मराठी साहित्याचा डिजिटल खजिना.
श्री एकनाथी भागवत अध्याय बाविसावा अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २२ ओव्या ५०१ ते ६००
मुख्य देहोचि काल्पनिक जाण । तेथील काल्पनिक अभिमान ।
तें हें देहबुद्धीचें मीपण । लावी दृढ बंधन जगासी ॥ १ ॥
देह हाच मुळी काल्पनिक आहे असे समज. तेव्हा त्यांतील अभिमानही काल्पनिकच होय. तोच हा देहबुद्धीचा मीपणा आणि तोच जगाला दृढ बंधन लावून देतो १.
तें सांडितां देहाचें मीपण । कैंचें जन्म कैंचें मरण ।
तेव्हां संसारुचि नाहीं जाण । भवबंधन मग कैंचें ॥ २ ॥
तेव्हां संसारुचि नाहीं जाण । भवबंधन मग कैंचें ॥ २ ॥
तें देहाचे मीपणच सोडून दिले, तर मग जन्म कशाचा आणि मरण तरी कशाचे ? त्या वेळी संसारच नाही असे समज. मग संसारबंधन कोठचे , २.
जैसा मिथ्या बागुलाचा भेवो । बाळक सत्य मानिला पहा हो ।
तैसा मृषा काल्पनिक देहो । सत्यत्वें पहा हो मानिला ॥ ३ ॥
तैसा मृषा काल्पनिक देहो । सत्यत्वें पहा हो मानिला ॥ ३ ॥
अहो! असें पहा की, बागुलाचे भय खोटे असते, पण तें मुखाने खरें मानिलें, त्याप्रमाणे देहही केवळ खोटा व काल्पनिक आहे. पण अहो! त्यालाच अज्ञानी लोकांनी खरा मानिला ३.
मिथ्या देहो आणि देहबुद्धी । त्यासी पुढें कैसी जन्मसिद्धी ।
मिथ्याभूतासी नव्हे वृद्धी । तेविखींची विधि हरि बोले ॥ ४ ॥
मिथ्याभूतासी नव्हे वृद्धी । तेविखींची विधि हरि बोले ॥ ४ ॥
देह आणि देहबुद्धि ही दोन्ही मिथ्याच आहेत असें जो मानितो, त्याला पुढे जन्मसिद्धि कशाची! कारण मिथ्यारूप पदार्थाची वृद्धि होतच नाही. याविषयींचा प्रकार श्रीकृष्ण सांगतात ४.
मा स्वस्य कर्मबीजेन जायते सोऽप्ययं पुमान् ।
म्रियते वामरो भ्रान्त्या यथाग्निर्दारुसंयुतः ॥ ४५ ॥
म्रियते वामरो भ्रान्त्या यथाग्निर्दारुसंयुतः ॥ ४५ ॥
[श्लोक ४५] तो अविवेकी मनुष्यही वास्तविक कर्मबीजापासून उत्पन्न होत नाही की मरतही नाही परंतु भ्रमामुळे आत्मा अमर असूनही त्याला तसे वाटते जसा लाकडाशी संयोग झाल्याने अग्नी पेटतो किंवा वियोगाने विझतो असे वाटते वास्तविक अग्नी नित्य आहे. (४५)
देहात्मवादें देहाभिमान । जनीं वासनाबीज गहन ।
तेणें स्वसंकल्पें आपण । मानी जन्ममरण नसतेंचि ॥ ५ ॥
तेणें स्वसंकल्पें आपण । मानी जन्ममरण नसतेंचि ॥ ५ ॥
देहात्मवादानें देहाभिमान उत्पन्न होतो, तेणेकरून लोकांमध्ये गूढ वासनाबीज उद्भवते व त्या आपल्या वासनांच्या संकल्पानेच मनुष्य स्वतः नसत्याच जन्ममरणाला सत्य मानूं लागतो ५.
तेणें देहाभिमानें आपण । अहं कर्म कर्ता क्रियाचरण ।
निष्कर्मा कर्मबंधन । अमरा जन्ममरण आरोपी ॥ ६ ॥
निष्कर्मा कर्मबंधन । अमरा जन्ममरण आरोपी ॥ ६ ॥
त्या देहाभिमानामुळेच क्रियाचरण करणारा कर्मकर्ता तो मी असे मानून निष्कर्माला कर्मबंधन आहे व अमराला जन्ममरण आहे असें मानितो ६.
