्रबळ । वृक्ष विशाळ आभासे ॥८॥
ज्याप्रमाणें वडाचे बीं केवळ अगदी लहान असते व त्याला जमीन व पाणी मिळाले म्हणजे त्याचा अंकुर वाढून अत्यंत बळकट व अफाट विस्ताराचा असा वृक्ष दिसूं लागतो ८,
तेथ नाम रूप पुष्प फळ । तें बीजचि आभासे समूळ ।
तेवीं जगदाकारें सकळ । भासे केवळ चिदात्मा ॥९॥
तेवीं जगदाकारें सकळ । भासे केवळ चिदात्मा ॥९॥
त्या वेळी त्याचे नाम, रूप, पुष्प, ह्या सर्व रूपांत तें मूळचें बीजच वास्तविक भासूं लागतें, त्याप्रमाणें विश्वाच्या आकारानें केवळ चिदात्माच सर्वत्र भासमान असतो ९.
जे कां मूळ बीजाची गोडी । तोचि स्वाद वाढला वाढी ।
कांडोकांडीं स्वादुपरवडी । अविकार गोडी उंसाची ॥४१०॥
कांडोकांडीं स्वादुपरवडी । अविकार गोडी उंसाची ॥४१०॥
मूळ बीजाची जी गोडी असते, तीच गोडी वाढत वाढत मोठ्या आकारांत वाढली. उंसाच्या प्रत्येक कांडांत ज्या प्रकारची गोडी असते, तीच उंसाची मूळ अधिकृत गोडी होय ४१०.
तेवीं मूळीं चिदात्माचि कारण । तेथूनि जें जें तत्त्व झालें जाण ।
तें तें निखळ चैतन्यघन । जग संपूर्ण चिद्‌रूप ॥११॥
तें तें निखळ चैतन्यघन । जग संपूर्ण चिद्‌रूप ॥११॥
त्याप्रमाणें मूळ कारण चिदात्माच आहे. त्याच्यापासून जें जें तत्त्व झालेले आहे, तें तें शुद्ध चैतन्यानेंच भरलेले आहे. सर्व जग चित्स्वरूपच होय ११.
ऊंस सर्वांगें बीज सकळ । बीजरूपें ऊंस सफळ ।
तेवीं जगाचें चिन्मात्र मूळ । जाण सकळ तें चिद्‌रूप ॥१२॥
तेवीं जगाचें चिन्मात्र मूळ । जाण सकळ तें चिद्‌रूप ॥१२॥
ऊंस हा सर्वांगानें सर्वच बीजरूप असतो. बीजरूपानेंच ऊंस सफल होतो. त्याप्रमाणें चिन्मात्र हेंच जगाचें मूळ होय, आणि ते सर्व जग चित्स्वरूप होय १२.
बीज ऊंस दोनी एकरूप । तैसा प्रपंच जाण चित्स्वरूप ।
येचि अर्थीं अतिसाक्षेप । कृपापूर्वक सांगत ॥१३॥
येचि अर्थीं अतिसाक्षेप । कृपापूर्वक सांगत ॥१३॥
बीज आणि ऊंस ही दोन्ही एकरूप असतात, त्याप्रमाणें प्रपंच हा चित्स्वरूपच आहे. याच अर्थानें श्रीकृष्ण अत्यंत अगत्यानें कृपापूर्वक सांगत आहे १३.
यस्मिन्निदं प्रोतमशेषमोतं पटो यथा तन्तुवितानसंस्थः ।
य एष संसारतरुः पुराणः कर्मात्मकः पुष्पफले प्रसूते ॥ २१ ॥
य एष संसारतरुः पुराणः कर्मात्मकः पुष्पफले प्रसूते ॥ २१ ॥
[श्लोक २१] कपड्यामध्ये जसे धागेच ओतप्रोत असतात, त्याचप्रमाणे या परमात्म्यामध्येच सारे विश्व ओतप्रोत भरले आहे हा पुरातन संसाररूपी वृक्ष कर्ममय आहे ते कर्मच भोगरूप फुले आणि मोक्षरूप फळ उत्पन्न करते. (२१)
यालागीं संसार जो समस्त । माझ्या ठायीं असे ओतप्रोत ।
मजवेगळें कांहीं येथ । नाहीं निश्चित अणुमात्र ॥१४॥
मजवेगळें कांहीं येथ । नाहीं निश्चित अणुमात्र ॥१४॥
ह्याकरितां संसार म्हणून जो सर्व आहे, तो माझ्यामध्येंच ओतप्रोत भरलेला आहे. माझ्याहून निराळे असें खरोखर अणुमात्रसुद्धा येथे कांही नाही १४.
येचि अर्थींचा दृष्टांतू । देवो उद्धवासी सांगतू ।
जेवीं कापुसाचे सूक्ष्मतंतू । कांतोनि निश्चितू पटु केला ॥१५॥
जेवीं कापुसाचे सूक्ष्मतंतू । कांतोनि निश्चितू पटु केला ॥१५॥
ह्याच अर्थींचा दृष्टांत देव उद्धवाला सांगतात. ज्याप्रमाणें खरोखर कापसाचे बारीक बारीक धागे कांतून त्यांचे निश्चित असें एक वस्त्र केले १५;
आडवेतिडवे विणले तंतू । त्यांसी वस्त्र नाम हे मृषा मातू ।
तेवीं संसारशब्द हा व्यर्थू । स्फुरें भगवंतू मी तद्‌रूप ॥१६॥
तेवीं संसारशब्द हा व्यर्थू । स्फुरें भगवंतू मी तद्‌रूप ॥१६॥
म्हणजे त्यांत वस्तुतः आडवे तिडवे विणलेले तंतूच असतात, त्यांना वस्त्र हें नावही व्यर्थच होय; त्याप्रमाणें संसार हें नावही व्यर्थच होय. वास्तविक संसाराच्या रूपानें मी भगवंतच स्फुरद्‌रूप होत असतों १६.
पाहतां सूतचि दिसे उघडें । त्यांचें नाम म्हणती लुगडें ।
प्रत्यक्ष चैतन्य स्फुरतां पुढें । त्यासी संसारु वेडे म्हणताती ॥१७॥
प्रत्यक्ष चैतन्य स्फुरतां पुढें । त्यासी संसारु वेडे म्हणताती ॥१७॥
वास्तविक पाहूं गेलें तर सूत हे स्पष्टच दिसत असते, असे असतां त्याचे नांव 'लुगडे' असे म्हणतात. त्याप्रमाणें आपणापुढे प्रत्यक्ष चैतन्य खेळत असतांही वेडे लोक त्याला संसार असें म्हणतात १७.
सुतावेगळें वस्त्र न दिसे । मजवेगळा प्रपंचु नसे ।
उद्धवा अप्राप्ताचें भाग्य कैसें । मीचि नसें म्हणताती ॥१८॥
उद्धवा अप्राप्ताचें भाग्य कैसें । मीचि नसें म्हणताती ॥१८॥
सुताशिवाय ज्याप्रमाणें वस्त्र दिसत नाही, त्याप्रमाणें माझ्याशिवाय प्रपंच दिसत नाही. असें असतां उद्धवा ! ज्यांना मी प्राप्त झालों नाही, त्या लोकांचे नशीब कसें तें पाहा ! मीच नाही असे ते म्हणतात १८.
