​ग्रासोग्रासीं हरिस्मरण । तैं अन्नचि होय परब्रह्म पूर्ण ।

त्यासी नाहीं बाधकपण । ब्रह्मार्पण सहजेंचि ॥ ४०१ ॥
भक्तांची भजनस्थिती । विषयीं मद्‌रूपता भाविती ।
तेणें मावळे विषयस्फूर्ती । नव्हे ती या रीतीं बाधक ॥ ४०२ ॥
यापरी माझें भजन । करी मनोमळक्षाळण ।
विकारेंसी तिन्ही गुण । करी निर्दळण देहाभिमान ॥ ४०३ ॥
ऐशी न करितां माझी भक्ती । न निर्दळितां अहंकृती ।
करणें जे विषयासक्ती । ते जाण निश्चितीं बाधक ॥ ४०४ ॥
नातुडतां अकर्तात्मबोध । आदरूं नये विषयसंबंध ।
विषयाचा विषय‍उद्बोध । अति अशुद्ध बाधक ॥ ४०५ ॥
जरी विषय मिथ्या मायिक । तरी साधकां अतिबाधक ।
येचि अर्थीं यदुनायक । विशदार्थें देख सांगत ॥ ४०६ ॥

यथाऽऽमयोऽसाधुचिकित्सितो नृणां
पुनः पुनः सन्तुदति प्ररोहान् ।
एवं मनोऽपक्व कषायकर्म
कुयोगिनं विध्यति सर्वसङ्गम् ॥ २८ ॥

वैद्य नेणे रोगाचें लक्षण । नेणे धातुपुष्ट कीं क्षीण ।
नेणे पथ्य ना अनुपान । नाडीज्ञान कळेना ॥ ४०७ ॥
त्यापासाव वोखद घेतां । पुनः पुनः वाढे व्यथा ।
तेवीं अवैराग्यें त्याग करितां । साधकां बाधकता अनिवार ॥ ४०८ ॥
हृदयीं नाहीं विषयनिवृत्ति । बाह्य त्यागें वाढवी विरक्ती ।
ऐशी जे बहिर्मुद्रास्थिती । ते जाण निश्चितीं ‘कुयोग’ ॥ ४०९ ॥
सांडोनियां भगवद्भजन । वेदविधि मार्गविहीन ।
ऐसें जें कां त्यागलक्षण । ‘कुयोग’ संपूर्ण त्या नांव ॥ ४१० ॥
द्रव्यदाराविषयासक्ती । दृढ वासना असतां चित्तीं ।
बाह्य त्याग मिथ्या विरक्ती । ‘कुयोग’ निश्चितीं या नांव ॥ ४११ ॥
आम्ही राजयोगी अतिश्रेष्ठ । म्हणोनि विषय भोगी यथेष्ट ।
वोस पडली वैराग्यपेंठ । ‘कुयोग’ चोखट या नांव ॥ ४१२ ॥
आपली चोरूनि विषयासक्ती । बाह्य मिरवी मिथ्या विरक्ती ।
हेचि ‘कुयोगाची’ स्थिती । जाण निश्चितीं उद्धवा ॥ ४१३ ॥
ऐशिया कुयोगियां जाण । पुढतीं जन्म पुढतीं मरण ।
दुःखावर्तीं पडिले पूर्ण । सोडवी कोण तयांसी ॥ ४१४ ॥
नव्हेचि इहलोकींचा विषयभोग । नव्हेचि परमार्थीं शुद्ध त्याग ।
अंतरला उभय प्रयोग । दुःखभाग कुयोग्या ॥ ४१५ ॥
परमार्थें त्यागसाधन । करितां अंतराय आलें विघ्न ।
तयासी अवगती नव्हे जाण । जरी अनुताप पूर्ण स्वयें उपजे ॥ ४१६ ॥