थिल्लराचेनि जाहलेपणें । त्यांत सूर्याचें जन्म मानणें ।
थिल्लरनाशें सूर्याचें जिणें । नासलें म्हणे बाळक ॥ ७ ॥
थिल्लरनाशें सूर्याचें जिणें । नासलें म्हणे बाळक ॥ ७ ॥
डबक्यांत साचलेल्या पाण्यामध्ये प्रतिबिंबरूपाने सूर्य दिसतो, ह्या कारणाने त्या डबक्यांतच सूर्य जन्मास आला, व डबक्यांतील पाणी आटून गेलें म्हणजे सूर्याचे आयुष्य नाश पावलें असें मूल म्हणत असते ७.
तेवीं अजन्म्यासी जन्मकर्म । मानिती तो मायिक भ्रम ।
येचिविषयीं पुरुषोत्तम । दृष्टांत सुगम सांगत ॥ ८ ॥
येचिविषयीं पुरुषोत्तम । दृष्टांत सुगम सांगत ॥ ८ ॥
त्याप्रमाणे अजन्म्याला जन्म-कर्म आहे असें मानितात तो केवळ मायेचा भ्रम होय. ह्याविषयीं श्रीकृष्ण सुलभ दृष्टान्त सांगतात ८.
जैसा अग्नि अजन्मा अव्यक्त । त्यासी काष्ठीं जन्मला म्हणत ।
दिसे काष्ठाकारें आकारवंत । काष्ठनाशें मानीत नाश त्यासी ॥ ९ ॥
दिसे काष्ठाकारें आकारवंत । काष्ठनाशें मानीत नाश त्यासी ॥ ९ ॥
वस्तुतः अग्नि अजन्मा असून अव्यक्त आहे, पण तो लाकडांतच उत्पन्न झाला असे म्हणतात. तो त्या लाकडाच्या आकारानेच आकारवंत दिसत असतो. म्हणून लाकडे संपली, की अग्नीही नाश पावला असें मानितात ९.
येथ देहासीच जन्मनाश । आत्मा नित्य अविनाश ।
देहअवस्था नवविलास । स्वयें हृषीकेश सांगत ॥ ५१० ॥
देहअवस्था नवविलास । स्वयें हृषीकेश सांगत ॥ ५१० ॥
त्या लाकडाप्रमाणेच येथे जन्म आणि नाश हे देहालाच आहेत. दृष्टान्तांतील अग्नीप्रमाणेच आत्मा हा नित्य असून अविनाशी आहे. त्या देहाच्या अवस्था नऊ असतात, त्याही स्वतः श्रीकृष्ण सांगतात ५१०.
निषेकगर्भजन्मानि बाल्यकौमारयौवनम् ।
वयोमध्यं जरा मृत्युरित्यवस्थास्तनोर्नव ॥ ४६ ॥
वयोमध्यं जरा मृत्युरित्यवस्थास्तनोर्नव ॥ ४६ ॥
[श्लोक ४६] उद्धवा ! गर्भाधान, गर्भवृद्धी, जन्म, बाल्य, कुमारावस्था, तारूण्य, म्हातारपण आणि मृत्यू या नऊ अवस्था शरीराच्याच आहेत. (४६)
देहींच्या अवस्था त्या नव । ऐक तयांचाही स्वभाव ।
भिन्नविभागवैभव । यथागौरव सांगेन ॥ ११ ॥
भिन्नविभागवैभव । यथागौरव सांगेन ॥ ११ ॥
देहाच्या नऊ अवस्था आहेत, त्यांचीही स्थिति ऐक. त्या भिन्नभिन्न विभागांचा विस्तारही यथायोग्य सांगतों ११.
पितृदेहीं पावोनि शुक्रत्व । तेथूनि जननीजठर प्राप्त ।
त्या नांव निषेक बोलिजेत । देहींची हे येथ प्रथमावस्था ॥ १२ ॥
त्या नांव निषेक बोलिजेत । देहींची हे येथ प्रथमावस्था ॥ १२ ॥
पित्याच्या देहांत शुक्ररूप पावून तेथून ते मातेच्या उदरांत जाणे याला 'निषेक' असे म्हणतात. हीच या देहाची पहिली अवस्था होय १२.