यापरी मी सर्वगत । विश्वात्मा विश्वभरित ।
वृक्षदृष्टांतें प्रस्तुत । तुज म्यां येथ सांगीतलें ॥१९॥
वृक्षदृष्टांतें प्रस्तुत । तुज म्यां येथ सांगीतलें ॥१९॥
ज्याप्रमाणें मी सर्वव्यापी विश्वात्मा आणि विश्वांत भरलेला असल्याबद्दल आतां वृक्षाच्या दृष्टांतानें येथे मी तुला सांगतलें १९.
मज देखणा ज्याचा निर्धारू । त्यासी मी केवळ सर्वेश्वरू ।
मज अप्राप्त जो नरू । त्यासी संसारू आभासे ॥४२०॥
मज अप्राप्त जो नरू । त्यासी संसारू आभासे ॥४२०॥
मला पाहण्याचा ज्याचा निधार झाला आहे. त्याला केवळ सर्वेश्वरच आहे. मला न पावलेला जो मनुष्य असतो, त्याला संसाराचाच भास होतो ४२०.
जो सर्वात्मा सर्वेश्वरू । भ्रांतासी भासे भवतरुवरू ।
त्या भवतरूचा विस्तारू । स्वयें श्रीधरू सांगत ॥२१॥
त्या भवतरूचा विस्तारू । स्वयें श्रीधरू सांगत ॥२१॥
मी जो सर्वात्मा व सर्वेश्वर आहे, तोच भ्रांतिष्ट माणसाला संसाराचा मोठा वृक्ष असा वाटतों. त्याच संसारवृक्षाचा विस्तार श्रीकृष्ण स्वतः सांगतात २१.
भ्रांतीस्तव भवतरुवरू । कर्माकर्मजळें वाढला थोरू ।
जीर्ण जुनाट अपरंपारू । ओतंबरू फळपुष्पीं ॥२२॥
जीर्ण जुनाट अपरंपारू । ओतंबरू फळपुष्पीं ॥२२॥
भ्रांतीमुळेंच हा संसारवृक्ष उत्ब्न्न होखून कर्माकर्मरूप जळानें थोर फोंफावला आहे. तो जीर्ण, जुनाट व अत्यंत विस्तीर्ण असा असून फळापुष्पांनी ओथंबलेला आहे २२.
त्याचें कोण बीज कोण मूळ । कोण रसू कोण फळ ।
जेणें भ्रमले जीव सकळ । तें मी समूळ सांगेन ॥२३॥
जेणें भ्रमले जीव सकळ । तें मी समूळ सांगेन ॥२३॥
त्याचे बीज कोणते ? मूळ कोणते ? रस कोणता ? फळ कोणतें ? इत्यादि ज्या प्रश्नांच्या योगेंकरून सर्व जीव भ्रमांत पडले आहेत, ते मी सविस्तर सांगेन २३.
द्वे अस्य बीजे शतमूलस्त्रिनालः पञ्चस्कन्धः पञ्चरसप्रसूतिः ।
दशैकशाखो द्विसुपर्णनीडः त्रिवल्कलो द्विफलोऽर्कं प्रविष्टः ॥ २२ ॥
दशैकशाखो द्विसुपर्णनीडः त्रिवल्कलो द्विफलोऽर्कं प्रविष्टः ॥ २२ ॥
[श्लोक २२] पाप आणि पुण्य ही या संसाररूपी वृक्षाची दोन बीजे आहेत शेकडो वासना या याच्या मुळ्या तीन गुण ही त्याची तीन खोडे पंचमहाभूते या याच्या पाच फांद्या आहेत यांमधून पाच प्रकारचे रस. (शब्द, स्पर्श, रूप, रस आणि गंध) बाहेर पडतात दहा इंद्रिये आणि एक मन ह्याही याच्या फांद्याच होत एक जीव आणि एक ईश्वर या झाडावर घरटे बांधून राहातात (२२)
भ्रमभूमीमाजिवडें । पापपुण्यजोडपाडें ।
बीज पडतांचि वृक्ष विरूढे । अग्रीं वाढे कल्पना ॥२४॥
बीज पडतांचि वृक्ष विरूढे । अग्रीं वाढे कल्पना ॥२४॥
भ्रमरूप भूमीमध्यें पापपुण्य या जोडीचे जोडबीज पडतांच हा वृक्ष उत्पन्न होतो, आणि त्याच्या शेंड्यावर कल्पना वाढते २४.
पान फूल न दिसे फळ । वेलाअंगीं दोरवा सकळ ।
तेणेंचि वेला वाढ प्रबळ । तेवीं संसार सबळ कल्पनाग्रें ॥२५॥
तेणेंचि वेला वाढ प्रबळ । तेवीं संसार सबळ कल्पनाग्रें ॥२५॥
ज्याप्रमाणें पान, फूल किंवा फळ दिसत नसून वेलाच्या अंगांत दोर्‍यासारखे तंतूच सर्व भरलेले असतात व त्याच तंतूंनी वेलांची प्रबळ वाढ होते, त्याप्रमाणें कल्पनांच्या शेंड्यानें संसार हा बळकट झाला आहे २५.
कर्माकर्मप्रवाहजळें । भरिलें अविद्येचें आळें ।
अनंत वासना तेचि मूळें । वृक्ष तेणें बळें ढळेना ॥२६॥
अनंत वासना तेचि मूळें । वृक्ष तेणें बळें ढळेना ॥२६॥
कर्माकर्मरूपी पाटाच्या पाण्यानें अविद्यारूप आळे भरलें, आणि ज्या अनंत वासना तींच मुळें खोल जाऊन त्यांच्या बळकट आधारामुळें हा वृक्ष मुळीच हालेनासा झाला २६.
सूक्ष्म वासना कल्पकोडी । अधोगती रुतल्या बुडी ।
संकल्पविकल्पें चहूंकडीं । पसरल्या बुडीं बुचबुचित ॥२७॥
संकल्पविकल्पें चहूंकडीं । पसरल्या बुडीं बुचबुचित ॥२७॥
सूक्ष्म वासनारूप कोट्यवधि मुळ्या खाली जाऊन रुतून बसलेल्या असतात. त्या संकल्पविकल्पांच्या रूपानें चहूंकडे पसरून त्याच्याखाली जाळें माजलेलें असतें २७.
संचितक्रियमाण वाफे भारी । सुबद्ध भरले जळेंकरीं ।
भरिलेच मागुते भरी । प्रवाहो त्यावरी पडलासे ॥२८॥
भरिलेच मागुते भरी । प्रवाहो त्यावरी पडलासे ॥२८॥
संचितक्रियमाणांचे असंख्य वाफे पाण्यानें आधींच तुडुंब भरलेले असतात, आणखी त्यांवर दुसराही प्रवाह येऊन ते पूर्वी भरलेले वाफे पुनः पुन्हा तो भरीतच असतो २८.