कुयोगिनो ये विहितान्तरायैः
मनुष्यभूतैस्त्रिदशोपसृष्टैः ।
ते प्राक्तनाभ्यासबलेन भूयो
युञ्जन्ति योगं न तु कर्मतन्त्रम् ॥ २९ ॥

ब्रह्मज्ञानार्थ केला त्याग । अभ्यासही मांडिला साङ्ग ।
मध्येंचि वोढवला उपसर्ग । विघ्नें अनेग साधकां ॥ ४१७ ॥
उपजे कामाचा अतिवेग । खवळे क्रोधाची लगबग ।
शिष्यसुहदांचे उद्वेग । मनीं उबग स्वहिताचा ॥ ४१८ ॥
दारारूपें उपसर्ग । देव देती पैं अनेग ।
ऐसा अंतरायीं योगभंग । होतां अनुराग उद्धरी ॥ ४१९ ॥
अभ्यास करितां अतिनिगुती । दैवें अंतराय योगा येती ।
तेथ निर्वेद उपजल्या चित्तीं । तोचि अभ्यास पुढतीं करी योगी ॥ ४२० ॥
निजयोग अभ्यासबळें । जाळी अंतरायदोष समूळें ।
परी कर्माचीं कर्मठ जाळें । योगी कदाकाळें स्पर्शेना ॥ ४२१ ॥
अंतरायीं योग छळितां जाण । जरी योगी पावला मरण ।
तरी तो नव्हे कर्माधीन । हें श्लोकार्धें श्रीकृष्ण बोलिला स्वयें ॥ ४२२ ॥
पूर्वीं करितां योगसाधन । अदृष्टगतीं अंतराय जाण ।
योगी पावल्याही मरण । गती कोण तयासी ॥ ४२३ ॥
अंतरायपरतंत्र । झाल्या योगी पावे जन्ममात्र ।
तेथही नादरी कर्मतंत्र । पूर्वाभ्यासें स्वतंत्र प्रवर्ते योगी ॥ ४२४ ॥
मार्गस्था मार्गी गुंती । पडोनियां लागली वस्ती ।
तो येरे दिवसीं तेचि पंथीं । लागे निश्चितीं निजमार्गा ॥ ४२५ ॥
यापरी योगिया आपण । प्राक्तनसंस्कारें जाण ।
योगाभ्यास करी पूर्ण । परी कर्माधीन कदा नव्हे ॥ ४२६ ॥
साधनीं असतां माझी भक्ती । तैं अणुमात्र न पडे गुंती ।
मी भक्तकैवारी श्रीपती । राखें अहोरातीं निजभक्ता ॥ ४२७ ॥
जेथ माझे भक्तीची आवडी । तेथ विघ्नें केवीं रिघतीं बापुडीं ।
महाविघ्नांचिया कोडी । माझें नाम विभांडी उद्धवा ॥ ४२८ ॥
भजनहीन योगीश्वर । अंतरायें पावे जन्मांतर ।
तरी तो कर्मीं कर्मपर । नव्हे साचार पूर्वसंस्कारें ॥ ४२९ ॥
‘जे पावले जीव जीवन्मुक्ती । तेही प्रारब्धकर्में वर्तती ।
मा योगभ्रष्ट कर्म त्यागिती । घडे कैशा रीतीं’ म्हणशील ॥ ४३० ॥
मुक्ताचें जें मोक्षस्थान । तेंचि साधकाचें मुख्य साधन ।
यालागीं त्या दोघांही जाण । कर्मबंधन बाधीना ॥ ४३१ ॥
मी एक कर्मकर्ता । ऐशी ज्यास नुपजे अहंता ।
त्यासीही जाण सर्वथा । कर्मबंधकता स्पर्शेना ॥ ४३२ ॥

करोति कर्म क्रियते च जन्तुः
केनाप्यसौ चोदित आनिपातात् ।
न तत्र विद्वान् प्रकृतौ स्थितोऽपि
निवृत्ततृष्णः स्वसुखानुभूत्या ॥ ३० ॥