जननीजठरीं रुधिरयुक्त । मुसावोनि खोटी होत ।
क्षणक्षणां वृद्धी प्राप्त । गर्भ ते येथ दुजी अवस्था ॥ १३ ॥
क्षणक्षणां वृद्धी प्राप्त । गर्भ ते येथ दुजी अवस्था ॥ १३ ॥
नंतर मातेच्या उदरांत रक्तयुक्त होऊन गोठून पिंड होतो. आणि तो क्षणोक्षणी मोठमोठा होत जाऊन त्याला गर्भाचे स्वरूप येते. ही देहाची दुसरी अवस्था होय १३.
प्रसूतिवाताच्या आघातीं । उदराबाहेर उत्पत्ती ।
त्या नांव जन्म बोलती । जाण निश्चितीं तिजी अवस्था ॥ १४ ॥
त्या नांव जन्म बोलती । जाण निश्चितीं तिजी अवस्था ॥ १४ ॥
नंतर प्रसूतिवायूच्या आघाताने पोटांतून बाहेर उत्पन्न होणे ह्याला 'जन्म' असें म्हणतात. ही देहाची तिसरी अवस्था आहे हे नीट लक्षात ठेव १४.
अतिशयें आवडे स्तनपान । मुख्यत्वें माताचि प्राधान्य ।
रुदनाचें बळ संपूर्ण । तैं चौथी जाण बाल्यावस्था ॥ १५ ॥
रुदनाचें बळ संपूर्ण । तैं चौथी जाण बाल्यावस्था ॥ १५ ॥
स्तनपान हेच अतिशय आवडते, माता हीच काय ती मुख्यतः श्रेष्ठ आणि संपूर्ण बळ काय ते रडण्याचे, ही देहाची चौथी 'बाल्यावस्था' होय, असे समज १५.
मळमूत्रीं लोळे अज्ञान । गूढेंद्रिय विवेकशून्य ।
गोड गोजिरें कलभाषण । पंचहायन बाल्यावस्था ॥ १६ ॥
गोड गोजिरें कलभाषण । पंचहायन बाल्यावस्था ॥ १६ ॥
केवळ अज्ञान असल्यामुळे मलमूत्रांत लोळतो; सर्व इंद्रियांची शक्ति गुप्त असते; विचार मुळीच ठाऊक नाहीं; मधुर, कोमल असें बोबडे बोलणे; ही पंचवार्षिक 'बाल्यावस्था' होय १६.
इंद्रियीं चेतना वाढत । परी पोटीं नाहीं विषयस्वार्थ ।
खेळावरी आसक्त चित्त । ते पांचवी येथ कुमारवस्था ॥ १७ ॥
खेळावरी आसक्त चित्त । ते पांचवी येथ कुमारवस्था ॥ १७ ॥
नंतर इंद्रियांमध्ये शक्ति वाढत जाते; परंतु अंगी विषयाचा स्वार्थ नसतो, खेळावरच चित्त आसक्त असते, ही या देहाची पांचवी 'कुमारावस्था' होय १७.
याउपरी तरुणपण । इंद्रियसामर्थ्य संपूर्ण ।
मी शहाणा मी सज्ञान । देहीं देहाभिमान मुसमुशी ॥ १८ ॥
मी शहाणा मी सज्ञान । देहीं देहाभिमान मुसमुशी ॥ १८ ॥
यानंतर तारुण्यावस्था. त्यांत इंद्रियांना परिपूर्ण शक्ति येते, आणि शहाणा काय तो मी असा देहामध्ये देहाभिमान मुसमुसूं लागतो १८.
तेथ स्त्रीकाम आवडे चित्तीं । धनकामाची अतिप्रीती ।
देहगेहांची आसक्ती । नामरूपांची ख्याती लौकिकीं मिरवी ॥ १९ ॥
देहगेहांची आसक्ती । नामरूपांची ख्याती लौकिकीं मिरवी ॥ १९ ॥
त्या वेळी मनांत स्त्रीची वासना आवडू लागते, द्रव्यलोभ अतिशय आवडतो, घरादारावर प्रेम जडते, आणि लौकिकांत आपल्या नावारूपाची कीर्ति मिरवू लागतो १९.