तेणें वृक्ष सबळ भारी । नित्य नूतन वाढी धरी ।
सगुण गुणाचे वाढीवरी । त्रिगुण अहंकारीं त्रिनाळ ॥२९॥
सगुण गुणाचे वाढीवरी । त्रिगुण अहंकारीं त्रिनाळ ॥२९॥
त्यामुळें हा संसारवृक्ष अतिशयच बळकट होऊन नित्य नवी वाढ धरतो. सगुण गुणाच्या वाढीवर त्रिगुणात्मक अहंकाराचे त्रिदळ फुटते २९.
त्रिगुणगुणांची परवडी । येरांची येरांमाजीं मुरडी ।
येरायेरांवरी बुडी । मिसळे वाढीं वाढती ॥४३०॥
येरायेरांवरी बुडी । मिसळे वाढीं वाढती ॥४३०॥
त्रिगुणांच्या गुणांचा प्रकार तर काय ! ते एकमेकांत आदी गुंतून राहतात. ते परस्परांच्या अंगावर पडून मिसळून जातात व एकत्र वाढीनें मोठे वाढतात १३०.
पंचभूतांच्या खांद्या थोरी । प्रपंच वाढल्या बाहेरी ।
पसरल्या येरयेरांवरी । मीनल्या परस्परीं वाढती ॥३१॥
पसरल्या येरयेरांवरी । मीनल्या परस्परीं वाढती ॥३१॥
पंचमहाभूतांच्या मोठमोठाल्या खांद्या तर प्रपंचाच्याही बाहेर जातात आणि त्या एकमेकांवर पसरतात व एकमेकांत मिसळून वाढीस लागतात ३१.
समूळ गर्भ साधूनि रुखा । मनोमय वाढलिया शाखा ।
अग्नीं दशेंद्रियफांटे देखा । तिच्या झुळका डोलती ॥३२॥
अग्नीं दशेंद्रियफांटे देखा । तिच्या झुळका डोलती ॥३२॥
या वृक्षाला मुळापासून गाभ्यांतून मनोमय खांद्या वाढलेल्या आहेत. त्या खांद्यांच्या खोडाला दशेंद्रियांचे फाटे फुटलेले आहेत. ते त्या खांदीच्या मंद मंद खुळकेनें डोलत असतात ३२.
त्या त्या शाखांमाजीं देखा । दैवतें आलीं वस्तीसुखा ।
करूनि कर्माचा आवांका । आपुलाली शाखा ते धरिती ॥३३॥
करूनि कर्माचा आवांका । आपुलाली शाखा ते धरिती ॥३३॥
त्या प्रत्येक शाखांमध्यें सुखानें राहण्याकरितां दैवतेंही आलेलीं असतात. तीं कर्मांचा आधार धरून आपापल्या शाखेवर बसतात ३३.
दशधा वायूची झडाड । तेणें तें डोलत दिसे झाड ।
त्यामाजीं दों पक्ष्यांचें नीड । अतिगूढ अतर्क्य ॥३४॥
त्यामाजीं दों पक्ष्यांचें नीड । अतिगूढ अतर्क्य ॥३४॥
दहा प्रकारच्या वायूचा सोसाटा उद्‌भवतो, त्यामुळें ते झाड डोलते आहे असे दिसते. त्यामध्यें दोन पक्ष्यांचे अत्यंत गूढ व अतयं असें एक घरटें आहे ३४.
जेथूनि उपजे निजज्ञान । तेंचि नीड हृदयभुवन ।
जीवू परमात्मा दोघेजण । अतर्क्य पूर्ण वसताती ॥३५॥
जीवू परमात्मा दोघेजण । अतर्क्य पूर्ण वसताती ॥३५॥
जेथून आत्मज्ञान उत्पन्न होतें तेंच ते घरटें होय. तेंच हृदयमंदिर. त्यांत जीव आणि परमात्मा हे दोघेजण पूर्णपणे अतर्क्य अशा रीतीनें राहतात ३५,
जीवू जो देहाभिमानी । परमात्मा जो निरभिमानी ।
इंहीं दोघींजणीं मिळोनी । हृदयभुवनीं नीड केलें ॥३६॥
इंहीं दोघींजणीं मिळोनी । हृदयभुवनीं नीड केलें ॥३६॥
जो देहाभिमानी जीव आहे, आणि जो निरभिमानी परमात्मा आहे, अशा दोघांजणांनी मिळून हृदयमंदिराचेंच घरटें केलें आहे ३६.
जीव संकल्पविकल्पप्राप्ती । परमात्मा निर्विकल्पस्थिती ।
दोहींची हृदयामाजीं वस्ती । नीड निश्चितीं या हेतू ॥३७॥
दोहींची हृदयामाजीं वस्ती । नीड निश्चितीं या हेतू ॥३७॥
जीव हा संकल्प-विकल्प प्राप्त करून देणारा आहे, आणि परमात्मा निर्विकल्पस्थिति देणारा आहे. या दोघांचीही वस्ती हृदयामध्येंच असते, यामुळें खरोखर ते त्यांचे घर होय ३७.
पाहें पां वात पित्त श्लेष्मा । या आंतरत्वचा भवद्रुमा ।
वल्कलें म्हणावयाचा महिमा । भक्तोत्तमा या हेतू ॥३८॥
वल्कलें म्हणावयाचा महिमा । भक्तोत्तमा या हेतू ॥३८॥
आणखी पहा ! वात, पित्त व कफ या त्या संसाररूप वृक्षाच्या अंतर्साली होत. हे भक्तोत्तमा उद्धवा ! याच कारणानें त्यांना वल्कलें म्हणण्याजोगें महत्त्व आले आहे ३८.
गगनाहूनि वाढला वरुता । शून्यासहित लांबला आरुता ।
सैंघ पसरला सभोंवता । दिशांच्या प्रांता सांडूनी ॥३९॥
सैंघ पसरला सभोंवता । दिशांच्या प्रांता सांडूनी ॥३९॥
हा वृक्ष आकाशाहून उंच वाढला आहे; आणि शून्याच्याही खाली लांबपर्यंत गेला आहे. तसेंच विस्तारानें तो सभोंवतीं दिशांच्या मर्यादा फोडून कितीवरी पसरलेला आहे ३९.
एवं विस्तारलेनि विस्तारा । वृक्ष उन्मळोनि मदभरा ।
पंचरसांच्या विषयधारा । अतिमधुरा वर्षतू ॥४४०॥
पंचरसांच्या विषयधारा । अतिमधुरा वर्षतू ॥४४०॥
अशा प्रकारे विस्तारानें फोफावलेला तो वृक्ष आपल्या मदाच्या भरतीनें उमळून पंचरसात्मक विषयांच्या अत्यंत मधुर धारांचा वर्षाव करूं लागतो ४४०.
श्रुति-स्मृति हींच पानें । त्यामाजीं उगवलीं स्वर्गसुमनें ।
दीक्षितभ्रमर ज्यांकारणें । अतिसत्राणें उडताती ॥४१॥
दीक्षितभ्रमर ज्यांकारणें । अतिसत्राणें उडताती ॥४१॥
श्रुति आणि स्मृति हींच त्या वृक्षाची पानें आहेत, आणि त्यांत स्वर्गरूप फुलें फुललेली आहेत, ज्यांसाठी याज्ञिकरूपी भ्रमर मोठ्या वेगानें झेंपा घालीत असतात . ४१.