जन्मापासूनि मरणान्त । प्राणी जें जें कर्म करित ।
तें तें कोणी एक प्राचीन एथ । असे वर्तवीत निजसत्ता ॥ ४३३ ॥
तेथ सज्ञान आणि अज्ञान । प्राचीन कर्में कर्माधीन ।
अज्ञानासी अहंकर्तेपण । ज्ञाते निरभिमान वर्तती कर्मीं ॥ ४३४ ॥
म्हणसी देहीं असतां प्राण । केवीं नुठी देहाभिमान ।
ज्ञाता स्वसुखानुभवें पूर्ण । अहंकर्तेपण त्या स्फुरेना ॥ ४३५ ॥
दोराचे सर्पाचा महाधाक । दोर जाणितल्या नुपजे देख ।
तेवीं अनुभविल्या ब्रह्मसुख । अहंता बाधक स्फुरेना ॥ ४३६ ॥
ऐक योगभ्रष्टाचें लक्षण । त्याचा प्राचीनसंस्कार जाण ।
उपजों नेदी देहाभिमान । योग संपूर्ण सिद्ध्यर्थ ॥ ४३७ ॥
जें देहीं नित्य निरभिमान । तेचि ब्रह्मसुखें सदा संपन्न ।
त्यांसी देहींचें कर्माचरण । सर्वथा जाण बाधीना ॥ ४३८ ॥
ज्ञाता देहकर्मासी अलिप्त । हेंही अपूर्व नव्हे एथ ।
तो देही असोनि देहातीत । तेंचि श्रीकृष्णनाथ स्वयें सांगे ॥ ४३९ ॥

तिष्ठन्तमासीनमुत व्रजन्तं
शयानमुक्षन्तमदन्तमन्नम् ।
स्वभावमन्यत् किमपीहमानं
आत्मानमात्मस्थमतिर्न वेद ॥ ३१ ॥