श्रीमदें गर्वितमानस । स्त्रीपुत्रांचा अतिउल्हास ।
तृष्णा दुर्धर अतिसोस ।कामक्रोधांचा बहुवस वळसा भोंवे ॥ ५२० ॥
तृष्णा दुर्धर अतिसोस ।कामक्रोधांचा बहुवस वळसा भोंवे ॥ ५२० ॥
संपत्तीच्या मदाने मनाला गर्व चढलेला असतो, बायकामुलांचाच उल्हास वाटतो; आशा अनिवार होऊन अधिकाधिक भोग भोगावेसे वाटतात; आणि कामक्रोधांचे मोठे चक्र सभोंवार फिरत राहातें ५२०.
न साहे नोकिलेपण । 'तूं म्हणतां टाकी प्राण ।
ते सहावी अवस्था जाण । तरुणपण अनर्थ ॥ २१ ॥
ते सहावी अवस्था जाण । तरुणपण अनर्थ ॥ २१ ॥
कोणी अपमान केलेला सहन होत नाही ; ' तूं ' म्हटलें की जीव द्यायला उठतो. असें अनर्थकारक 'तरुणपण' ही देहाची सहावी अवस्था होय २१.
पंधरापासोनि पंचवीस । पूर्ण तरुणपणाचा पैस ।
तेथ नानाविकारी मानस । नांदवी सावकाश देहाभिमान । २२ ॥
तेथ नानाविकारी मानस । नांदवी सावकाश देहाभिमान । २२ ॥
पंधरा वर्षापासून पंचवीस वर्षेपर्यंत पूर्ण तरुणपणाचा भर असतो. त्यांत नानाप्रकारच्या विकारांनी व्याप्त झालेलें मन भरपूर देहाभिमान उत्पन्न करून ठेवतें २२.
चाळिसांपासोनि साठीवरी । देहीं उत्तरवयसा पुरी ।
झुरडी पडों लागे शरीरीं । इंद्रियशक्ती करी प्राशन काळ ॥ २३ ॥
झुरडी पडों लागे शरीरीं । इंद्रियशक्ती करी प्राशन काळ ॥ २३ ॥
नंतर चाळीस वर्षांपासून साठ वर्षेपर्यंत देहाची उतरती कळा पूर्ण सुरू होऊन शरीरावर चिरम्या पडू लागतात, आणि काळ ह्या इंद्रियांची शक्ति नष्ट करूं लागतो २३.
क्षीणपणाचा सुमुहूर्त । काळ आरंभ करी जेथ ।
ते हे उत्तरावस्था येथ । जाण निश्चित सातवी ॥ २४ ॥
ते हे उत्तरावस्था येथ । जाण निश्चित सातवी ॥ २४ ॥
जेव्हां योग्य वेळी शरीर क्षीण करण्यास काळ प्रारंभ करतो, तीच ही ह्या देहाची खरोखर सातवी 'उत्तरावस्था' होय हे लक्षात ठेव २४.
तिची हातधरणी जरा । कांपवीतसे सुभटां नरां ।
भोग न साहे शरीरा । इंद्रियव्यापाराहारासी ॥ २५ ॥
भोग न साहे शरीरा । इंद्रियव्यापाराहारासी ॥ २५ ॥
त्या अवस्थेचा हात धरून पुढे येणारी जरा ( वार्धक्यावस्था) ही मोठमोठ्या शूरवीर पुरुषांना कांपवून सोडते. इंद्रियांचे सुखविलासी व्यापार व उत्तमोत्तम आहार हे उपभोगही शरीराला सहन होत नाहीत. २५.
अस्तव्यस्त केला शरीरवेश । दांताळी पाडिली वोस ।
भेणें पालटे केश । धाकें सीस कांपत ॥ २६ ॥
भेणें पालटे केश । धाकें सीस कांपत ॥ २६ ॥
त्या जरेनें शरीराची रचना सारी अस्ताव्यस्त केलेली असते. दांतांच्या जागी खिंडी पडलेल्या असतात, भयाने केस पांढरे होऊन जातात व धाकाने मस्तक लटलटा कापू लागते २६.
शरीर जरा करी क्षीण । तरी विषयावस्था अतिगृहन ।
चिंता अनिवार दारुण । तृष्णा अपूर्ण सर्वदा ॥ २७ ॥
चिंता अनिवार दारुण । तृष्णा अपूर्ण सर्वदा ॥ २७ ॥
वार्धक्य हें शरीराला अगदी क्षीण करून टाकतें, तरी विषयाची इच्छा दांडगी ! चिंता अनिवार आणि भयंकर ! आशा तर अपुरीच! २७.