त्या वृक्षाचीं जावळीं फळें । सुखदुःख दोनी एके मेळें ।
शेंडा धरोनि समूळें । दोनीचि फळें पैं त्यासी ॥४२॥
शेंडा धरोनि समूळें । दोनीचि फळें पैं त्यासी ॥४२॥
त्या वृक्षाची सुख व दुःख हीं दोन जावळी फळें असून ती नेहमी एकत्र मिळालेली असतात, आणि त्याच्या शेंड्यापासून बुडख्यापर्यंत तींच दोन फळे त्याला येतात ४२.
जितुकीं सूर्यमंडळें भासती । तितुकी जाण याची स्थिती ।
सुखदुःखफळें तितुक्यांप्रती । कर्मप्राप्ती देतुसे ॥४३॥
सुखदुःखफळें तितुक्यांप्रती । कर्मप्राप्ती देतुसे ॥४३॥
जितकी दूरपर्यंत सूर्यमंडळे दिसतात, तितका या वृक्षाचा विस्तार आहे; आणि तितक्यांनाही कर्मप्राप्ति ही सुखदुःखांची फळे देतच असते ४३.
सूर्यमंडळाआरुतें । सांगीतलें भववृक्षातें ।
चंद्रमंडळादि समस्तें । भवभय तेथें नाहीं न म्हण ॥४४॥
चंद्रमंडळादि समस्तें । भवभय तेथें नाहीं न म्हण ॥४४॥
सूर्यमंडळापर्यंत हा वृक्ष आहे असे म्हटले म्हणून चंद्रमंडळादि जी सर्व आहेत तेथें संसाराचे भय नाही असे समजू नकोस ४४.
मी सूर्यमंडळमध्यवर्ती । त्या मजवेगळी जे स्फुरे स्फूर्ती ।
तेथवरी भवभयाची प्राप्ती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥४५॥
तेथवरी भवभयाची प्राप्ती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥४५॥
उद्धवा ! मी सूर्यमंडळाच्या मध्यवर्ती आहे. त्या माझ्याशिवाय जेवढी म्हणून स्फूर्ति स्फुरण पावते, तेथपर्यंत संसारभय खरोखर आहेच असें खात्रीनें समज ४५,
सूर्याचें जें सूर्यमंडळ । तेंही संसारामाजीं केवळ ।
जो न खाय या वृक्षाचें फळ । तोचि रविमंडळभेदक ॥४६॥
जो न खाय या वृक्षाचें फळ । तोचि रविमंडळभेदक ॥४६॥
सूर्याचे जे मंडळ आहे, तेंही केवळ संसारामध्येंच आहे. म्हणून या वृक्षाचे फळ जो खात नाही, तोच रविमंडळाला भेदून जातो ४६.
वृक्षाचीं दोनी फळें येथें । दोहों फळांचे दोघे भोक्ते ।
दोघे संसाराआंतौते । ऐक तूतें सांगेन ॥४७॥
दोघे संसाराआंतौते । ऐक तूतें सांगेन ॥४७॥
या वृक्षाची येथे दोनच फळें आहेत, आणि त्या दोन फळांचे भोक्तेही दोनच आहेत. ते दोघेही संसारांतच असतात. तें तुला सांगेन, ऐक ४७.
अदंति चैकं फलमस्य गृध्रा ग्रामेचरा एकमरण्यवासाः ।
हंसा य एकं बहुरूपमिज्यैः मायामयं वेद स वेद वेदम् ॥ २३ ॥
हंसा य एकं बहुरूपमिज्यैः मायामयं वेद स वेद वेदम् ॥ २३ ॥
[श्लोक २३] वात, पित्त, कफ या याच्या तीन साली आहेत सुखदुःख ही दोन फळे होत असा हा संसारवृक्ष सूर्यमंडलापर्यंत पसरलेला आहे विषयलोलुप गृहस्थ या झाडाची दुःखरूप फळे खातात परंतु वनवासी संन्यासी याची सुखरूप फळे खातात एक असणारा मीच मायेमुळे अनेकरूप झालो आहे, हे श्रीगुरूंकडून जे लोक जाणून घेतात, तेच वेदांचे रहस्य जाणणारे होत. (२३)
दुःखफळाचे भोक्ते । अत्यंत विषयासक्त चित्तें ।
गीध गृहस्थ कां जे येथें । अविधीं विषयांतें सेविती ॥४८॥
गीध गृहस्थ कां जे येथें । अविधीं विषयांतें सेविती ॥४८॥
दुःखरूप फळाचे जे भोक्ते असतात, ते मनानें अत्यंत विषयासक्त असतात. जणूं काय ते गिधाडरूपी गृहस्थ असून येथे विधिबाह्य रीतीनें विषयांचे सेवन करतात ४८.
ग्राम्य विषयीं अतितत्पर । यालागीं बोलिजे ग्रामचर ।
ग्रामगीध जैसे घार । तैसे सादर विषयांसी ॥४९॥
ग्रामगीध जैसे घार । तैसे सादर विषयांसी ॥४९॥
ते ग्राम्य विषयांत अत्यंत तत्पर असतात, म्हणून त्यांना 'ग्रामचर' असे म्हणतात. गांवातले गिधाड म्हणजे घारी जशा असतात, तसे हे विषयांना तत्पर असतात ४९.
जेवीं कां घार गगना चढे । तेथूनि आविसा उडी पडे ।
तेवीं नरदेह पावोनि चोखडे । विषयीं झडपडे झोंबती ॥४५०॥
तेवीं नरदेह पावोनि चोखडे । विषयीं झडपडे झोंबती ॥४५०॥
ज्याप्रमाणें घार आकाशात उंच जाते आणि तेथून एकदम आमिषावर तिची उडी पडते, त्याप्रमाणें उत्तम नरदेह प्राप्त झाला असतांही ते विषयाशीं झटापट करीत झोंबत असतात ४५०.
एवं विषयासक्त जे चित्तें । जे अधोगतीतें पावते ।
ते दुःखफळाचे भोक्ते । जाण येथें निश्चित ॥५१॥
ते दुःखफळाचे भोक्ते । जाण येथें निश्चित ॥५१॥
असे जे मनानें विषयासक असतात, व जे अधोगतीलाच जाण्यास योग्य असतात, ते दु:खफळाचेच खरोखर भोक्ते असतात, हें निश्चित समज ५१.
सांडोनियां गार्हस्थ्य । वनवासी वानप्रस्थ ।
त्यांसचि सुखफल प्राप्त । जाण निश्चित उद्धवा ॥५२॥
त्यांसचि सुखफल प्राप्त । जाण निश्चित उद्धवा ॥५२॥
उद्धवा ! जे कोणी गृहस्थाश्रमाचा त्याग करून वनवासी वानप्रस्थाश्रमी झालेले असतात, त्यांनाच सुखफल प्राप्त होते, हे निश्चित समज ५२.