देह उभें असतां जाण । ज्ञाता न देखे उभेंपण ।
मा बैसल्या बैसलेंपण । मानी कोण देहाचें ॥ ४४० ॥
परिपूर्ण ब्रह्माच्या ठायीं । उठणें बैसणें दोनी नाहीं ।
ज्ञाता तेंचि झाला पाहीं । उठबैस कांही जाणेना ॥ ४४१ ॥
दोराचा सर्प उपजला । भोग भोगूनि स्वयें निमाला ।
सत्यत्व नाहीं या बोला । तैसा देहो झाला मुक्तासी ॥ ४४२ ॥
देह दैवें असे एकदेशी । ज्ञाता सर्वीं देखे आपणासी ।
देह जातां परदेशासी । ज्ञाता गमन मानसीं देखेना ॥ ४४३ ॥
वस्तु वस्तुत्वें परिपूर्णपणें । तेथ कैंचें असे येणेंजाणें ।
ज्ञाता सदा तद्‌रूपपणें । राहणेंजाणें स्पर्शेना ॥ ४४४ ॥
ज्ञाता स्वयें रिघे शयनीं । परी शेजबाज न देखे अवनीं ।
मी निजेलों हेंही न मनी । निजीं निजरूपपणीं सर्वदा ॥ ४४५ ॥
ज्ञाता जेवूं बैसे निजसुखें । परी मी भुकेलों हें न देखे ।
रसने नेणतां सर्व रस चाखे । जेवी येणें सुखें निजगोडीं ॥ ४४६ ॥
दिसे यावत्तृम जेविला । परी तो धाला ना भुकेला ।
तो उच्छिष्टही नाहीं झाला । शेखीं आंचवला संसारा ॥ ४४७ ॥
जरी तो स्वभावें सांगें गोष्टी । तरी अबोलणें घाली शब्दपोटीं ।
बोलीं अतिरसाळ गोडी उठी । तरी न सुटे मिठी मौनाची ॥ ४४८ ॥
मी एक चतुर बोलका । हाही नुठी त्या आवांका ।
बोल बोलों नेणे फिका । बोलोनि नेटका अबोलणा ॥ ४४९ ॥
ज्ञाता पाहे निजात्मसुखें । माझें तुझें हेंही वोळखे ।
परी तो डोळांचि न देखे । देखे तें आपण्यासारिखें त्रैलोक्य ॥ ४५० ॥
तो जों दृश्य पाहों बैसे । तों दृश्याचा ठावोचि पुसे ।
जें देखे तें आपण्याऐसें । निजात्मसौरसें जग देखे ॥ ४५१ ॥
करूनि डोळ्यांचा अंत । ज्ञाता देखणेपणें पाहत ।
त्या देखण्याचा निजस्वार्थ । न चढे हात वेदशास्त्रां ॥ ४५२ ॥
जाणे शब्दींचें शब्दज्ञान । मी श्रोता हे नुठी आठवण ।
उपेक्षूनियां देहींचे कान । करी श्रवण सर्वांगें ॥ ४५३ ॥
यापरी स्वयें सज्ञान । हो‍ऊनियां सावधान ।
सोलूनियां शब्दज्ञान । करी श्रवण स्वभावें ॥ ४५४ ॥
जाणे सुवास दुर्वास । भोगीं न धरी नाकाची आस ।
सुमना सबाह्य जो सुवास । तो भोगी सावकाश सर्वदा ॥ ४५५ ॥
मृदुकठिणादि स्पर्श जाणे । परी मी जाणतों हें स्फुरों नेणे ।
अंगा लागे तें निजांग करणें । हा स्पर्श भोगणें सज्ञानीं ॥ ४५६ ॥
ज्ञाता चालता दिसे चरणीं । परी तो चालतां स्वयें अचरणी ।
स्वेच्छा हिंडतांही अवनीं । तो ठायाहूनि ठळेना ॥ ४५७ ॥
हस्तव्यापारीं देतां दान । मी दाता ही नुठी आठवण ।
देतेंघेतें दान होय आपण । यापरी सज्ञान वर्तवी करा ॥ ४५८ ॥
कायिक वाचिक मानसिक । कर्म निफजतां स्वाभाविक ।
ज्ञाता ब्रह्मरूपें निर्दोख । देहासी देख स्पर्शेना ॥ ४५९ ॥
अकर्तात्मनिजसत्ता । ज्ञाता सर्व कर्मीं वर्ततां ।
न देखे कर्म-क्रिया-कर्तव्यता । निजीं निजात्मता निजबोधें ॥ ४६० ॥
ज्ञाता नित्य निजात्मसुखें । देहीं असोनि देह न देखे ।
तो देहकर्मीं केवीं आडके । पूर्ण परमात्मसुखें संतुष्ट ॥ ४६१ ॥
जगासी लागलें कर्मबंधन । तेथें खातां जेवितां सज्ञान ।
केवीं न पवे कर्मबंधन । तेंचि निरूपण हरि सांगें ॥ ४६२ ॥

यदि स्म पश्यत्यसदिन्द्रियार्थं
नानानुमानेन विरुद्धमन्यत् ।
न मन्यते वस्तुतया मनीषी
स्वाप्नं यथोत्थाय तिरोदधानम् ॥ ३२ ॥