तेज सांडूनि जाय नयना । टाळी पडोनि ठाती काना ।
मुखीं लागे चोरपान्हा । तरी देहाभिमाना वाढवी ॥ २८ ॥
मुखीं लागे चोरपान्हा । तरी देहाभिमाना वाढवी ॥ २८ ॥
तेज डोळ्यांना सोडून जाते, कानाला दट्ट्ये बसतात, तोंडांतून लाळ गळते, तरी तो देहाभिमानाला वाढवीतच असतो २८.
जरा पावलिया निजसंधी । अनिवार येती आधिव्याधी ।
महामोहें व्यापिजे बुद्धी । विवेक त्रिशुद्धीं बुडाला ॥ २९ ॥
महामोहें व्यापिजे बुद्धी । विवेक त्रिशुद्धीं बुडाला ॥ २९ ॥
जरा योग्य वेळी प्राप्त झाली की मानसिक व शारीरिक दुखणी उद्भवतात, महामोहाने बुद्धि गुरफटून जाते आणि विचार तर मुळी नाहींसाच होतो' २९.
पायां पडे वेंगडी । आधार टेंकण लांकुडी ।
वाचा लफलफी जडत्वें गाढी । हाले होंटाची जोडी उंदिरप्राय ॥ ५३० ॥
वाचा लफलफी जडत्वें गाढी । हाले होंटाची जोडी उंदिरप्राय ॥ ५३० ॥
चालतांना पायांत पाय अडखळू लागतात म्हणून आधाराला काठी घ्यावी लागते, जीभ जड झाल्यामुळे बोलतांना शब्द स्पष्ट उमटत नाही, आणि दोन्ही ओठ उंदरासारखे लवलव हालत असतात ५३०.
डोळां चिपडीं तोंड भरे । नाकींची लोळी वोठीं उतरे ।
मुखींचे लाळेचिया धारें । थिबबिबिजे उरें चिकटोनी ॥ ३१ ॥
मुखींचे लाळेचिया धारें । थिबबिबिजे उरें चिकटोनी ॥ ३१ ॥
डोळ्यांत चिपडे वाढतात. तोंडांत लाळ भरते, नाकातून येणारा शेंबूड खाली ओठावर वहात असतो, तोंडांतील लाळेची धार गळल्यामुळे उरावर सारे चिकट झालेले ३१.
चुंबन मागेना तोंडाप्रती । ती थुंका म्हणोनि दूर पळती ।
उसंत नाहीं खोकल्याहातीं । श्वास कास उठती अनिवार ॥ ३२ ॥
उसंत नाहीं खोकल्याहातीं । श्वास कास उठती अनिवार ॥ ३२ ॥
मुखाचे चुंबनसुद्धा मागत नाही, कारण तें देणारी जी स्त्री, तीच ' काय घाणेरडा थुका हा !' असे म्हणून लांब पळून जाते. खोकल्यामुळे एक क्षणभरही स्वस्थपणा मिळत नाही. दम लागतो आणि खोकल्याच्या अनिवार चळी उठतात ३२.
शरीरीं थरकंप उठी । तरी देहाभिमान दृढ पोटीं ।
अवघ्याते म्हणे धाकुटीं । सांगे जुनाट गोष्टी मोठमोठ्या ॥ ३३ ॥
अवघ्याते म्हणे धाकुटीं । सांगे जुनाट गोष्टी मोठमोठ्या ॥ ३३ ॥
अंग लटलटत कांपत असते, तरीही पोटामध्ये देहाभिमान दांडगा ! सर्व लोकांना तो 'कालची पोरें' असें म्हणून मोठमोठ्या जुन्या गोष्टी सांगत बसतो ३३.
अधोवाताचें वावधान । अनिवार सुटे जाण ।
जीवें जितां विटंबण । हे जरा जाण आठवी अवस्था ॥ ३४ ॥
जीवें जितां विटंबण । हे जरा जाण आठवी अवस्था ॥ ३४ ॥
अपानवायूचे वाद्य तर अपरंपार वाजू लागते. ह्याप्रमाणे जिवंत असतांनाच जीवाची विटंबना करणारी जी ' जरा', तीच ह्या देहाची आठवी अवस्था होय ३४.