त्या सुखफळाचे विभाग । ब्रह्मसदनान्त इतर स्वर्ग ।
कर्में करूनियां साङ्ग । जेथींचा मार्ग चालिजे ॥५३॥
कर्में करूनियां साङ्ग । जेथींचा मार्ग चालिजे ॥५३॥
त्या सुखाच्या फळाचे जे विभागी, यथाशास्त्र संपूर्ण कर्में केल्यामुळेंच ज्यांचा मार्ग चालतां येतो, असे ब्रह्मस्थानाच्या शेवटापर्यंत इर्तर सारे स्वर्गही आहेत. ५३.
ब्रह्मचर्यें वेदाध्ययन । गार्हस्थ्यें पूजिते अग्निब्राह्मण ।
वानप्रस्थाश्रमीं जाण । वन्यफळभोजन वनवासी ॥५४॥
वानप्रस्थाश्रमीं जाण । वन्यफळभोजन वनवासी ॥५४॥
ब्रह्मचर्याश्रमानें वेदाध्ययन करावें, गृहस्थाश्रमानें अग्नीची आणि ब्राह्मणाची पूजा करावी, आणि वानप्रस्थाश्रमांत वनांत राहून वनांतील फलें भक्षण करून असावें ५४.
येणें क्रमेंचि क्रममुक्तिस्थान । जिंहीं ठाकिलें ब्रह्मसदन ।
सुखफळाचे भोक्ते ते जाण । ब्रह्मभुवननिवासी ॥५५॥
सुखफळाचे भोक्ते ते जाण । ब्रह्मभुवननिवासी ॥५५॥
अशा अनुक्रमानेंच वागले असतां क्रमानें मुक्तिस्थान म्हणजे ब्रह्मस्थान ज्यांनी प्राप्त करून घेतले, ते ब्रह्मस्थानांत राहणारे लोक सुखाच्या फलाचे भोक्ते होत असें समज. ५५.
इतर स्वर्गीं सुखप्राप्ती । जेथें आहे पुनरावृत्ती ।
ब्रह्मसदनीं पावल्या वस्ती । त्यांसी क्रमें मुक्ती होईल ॥५६॥
ब्रह्मसदनीं पावल्या वस्ती । त्यांसी क्रमें मुक्ती होईल ॥५६॥
इतर स्वर्गांत सुखप्राप्ति होते, पण जेथून पुन्हाः जन्माला यावे लागतें असे ते मार्ग आहेत. ब्रह्मस्थानांत एकदा वस्ती झाली की, त्यांना क्रमानें मुक्तीच प्राप्त होईल ५६.
मूळींचें पद 'अरण्यवासी' । तेणें द्योतिलें वानप्रस्थासी ।
तेथ नाहीं घेतला संन्यासी । त्यासी वनवासी म्हणों न ये ॥५७॥
तेथ नाहीं घेतला संन्यासी । त्यासी वनवासी म्हणों न ये ॥५७॥
मुळात 'अरण्यवासी' असेंच पद आहे. त्या पदानें 'वानप्रस्थ' असाच बोध स्पष्ट केला. तेथे संन्यासी हा अर्थ घेतलेला नाही. कारण संन्याशाला वनवासी असें म्हणतां येत नाही ५७.
संन्याशांसी निवासस्थान । वेदीं बोलिलें नाहीं जाण ।
तिंहीं स्वदेहाचें केलें दहन । नेमिलें स्थान त्यां नाहीं ॥५८॥
तिंहीं स्वदेहाचें केलें दहन । नेमिलें स्थान त्यां नाहीं ॥५८॥
संन्याशांना राहावयाची जागा वेदामध्यें मुळींच सांगितलेली नाही, त्यांनी स्वदेहाचें हवन केलें असल्यामुळें त्यांना राहावयास नेमलेले स्थान नाहींच ५८.
जे अविद्यादिकर्मप्रवृत्ती । विरजाहोमीं स्वयें जाळिती ।
ते भववृक्षाचीं फळें खाती । हेही युक्ती घडेना ॥५९॥
ते भववृक्षाचीं फळें खाती । हेही युक्ती घडेना ॥५९॥
जे विरजाहोमामध्यें अविद्यादिक कर्मप्रवृत्तीच जाळून टाकतात, ते संसाररूप वृक्षाची फळें खातील हेही म्हणणे संभवत नाही ५९.
जागृतीच्या पाहुण्यासी । जेवूं धाडावें स्वप्नगृहासी ।
तेवीं न्यस्तसंकल्प संन्यासी । संसारसुखासी केवीं भोक्ते ॥४६०॥
तेवीं न्यस्तसंकल्प संन्यासी । संसारसुखासी केवीं भोक्ते ॥४६०॥
जागृतींतील पाहुण्याला स्वप्नांतील घरी जेवावयास पाठवावें, त्याप्रमाणें मनोवासनाशून्य संन्यासी संसारसुखाचे भोक्ते कसे होतील ? ४६०.
स्वकर्म जाळोनि विरजाहोमीं । जिंहीं साध्य केलें ब्रह्माहमस्मि ।
त्यांसी निवासस्थान कोण नेमी । वनीं ग्रामीं नेमस्त ॥६१॥
त्यांसी निवासस्थान कोण नेमी । वनीं ग्रामीं नेमस्त ॥६१॥
ज्यांनी विरजाहोमांत आपले कर्म जाळून टाकून 'ब्रह्म तेच मी आहे' हें सूत्र साध्य केले, त्यांना अरण्यांत किंवा गांवांत नियमित निवासस्थान कोण नेमून देणार ? ६१.
बिढार द्यावया आकाशासी । कोण घर नेमावें त्यासी ।
तेवीं न्यस्तसंकल्प संन्यासी । त्यांच्या निवासासी कोण नेमी ॥६२॥
तेवीं न्यस्तसंकल्प संन्यासी । त्यांच्या निवासासी कोण नेमी ॥६२॥
आकाशाला बिर्‍हाडाला जागा द्यावयाला कोणतें घर ठरवावें ? त्याप्रमाणें जे संकल्पत्याग केलेले संन्यासी असतात, त्यांना राहण्याची जागा कोण नेमून देणार ? ६२.
जे न्यस्तसंकल्प संन्यासी । त्यांसी कोण म्हणे अरण्यवासी ।
मायिक भववृक्षींच्या फळासी । भोक्ते त्यांसी म्हणों नये ॥६३॥
मायिक भववृक्षींच्या फळासी । भोक्ते त्यांसी म्हणों नये ॥६३॥
जे संकल्पत्याग केलेले संन्यासी असतात, त्यांना अरण्यवासी असे कोण म्हणेल ? याकरितां मायात्मक अशा संसारवृक्षाच्या फळाचे भोक्ते असे त्यांना म्हणतां येत नाही ६३.
मूळींचें पद 'अरण्यवासी' । तें भागा आलें वानप्रस्थासी ।
वानप्रस्थ सदा वनवासी । दुसर्‍या फळासी तो भोक्ता ॥६४॥
वानप्रस्थ सदा वनवासी । दुसर्‍या फळासी तो भोक्ता ॥६४॥
मूळांतील पद अरण्यवासी असें आहे. ते वानप्रस्थाच्याच वांट्याला आले आहे. कारण वानप्रस्थाश्रमी हा नेहमी वनांत राहणारा असतो. म्हणून दुसर्‍या फळाचा (सुखफळाचा) तोच भोक्ता होय ६४.