हो कां लौकिकाचे परी । ज्ञाता वर्ते लोकाचारीं ।
तोही प्रपंचामाझारीं । कर्में करी लौकिकें ॥ ४६३ ॥
परी कार्य-कर्म-कर्तव्यता । हे ज्ञात्यासी नाहीं अहंता ।
तेणें प्रपंचामाजीं निजात्मता । निश्चयें तत्त्वतां वश्य केली ॥ ४६४ ॥
विषयादि प्रपंचभान । सत्य मानिती अज्ञान ।
तो प्रपंच देखती सज्ञान । ब्रह्मपूर्ण पूर्णत्वें ॥ ४६५ ॥
साकरेचा इंद्रावणघडू । जाणा गोड नेणा कडू ।
तैसा प्रपंचाचा पडिपाडू । लाभ आणि नाडू ज्ञानाज्ञानें ॥ ४६६ ॥
सुवर्णाची खोटी । मूर्ख मानिती केवळ गोटी ।
ज्ञाते घालूनियं मिठी । घेती ज्ञानदृष्टीं बहुमोलें ॥ ४६७ ॥
तेवीं सांसारिक क्रियाकर्म । मूर्खा मूर्खपणें भासे विषम ।
तेंचि ज्ञात्यासी परब्रह्म । स्वानंदें आराम सर्वदा ॥ ४६८ ॥
प्रपंच खाणोनि सांडावा । मग ब्रह्मभाव मांडावा ।
हेंही न लगे त्या सदैव । उखिताचि आघवा परब्रह्म ॥ ४६९ ।
मिथ्या दोराचा सर्पाकार । तेथ मिळोनि अज्ञान नर ।
नाना अनुमानीं भयंकर । सत्य साचार मानिती ॥ ४७० ॥
तेवीं मिथ्या प्रपंचाचें भान । बाधक मानिती अज्ञान ।
तेंचि स्वानुभवें सज्ञान । जाणती पूर्ण परब्रह्म ॥ ४७१ ॥
जेवीं स्वप्न साच निद्रिताप्रती । तेवीं प्रपंच साच निज भ्रांती ।
तोचि निजात्मजागृताप्रती । मिथ्या निश्चितीं निजबोधें ॥ ४७२ ॥
मिथ्या प्रपंचाचें भान । जाणोनि झाले जे सज्ञान ।
त्यांसी सर्व कर्मीं वर्ततां जाण । देहाभिमान कदा नुपजे ॥ ४७३ ॥
साधकांचा साधावया स्वार्थ । पूर्वी सर्वस्वरूपें भगवंत ।
बोलिला तेणें विकारवंत । झाला निश्चित म्हणशील ॥ ४७४ ॥
वस्तु नव्हे विकारवंत । ते निजसाम्यें सदोदित ।
तेचि अर्थीं श्रीकृष्णनाथ । असे सांगत निजबोधें ॥ ४७५ ॥

पूर्वं गृहीतं गुणकर्मचित्रं
अज्ञानमात्मन्यविविक्तमङ्ग ।
निवर्तते तत्पुनरीक्षयैव
न गृह्यते नापि विसृज्य आत्मा ॥ ३३ ॥