जेवीं सुईमागें दोरा जाण । तेवीं जरेसवें असे मरण ।
जरा शरीर पाडी क्षीण । तंव वाजे निशाण मृत्यूचें ॥ ३५ ॥
जरा शरीर पाडी क्षीण । तंव वाजे निशाण मृत्यूचें ॥ ३५ ॥
ज्याप्रमाणे सुईच्या मागे दोरा असतो, त्याप्रमाणे जरेबरोबर मरण हे लागलेलेच असते. जरा शरीर क्षीण करिते, तेव्हां मृत्यूचे निशाण फडकू लागते ३५.
देहींच्या तुटल्या नाडी । वाचा हों लागे बोबडी ।
तरी देहाची धरी गोडी । अधिक आवडी स्त्रीपुत्रांची ॥ ३६ ॥
तरी देहाची धरी गोडी । अधिक आवडी स्त्रीपुत्रांची ॥ ३६ ॥
देहांतील नाड्या पोकळ होऊन तोंडाची बोबडी वळू लागते. तरी देहाची आवड धरतोच. बायकामुलांची आवड तर पहिल्याहून अधिक वाढते ३६.
मजमागें हें अनाथें । कोण सांभाळीळ यांतें ।
पोटासी धरोनि त्यांतें । रडे बहुतें आक्रोशें ॥ ३७ ॥
पोटासी धरोनि त्यांतें । रडे बहुतें आक्रोशें ॥ ३७ ॥
माझ्या पश्चात् ही अनाथ होतील. ह्यांना कोण सांभाळील ? असें म्हणून त्यांना पोटाशी धरून मोठा हंबरडा फोडून रडू लागतो ३७.
द्रव्यलोभ अतिकठिण । अंतीं न वेंची आपण ।
दूरी करूनि इतर जन । सांगे उणखूण ठेव्याची ॥ ३८ ॥
दूरी करूनि इतर जन । सांगे उणखूण ठेव्याची ॥ ३८ ॥
द्रव्याचा लोभ मोठा कठीण. अंतकालींही तो स्वत: खर्च करीत नाही. इतर माणसांना दूर पाठवून, फक्त आपल्याच विश्वासाच्या माणसांना आपला गुप्त ठेवा ठेवल्याची नीट खूणखाण सांगून ठेवतो ३८.
नवल वासनाविंदान । विसरोन देहाचें स्मरण ।
सर्वस्वें जे धरिजे आठवण । तेंचि आपण दृढ होय ॥ ३९ ॥
सर्वस्वें जे धरिजे आठवण । तेंचि आपण दृढ होय ॥ ३९ ॥
वासनेचा चमत्कार फार आश्चर्यकारक आहे ! देहाचे स्मरण विसरून सर्वस्वेकरून जी आठवण धरिलेली असते, तद्रूपच तो स्वतः होतो ३९.
या देहाची निःशेष आठवण । ते नाठवणें सवेंचि जाण ।
चेतनासहित जाय प्राण । या नांव मरण देहाचें ॥ ५४० ॥
चेतनासहित जाय प्राण । या नांव मरण देहाचें ॥ ५४० ॥
या देहाची जी संपूर्ण आठवण होती, ती तत्काळ नाहीशी होते, आणि चेतनेसहित प्राण निघून जातो. ह्याचंच नांव देहाचे 'मरण' होय (ही नववी अवस्था) ५४०.
एवं गर्भादि मरणांता । या देहींच्या नव अवस्था ।
येथ आत्म्याची अलिप्तता । स्वभावतां देहासी ॥ ४१ ॥
येथ आत्म्याची अलिप्तता । स्वभावतां देहासी ॥ ४१ ॥
अशा प्रकारें गर्भापासून मरणकालापर्यंत या देहाच्या नऊ अवस्था आहेत. ह्या देहापासून आत्म्याची सहजच अलिप्तता असते ४१.
देहअवस्था विकारवंता ।आत्मा अलिप्त अविकारता ।
म्हणसी देहविकारा जडता । यासी विकारता घडे केवीं ॥ ४२ ॥
म्हणसी देहविकारा जडता । यासी विकारता घडे केवीं ॥ ४२ ॥
जो विकारी असेल, त्यालाच देहाच्या अवस्था असतात. आत्मा अविकारी असल्यामुळे तो अलिप्तच असतो. आतां तूं म्हणशील की, देह हा जड आहे, त्याला विकारीपणा कसा घडतो? ४२.