ऐक संन्याशांची सुखप्राप्ती । दोनी फळें मिथ्या जाणती ।
मीचि एक त्रिजगतीं । हे प्रतीति निश्चितीं त्यां झाली ॥६५॥
मीचि एक त्रिजगतीं । हे प्रतीति निश्चितीं त्यां झाली ॥६५॥
आतां संन्याशाची सुखप्राप्ति ऐक. ते ही दोन्ही फळे मिथ्या आहेत असे समजतात. त्रिभुवनामध्यें सर्वत्र मीच एक आहे असा अनुभव निश्चयपूर्वक त्यांना झालेला असतो ६५,
जो हा बहुरूपें विस्तारू । तो मी चिदात्मा साचारू ।
जाणोनि गुरुमुखें निर्धारू । माझें सुख साचारू पावले ॥६६॥
जाणोनि गुरुमुखें निर्धारू । माझें सुख साचारू पावले ॥६६॥
हा जो अनेक रूपांनी पसरलेला विस्तार दिसतो, तो खरोखर मी चिदात्माच आहे, असा निश्चय गुरुमुखानें जाणून घेऊन ते माझें खरें सुख पावले आहेत ६६.
ते मद्‌रूपें मज पावले । माझेनि सुखें सुखरूप झाले ।
सुखदुःखफळांतें मुकले । येवों चुकले संसारा ॥६७॥
सुखदुःखफळांतें मुकले । येवों चुकले संसारा ॥६७॥
ते मत्स्वरूप होऊन मला पावले, माझ्याच सुखानें सुखरूप झाले, सुखदुःखफळांना मुकले, आणि संसारांत येण्यापासूनही सुटले ६७.
संसार मायामय मिथ्याभास । जाणे तोचि वेदज्ञ विद्वांस ।
त्यासीच बोलिजे परमहंस । विश्वनिवासनिवासी ॥६८॥
त्यासीच बोलिजे परमहंस । विश्वनिवासनिवासी ॥६८॥
संसार हा मायामय असल्यामुळें मिथ्या भासरूप आहे असें जो जाणतो, तोच वेदवेत्ता व विद्वान् होय. त्यालाच परमहंस म्हणतात. तो विश्व हेंच आपलें घर समजून राहाणारा असतो ६८.
ऐशी होआवया पदप्राप्ती । सुदृढ करावी गुरुभक्ती ।
तेणें होय संसारनिवृत्ती । तेंचि श्रीपती सांगत ॥६९॥
तेणें होय संसारनिवृत्ती । तेंचि श्रीपती सांगत ॥६९॥
अशा पदाची प्राप्ति होण्याला अनन्यभावानें गुरुभक्ति करावी. त्यानेंच संसाराची निवृत्ति होईल. तेंच श्रीकृष्ण सांगत आहे ६९.
पहिली सांगितली संतसंगती । तेणें जाहली मत्पदप्राप्ती ।
तेचि अध्यायाच्या अंतीं । करावी गुरुभक्ती सांगतू ॥४७०॥
तेचि अध्यायाच्या अंतीं । करावी गुरुभक्ती सांगतू ॥४७०॥
प्रथम सत्संगति सांगितली. तिनें माझ्या पदाची प्राप्ति होते. त्याच अध्यायाच्या शेवटीं गुरुभक्ति करावी असे सांगतो ४७०.
एवं गुरूपासनयैकभक्त्या विद्याकुठारेण शितेन धीरः ।
विवृश्च्य जीवाशयमप्रमत्तः संपद्य चात्मानमथ त्यजास्त्रम् ॥ २४ ॥
इति श्रीमद्‍भागवते महापुराणे पारमहंस्यां
एकादशस्कन्धे द्वादशोऽध्यायः ॥ १२ ॥
विवृश्च्य जीवाशयमप्रमत्तः संपद्य चात्मानमथ त्यजास्त्रम् ॥ २४ ॥
इति श्रीमद्‍भागवते महापुराणे पारमहंस्यां
एकादशस्कन्धे द्वादशोऽध्यायः ॥ १२ ॥
[श्लोक २४] हे उद्ववा ! अशा प्रकारे, गुरूंची सेवा आणि अनन्य भक्तीने तू ज्ञानाची कुर्‍हाड धारदार कर आणि तिने सावधपणे आपला जीवभाव तोडून टाक अशा रीतीने आत्मस्वरूप होऊन नंतर ती कुर्‍हाड टाकून दे. येथे बरावा अध्याय समाप्त झाला.(२४)
न करितां सद्‍गुरुभजन । नव्हे भववृक्षाचें छेदन ।
जरी कोटिकोटी साधन । आनेआन केलिया ॥७१॥
जरी कोटिकोटी साधन । आनेआन केलिया ॥७१॥
भिन्न भिन्न प्रकारची कोट्यवधि साधनें केली, तरी सद्गुरूचे भजन केले नाही तर संसावृक्षाचे छेदन व्हावयाचें नाहीं ७१.
भववृक्षातें छेदिती । केवळ जाण गुरुभक्ती ।
अरिनिर्दळणी निश्चितीं । जेवीं निजशक्ति शूरांची ॥७२॥
अरिनिर्दळणी निश्चितीं । जेवीं निजशक्ति शूरांची ॥७२॥
ज्याप्रमाणें शूरांची स्वत:चीच शक्ति खरोखर शत्रूचा नाश करणारी असते, त्याप्रमाणें संसारवृक्षाला छेदणारी केवळ एक गुरुभक्तीच आहे असे समज ७२.
दूरी करावया दुरित । जेवीं गंगाजळ समर्थ ।
तेवीं भवभया भस्म करीत । जाण निश्चित गुरुभक्ति ॥७३॥
तेवीं भवभया भस्म करीत । जाण निश्चित गुरुभक्ति ॥७३॥
पातक नष्ट करण्यास ज्याप्रमाणें गंगाजळ समर्थ आहे, त्याप्रमाणें गुरुभक्ति हीच संसारभयाचे भस्म करते हें निश्चयपूर्वक लक्षांत ठेव ७३.
करितां सत्यव्रतग्रहण । पाप स्वयें जाय पळोन ।
तेवीं करितां गुरुभजन । भवनिर्दळण स्वयें होय ॥७४॥
तेवीं करितां गुरुभजन । भवनिर्दळण स्वयें होय ॥७४॥
सत्यव्रताचे ग्रहण केलें म्हणजे पातक आपोआप पळून जाते, त्याप्रमाणें गुरूचे भजन केलें असतां संसाराचा क्षय आपोआपच होतो ७४.
हनुमंत देखतां दिठीं । भूतें पळती बारा वाटीं ।
तेवीं गुरुभजनपरिपाटीं । पळे उठाउठी भवभय ॥७५॥
तेवीं गुरुभजनपरिपाटीं । पळे उठाउठी भवभय ॥७५॥
मारुती दृष्टीस पडला असतां भुते बारा वाटांनी पळतात; त्याप्रमाणें गुरुभजनाचा तडाखा सुरू झाला की संसाराचे भय हां हां म्हणतां पळून जाते ७५,
मरतां घडे अमृतपान । तैं मरणासचि आलें मरण ।
तेवीं करितां गुरुभजन । जन्ममरण निमालें ॥७६॥
तेवीं करितां गुरुभजन । जन्ममरण निमालें ॥७६॥
मरतांना अमृतपान घडले तर मरणालाच मरण येतें, त्याप्रमाणें गुरुभजन केले असतां जन्ममरण मरून जाते ७६.