संसार तो पूर्वदशे । अति अतर्क्य मायावशें ।
शुद्ध वस्तु बहुधा भासे । गुणकर्मविन्यासें बहुरूप ॥ ४७६ ॥
नाम रूप व्यक्ति वर्ण । कुळ गोत्र क्रियाचरण ।
यापरी प्रपंच भिन्न । सत्य अज्ञान मानिती ॥ ४७७ ॥
प्रपंच वस्तूच्या ठायीं अध्यस्त । यालागीं वस्तु तद्‌रूप भासत ।
स्फटिक नानारंगीं अलिप्त । परी संबंधे भासत तद्‌रूप ॥ ४७८ ॥
जग पाहतां यापरी । भिन्न भासे अज्ञानेंकरीं ।
तेणें आत्मा म्हणती विकारी । नर अविचारी अज्ञानें ॥ ४७९ ॥
त्या अज्ञानाची होय निवृत्ती । तैं साधकां माझी सुलभ प्राप्ती ।
यालागीं माझी निजभक्ती । म्यां यथानिगुतीं प्रकाशिली ॥ ४८० ॥
साधकांचा निजस्वार्थ । जेणें शीघ्र होय हस्तगत ।
यालागीं सर्वभूतीं भगवंत । हा म्यां निजगुह्यार्थ प्रबोधिला ॥ ४८१ ॥
हें धरोनियां अनुसंधान । भावें करितां माझें भजन ।
तेथ मावळॆ मीतूंपण । अविद्येसीं अज्ञान समूळ मिथ्या ॥ ४८२ ॥
तेथ दृश्य-द्रष्टा-दर्शन । त्रिगुणेंसीं कार्यकारण ।
नुरेचि प्रपंचाचें भान । ब्रह्म परिपूर्ण पूर्णत्वें ॥ ४८३ ॥
तेथ नाम रूप गुण जाती । नाहीं महाभूतें भूतव्यक्ती ।
चैतन्य पूर्ण सहजस्थिती । ब्रह्मीं ब्रह्मस्फूर्तीं असेना ॥ ४८४ ॥
तें उंच ना ठेंगणें । मोठें ना रोड होणें ।
उजू ना वांकुडेपणें । असों नेणे विकारी ॥ ४८५ ॥
तेथ शीत ना उष्ण । मृदु ना कठिण ।
कडू ना गोडपण । सुखदुःखेंवीण निर्द्वंद्व ॥ ४८६ ॥
तेथ भेद ना अभेद । बोलतें ना निःशब्द ।
शाहणें ना मुग्ध । देखणें ना अंध चिद्‌रूपपणें ॥ ४८७ ॥
तें एथें ना तेथें । येतें ना जातें ।
जवळी ना परतें । सदोदित स्वयंसिद्ध ॥ ४८८ ॥
तें खातें ना न खातें । तें घेतें ना देतें ।
जीतें ना मरतें । परादिपर तें परात्पर ॥ ४८९ ॥
तें बद्ध ना मुक्त । नित्य ना अनित्य ।
क्षोभे ना प्रसन्न होत । वस्तु सदोदित सद्‌रूपत्वें ॥ ४९० ॥
तेथ पाप ना पुण्य । आकार ना शून्य ।
सगुण ना निर्गुण । स्वानंदें पूर्ण सुखरूप ॥ ४९१ ॥
सर्वभूतीं भगवद्भजन । करूनि माझे भक्तजन ।
माझें निजरूप परिपूर्ण । स्वयें आपण हो‍ऊनि ठेले ॥ ४९२ ॥
त्यांसी संत म्हणोनि कांहीं घेणें । अथवा असंत म्हणोनि सांडणें ।
हें नुरेचि त्यांसी वेगळेपणें । ब्रह्मीं ब्रह्मपणें परिपूर्ण ॥ ४९३ ॥
बद्धकाळीं बद्धता । आत्मेति घेतली नाहीं तत्त्वतां ।
अथवा मुक्तकाळींची मुक्तता । आत्मा सर्वथा स्पर्शेना ॥ ४९४ ॥
आत्मा अविकारी पाहीं । येणॆं निरूपणें पडे ठायीं ।
जरी म्हणशी कळलें नाहीं । ऐक तेंही सांगेन ॥ ४९५ ॥
आत्मा सर्वदा नित्य पाहीं । यालागीं त्यासी उत्पत्ति नाहीं ।
‘उत्पत्ति’ न लगे ज्याचे ठायीं । तो गर्भासी कंहीं स्पर्शेना ॥ ४९६ ॥
गर्भजन्म ज्यासी नाहीं । त्यासी देहाचा अभाव पाहीं ।
देहेंवीण ‘वृद्धी’ कंहीं । त्याचे ठायीं स्पर्शेना ॥ ४९७ ॥
जो सर्वदा विदेही । कर्म न रिघे त्याच्या ठायीं ।
कर्मेंवीण बद्धता पाहीं । आत्म्यासी कंहीं लागेना ॥ ४९८ ॥
जो निरवयव साचार । त्यासी एकही न घडे संस्कार ।
ज्यासी नाहीं आकार । त्यासी विकार स्पर्शेना ॥ ४९९ ॥
जो गर्भजन्माअतीत । मरण रिघों न शके तेथ ।
काळाचाही न लगे घात । क्षयातीत परमात्मा ॥ ५०० ॥