सूर्य थापटूनि जन । कदा नुठवी आपण ।
तो प्रकाशतांचि जाण । सहजें जन चेवती ॥ ४३ ॥
तो प्रकाशतांचि जाण । सहजें जन चेवती ॥ ४३ ॥
सूर्य आपण होऊन केव्हाही लोकांना थापटून उठवीत नाही. तो उदयास येतांच लोक आपोआपच जागे होतात हे लक्षात आण ४३.
त्या जनाची कर्मकर्तव्यता । सूर्याअंगीं न लगे सर्वथा ।
तेवीं प्रकाशोनि विकारता । अलिप्त तत्त्वतां निजात्मा ॥ ४४ ॥
तेवीं प्रकाशोनि विकारता । अलिप्त तत्त्वतां निजात्मा ॥ ४४ ॥
ह्यामुळे त्या लोकांचे क्रियाकर्म सूर्याच्या अंगाला मुळींच लागत नाही. त्याप्रमाणे विकार प्रगट करूनही आत्मा खरोखर अलिप्तच असतो ४४.
झालिया सूर्यकिरण प्राप्त । जेवीं अग्नि स्रवे सूर्यकांत ।
तेणें याग कां दाघ होत । त्या कर्मातीत सूर्य जैसा ॥ ४५ ॥
तेणें याग कां दाघ होत । त्या कर्मातीत सूर्य जैसा ॥ ४५ ॥
सूर्यकिरण पडू लागले की ज्याप्रमाणे सूर्यकांत मणि आपल्या अंगांतून अग्नि उत्पन्न करूं लागतो, मग त्या अग्नीपासून यज्ञकार्य किंवा आग लावणे ही दोन्ही कार्ये घडतात, पण त्या कर्मापासून सूर्य हा निराळाच असतो ४५.
तेवीं चित्प्रकाशें मन । शुभाशुभ कर्में करी जाण ।
त्या मनोविकारा चिद्भा न । अलिप्त जाण निजात्मा ॥ ४६ ॥
त्या मनोविकारा चिद्भा न । अलिप्त जाण निजात्मा ॥ ४६ ॥
त्याप्रमाणेच चैतन्याच्या प्रकाशाने मन हे शुभाशुभ कर्में करीत असते, हे लक्षात ठेव. परंतु चैतन्यसूर्य असा जो आपला आत्मा, तो त्या मनोविकारापासून अलिप्तच असतो ४६.
येथ मनःकृत विकार पूर्ण । मनःकृत कर्माकर्म जाण ।
मनःकृत जन्ममरण । स्वर्गनरकगमन मनःकृत ॥ ४७ ॥
मनःकृत जन्ममरण । स्वर्गनरकगमन मनःकृत ॥ ४७ ॥
म्हणून येथे सारे विकार हे मनानेच केले आहेत. कर्माकर्म हेही मनानेच केलेले आहे असे समज. जन्ममरण हेही मनानेच केलेले आहे आणि स्वर्गनरकांत जाणे हेही मनःकृतच होत ४७.
मनःकृत लक्ष्यालक्ष्य । मनःकृत बंधमोक्ष ।
तेंचि निरूपण प्रत्यक्ष । श्रीकृष्ण अध्यक्ष सांगत ॥ ४८ ॥
तेंचि निरूपण प्रत्यक्ष । श्रीकृष्ण अध्यक्ष सांगत ॥ ४८ ॥
लक्ष्यालक्ष्य ही मनानेच केलेलें, व बंध आणि मोक्ष हेही मनानेच केलेले आहेत. तेच निरूपण प्रत्यक्ष श्रेष्ठ श्रीकृष्ण सांगत आहेत ४८.
एता मनोरथमयीर्ह्यन्यस्योच्चावचास्तनूः ।
गुणसङ्‌गादुपादत्ते क्वचित्काश्चिज्जहाति च ॥ ४७ ॥
गुणसङ्‌गादुपादत्ते क्वचित्काश्चिज्जहाति च ॥ ४७ ॥
[श्लोक ४७] जीवापासून वेगळे असलेल्या शरीराच्या या निरनिराळ्या काल्पनिक अवस्था आहेत परंतु अज्ञानामुळे, गुणांच्या संगतीने आत्मा यांना आपल्या समजतो किंवा विवेक जागृत झाल्यावर त्यांना सोडूनही देतो. (४७)
संसारविकाराचें भान । अभिमानयुक्त करी मन ।
स्वर्गनरक गमनागमन । देहाभिमान भोगवी ॥ ४९ ॥
स्वर्गनरक गमनागमन । देहाभिमान भोगवी ॥ ४९ ॥
अभिमानाने युक्त झालेले जे मन, तेंच संसारविकाराचा भास करीत असते, आणि स्वर्ग-नरकांच जाणे येणे हेही देहाभिमानच घडवितो ४९.