अंतीं अवचटें हरि म्हणतां । पांपरा हाणे यमदूतां ।
तेवीं सद्‍गुरूतें भजतां । हाणे लाता भवभया ॥७७॥
तेवीं सद्‍गुरूतें भजतां । हाणे लाता भवभया ॥७७॥
अंतकाळी अकस्मात् 'हरि' असे म्हटलें असतां यमदूतांनाही लाथ बसते, त्याप्रमाणें सद्गुरूचे भजन केले असतां भवभयाला लाथाच बसतात ७७.
करावया भवनिर्दळण । मुख्य करावें गुरुभजन ।
हेंचि श्रेष्ठ गा साधन । सभाग्य जाण गुरुभक्त ॥७८॥
हेंचि श्रेष्ठ गा साधन । सभाग्य जाण गुरुभक्त ॥७८॥
संसाराचे निर्दाळण करण्यासाठी मुख्यतः गुरूचे भजन करावे, हेच साधन श्रेष्ठ आहे. गुरुभक्त असतो तो मोठा भाग्यवान् होय ७८.
कोण सद्गुरु कैशी भक्ती । ऐसें कांहीं कल्पिसी चित्तीं ।
तेही मी यथानिगुतीं । मागां तुजप्रती सांगीतली ॥७९॥
तेही मी यथानिगुतीं । मागां तुजप्रती सांगीतली ॥७९॥
सदर कोण ? भक्ति कशी करावी ? अशी कांही कल्पना मनांत आणशील, तर तेही मी तुला यथार्थ रीतीनें पूर्वी सांगितलेंच आहे ७९.
जो शब्दपरनिष्णात । शिष्यप्रबोधनीं समर्थ ।
तोचिसद्‍गुरु येथ । जाण निश्चित उद्धवा ॥४८०॥
तोचिसद्‍गुरु येथ । जाण निश्चित उद्धवा ॥४८०॥
उद्धवा ! तर जो वेद व ब्रह्मज्ञान यांत निष्णात असून शिष्याला ज्ञान देण्याविषयीं समर्थ असतो, तोच सद्गुरु होय, असे येथे निश्चयपूर्वक समज ४८०.
जो स्वरूपीं करी समाधान । तोचि सद्गुरु सत्य जाण ।
त्यावेगळें सद्गुरुपण । होआवया कारण असेना ॥८१॥
त्यावेगळें सद्गुरुपण । होआवया कारण असेना ॥८१॥
जो स्वरूपामध्येंच समाधान करतो, तोच खरोखर सद्गुरु होय. त्याच्याशिवाय सद्गुरुपण येण्याला दुसरें कारणच असत नाही ८१.
त्या सद्‍गुरुभजनाची परी । तुज मी सांगेन निर्धारीं ।
सर्व कर्मधर्मांचिया शिरीं । जो कां करी गुरुभजन ॥८२॥
सर्व कर्मधर्मांचिया शिरीं । जो कां करी गुरुभजन ॥८२॥
त्या सद्गुरुभजनाचा प्रकार तुला मी निश्चयेंकरून सांगतो. जो गुरुभजन करतो, तो सर्व कर्म व धर्म यांपेक्षाही थोर होय ८२.
गुरु म्हणों पित्यासमान । तंव तो एकजन्मींचा जाण ।
हा मायबापू सनातन । जनक पूर्ण जगाचा ॥८३॥
हा मायबापू सनातन । जनक पूर्ण जगाचा ॥८३॥
गुरु पित्यासमान म्हणावा, तर पिता एकाच जन्माचा असतो, परंतु सद्गुरु हा सनातन मायबाप आहे. तो सर्व जगाचा पिता आहे ८३.
गुरु मातेसमान पाहों । तंव गर्भजन्में तिचा स्नेहो ।
गर्भवास निवारी गुरुरावो । अधिक स्नेहो पुत्रापरिस ॥८४॥
गर्भवास निवारी गुरुरावो । अधिक स्नेहो पुत्रापरिस ॥८४॥
गुरु मातेसमान समजावा, तर गर्भ जन्मल्यामुळेंच तिचे प्रेम जडते, परंतु गुरुराज हा गर्भवासाचे निवारण करतो व पुत्राहूनही अधिक प्रेम करतो ८४.
उदराबाहेर पडल्यापाठीं । पुत्रस्नेहें माता उठी ।
तें बाहेरील घालूनि पोटीं । स्नेहें गोमटी गुरुमाता ॥८५॥
तें बाहेरील घालूनि पोटीं । स्नेहें गोमटी गुरुमाता ॥८५॥
पोटांतून बाहेर पडल्यानंतर पुत्रस्नेहानें आई त्याच्यावर प्रेम करावयास लागते, पण गुरुमाता ही बाहेरचें सर्व पोटांत घालून स्नेहानें जास्त प्रेमळ असते ८५.
गुरु मानूं स्वामीसमान । स्वामी निवारूं न शके मरण ।
सद्गुरु चुकवी जन्ममरण । स्वामी संपूर्ण गुरुरावो ॥८६॥
सद्गुरु चुकवी जन्ममरण । स्वामी संपूर्ण गुरुरावो ॥८६॥
गुरु धन्याप्रमाणें मानावा, तर धन्याला कांही मरण चुकवितां येत नाही, परंतु सद्गुरु तर जन्ममरणच चुकवितो, म्हणून गुरुराज हाच सर्वस्वी खरा धनी आहे ८६.
गुरु मानूं कुलदेवता । तंव तिसी कुलधर्मी पूज्यता ।
हा कुलदेवतेची देवता । नित्य पूज्यता निजकर्मीं ॥८७॥
हा कुलदेवतेची देवता । नित्य पूज्यता निजकर्मीं ॥८७॥
गुरु कुलदेवता मानावी, तर कुलदेवतेला कुलधर्मांत मात्र पूज्यता असते, परंतु गुरु हा कुलदेवतेचीही देवता आहे. आपल्या प्रत्येक कर्मांत त्याला पूज्यत्व आहे ८७.
गुरु मानूं कल्पतरूसमान । तंव कल्पतरु दे कल्पिलें दान ।
सद्गुरु दे निर्विकल्पता पूर्ण । अगाध दान निर्लोंभें ॥८८॥
सद्गुरु दे निर्विकल्पता पूर्ण । अगाध दान निर्लोंभें ॥८८॥
गुरु कल्पतरूसमान मानला तर कल्पतरु हा कल्पना करावी तेवढेंच दान देतो, परंतु सद्गुरु हा पूर्ण निर्विकल्पताच देतो. ती निर्लोभता दिल्यानें फार मोठे दान दिल्याप्रमाणें होते ८८.
चिंतामणी दे चिंतिल्या अर्था । सद्गुरु करी चिंतेच्या घाता ।
चित्ता मारूनि दे चैतन्यता । अक्षयता निजदान ॥८९॥
चित्ता मारूनि दे चैतन्यता । अक्षयता निजदान ॥८९॥
चिंतामणि हा ज्या गोष्टीचे चिंतन करावे तेवढीच वस्तु देतो. परंतु सद्गुरु हा मुळीं चिंतेचाच नाश करतो, व चित्ताला मारून चैतन्याचें शाश्वत निजदान देतो ८९.
कामधेनूचें दुभतें । तें कामनेच पुरतें ।
सद्गुरु दुभे स्वानंदार्थें । कामनेतें निर्दळी ॥४९०॥
सद्गुरु दुभे स्वानंदार्थें । कामनेतें निर्दळी ॥४९०॥
कामधेनूचे दुभते असतें तें इच्छेपुरतेच असते. पण सद्गुरु हा स्वानंदाचाच रस देत असल्यामुळें इच्छेलाच नाहींशी करतो ४९०.
गुरुसमान म्हणों सागरू । तो गंभीर परी सदा क्षारू ।
हा स्वानंदें नित्य निर्भरू । अतिमधुरू निजबोधें ॥९१॥
हा स्वानंदें नित्य निर्भरू । अतिमधुरू निजबोधें ॥९१॥
. समुद्र हा गुरूसारखा म्हणावा, तर तो गंभीर आहे खरा, पण सदोदित खारट. परंतु गुरु हा सर्वदा स्वानंदानें भरलेला असून आत्मबोधामुळें अत्यंत मधुर असतो ९१.
गुरु परब्रह्मसमान । हेंही बोलणें किंचित न्यून ।
गुरुवाक्यें ब्रह्म सप्रमाण । येरवीं ब्रह्मपण शब्दमात्र ॥९२॥
गुरुवाक्यें ब्रह्म सप्रमाण । येरवीं ब्रह्मपण शब्दमात्र ॥९२॥
गुरु हा ब्रह्मासारखा मणावा, तर ती उपमाही थोडीशी कमीच पडते. कारण, गुरुच्या उपदेशानेंच ब्रह्माका सत्यत्व येते. नाही तर ब्रह्म हे केवळ शाब्दिकच होय ९२.
शब्दीं लोपूनि शब्दार्था । गुरु प्रबोधी संविदर्था ।
त्याहूनि पूज्य परता । नाहीं सर्वथा त्रिलोकीं ॥९३॥
त्याहूनि पूज्य परता । नाहीं सर्वथा त्रिलोकीं ॥९३॥
शब्दार्थ शब्दामध्येंच नाहीसा करून गुरु हा ज्ञानमय अर्थाचा बोध करून देतो, म्हणून त्याच्याहून अधिक पूज्य असा त्रैलोक्यांतही कोणीच नाहीं ९३.
गुरु माता गुरु पिता । गुरु स्वामी कुळदेवता ।
गुरूवांचोनि सर्वथा । आणिक देवता स्मरेना ॥९४॥
गुरूवांचोनि सर्वथा । आणिक देवता स्मरेना ॥९४॥
म्हणून गुरु हीच माता, गुरु हाच पिता, गुरु हाच स्वामी व गुरु हीच कुलदेवता होय. गुरूशिवाय अन्य देवतेचे स्मरणच मुळीं होत नाही ९४.
थोर मांडलिया सांकडें । जैं गगन गडगडूनि पडे ।
तैं न पाहे आणिकाकडे । नाम पढे गुरूचें ॥९५॥
तैं न पाहे आणिकाकडे । नाम पढे गुरूचें ॥९५॥
मोठे दुर्धर संकट आले असतां, किंवा ज्या वेळी आकाश कडकडून अंगावर पडते तेव्हांही जो दुसऱ्याकडे ढुंकूनसुद्धा पहात नाहीं; गुरूचेच नामस्मरण करीत राहातो ९५;
काया वाचा मनें प्राणें । जो गुरूवांचोनि आन नेणे ।
तैसाचि भजे अनन्यपणें । गुरुभक्ति म्हणणें त्या नांव ॥९६॥
तैसाचि भजे अनन्यपणें । गुरुभक्ति म्हणणें त्या नांव ॥९६॥
शरीर, वाणी, मन व प्राण ह्यांनी जो गुरूशिवाय इतराला जाणत नाही; आणि तसाच जो अनन्यभावानें गुरूचे भजन करतो; त्याच्या त्या भक्तीचें नांव 'गुरुभक्ति' होय ९६.
पक्षिणीचीं अपक्ष पिलें । तीं तिसीच स्मरती सर्वकाळें ।
तेवीं जागृति-स्वप्न-सुषुप्तिमेळें । जो गुरुवेगळें स्मरेना ॥९७॥
तेवीं जागृति-स्वप्न-सुषुप्तिमेळें । जो गुरुवेगळें स्मरेना ॥९७॥
पक्षिणीची पंख न फुटलेली पिलें असतात ती सर्वदा तिचाच ध्यास करीत असतात. त्याप्रमाणें जो जागृतींत, स्वप्नांत किंवा सुषुप्तींतही गुरूशिवाय दुसरें स्मरतच नाहीं ९७.
मागां सांगीतलें भगवद्भजन । आतां सांगसी गुरुसेवन ।
नाहीं एकविध निरूपण । ऐसा विकल्प जाण न धरावा ॥९८॥
नाहीं एकविध निरूपण । ऐसा विकल्प जाण न धरावा ॥९८॥
"मागें भगवद्भजन सांगितलेंस, आणि आतां गुरूची सेवा सांगतोस. तेव्हां तुझे हे निरूपण एकसूत्रीपणाचें नाहीं" असा विकल्प मात्र मनांत आणूं नकोस ९८.
सद्गुरु तोचि माझी मूर्ती । निश्चयेंसी जाण निश्चितीं ।
विकल्प न धरावा ये अर्थीं । अनन्यभक्ति या नांव ॥९९॥
विकल्प न धरावा ये अर्थीं । अनन्यभक्ति या नांव ॥९९॥
खरोखर सद्गुरु असतो तोच माझी मूर्ति आहे हे निश्चयपूर्वक लक्षांत ठेव. ह्याविषयी संशय धरूं नये. ह्याचंच नाव अनन्यभक्ति ९९.
एकाग्रता जें गुरुभजन । तेंचि माझें परमपूजन ।
गुरूसी मज वेगळेपण । कल्पांतीं जाण असेना ॥५००॥
गुरूसी मज वेगळेपण । कल्पांतीं जाण असेना ॥५००॥
एकाग्रतेनें में गुरूचे भजन करणें, तेंच माझे मोठे पूजन होय. गुरु आणि मी अशा दोघांमध्यें कल्पांतीसुद्धां कधीं वेगळेपणा असत नाहीं ५००.
एकनाथी भागवत अध्याय १२ अर्थासहित
एकनाथी भागवत
एकनाथी भागवत अध्याय १ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ४ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ५ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ६ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ७ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ८ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ९ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १० अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ११ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १२ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १३ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १४ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १५ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १६ अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय सतरावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय अठरावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय एकोणविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय विसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय एकविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय बाविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय तेविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय चोविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय पंचविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय सव्विसावा अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २७ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २८ अर्थासहित अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २९ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३० अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३१ अर्थासहित
Loading...