आत्मा याहूनि सहजें भिन्न । चिन्मात्रैक चिद्घन ।
तेथ आतळों न शके मन । शुद्धीं अभिमान असेना ॥ ५५० ॥
तेथ आतळों न शके मन । शुद्धीं अभिमान असेना ॥ ५५० ॥
ह्याहून आत्मा हा स्वभावतःच भिन्न आहे. तो ज्ञानमय असून ज्ञानस्वरूप आहे. त्याला मन स्पर्शसुद्धा करू शकत नाही, आणि शुद्ध तत्त्वामध्ये अभिमानही असत नाही ५५०.
मन अभिमान प्रसवे माया । अभिमानें गुण आणिले आया ।
गुणीं मायिक केली काया । विकारसामग्रियासमवेत ॥ ५१ ॥
गुणीं मायिक केली काया । विकारसामग्रियासमवेत ॥ ५१ ॥
मन आणि अभिमान ह्यांना मायाच उत्पन्न करिते, अभिमानानेच गुणांना उदयास आणिलें आहे, आणि त्या गुणांनी मायात्मक विकारसामुग्रीसह हा देह तयार केला आहे ५१.
जैशी देहापाशीं छाया । तैशी स्वरूपीं मिथ्या माया ।
जेथ जन्ममरणेंसीं काया । रिघावया ठावो नाहीं ॥ ५२ ॥
जेथ जन्ममरणेंसीं काया । रिघावया ठावो नाहीं ॥ ५२ ॥
देहाजवळ जशी छाया असते, त्याप्रमाणेच आत्मस्वरूपामध्ये मिथ्यारूप माया असते. अशा आत्मस्वरूपांत जन्ममरणासह हा देह शिरावयाला जागाच नाही ५२.
आत्मा शुद्ध काया मलिन । काया जड आत्मा चिद्घन ।
अज अव्यय आत्मा परिपूर्ण । जन्ममरण देहासी ॥ ५३ ॥
अज अव्यय आत्मा परिपूर्ण । जन्ममरण देहासी ॥ ५३ ॥
आत्मा हा शुद्ध असून देह हा मलिन आहे. तसेंच देह हा जड आहे आणि आत्मा चैतन्यस्वरूप आहे. आत्मा हा अजन्मा, अव्यय आणि परिपूर्ण आहे. जन्ममरण आहे ते देहाला आहे ५३.
तिनी गुण तिनी अवस्था । कार्य कर्म अहंकर्ता ।
हें देहाभिमानाचे माथां । आत्मा सर्वथा अलिप्त ॥ ५४ ॥
हें देहाभिमानाचे माथां । आत्मा सर्वथा अलिप्त ॥ ५४ ॥
तीन गुण, तीन अवस्था, कार्य, कर्म, मी कर्ता असा अभिमान, हे सर्व देहाभिमानाचे विकार आहेत. आत्मा हा सर्वथा अलिप्तच आहे ५४.
यापरी विकारांहून । आत्मा चिद्रूपें सहज भिन्न ।
म्हणशी जीवास देहाभिमान । तेंही कथन अवधारीं ॥ ५५ ॥
म्हणशी जीवास देहाभिमान । तेंही कथन अवधारीं ॥ ५५ ॥
अशा प्रकारें आत्मा हा स्वभावसिद्धच चैतन्यस्वरूप असल्यामुळे तो विकारांहून भिन्नच आहे. आता तूं म्हणशील की, 'जीवालाच देहाभिमान आहे, तर त्याचीही गोष्ट ऐक ५५.
जीव अलिप्त मायागुणीं । एक सांगेन ते काहाणी ।
स्फटिक ठेविजे जैशा वर्णीं । तद्रूपपणीं तो भासे ॥ ५६ ॥
स्फटिक ठेविजे जैशा वर्णीं । तद्रूपपणीं तो भासे ॥ ५६ ॥
जीव हा मायेच्या गुणांपासून अलिप्त असतो, त्याचाही प्रकार सांगतो ऐक, स्फटिक हा ज्या रंगावर ठेवावा, त्याच रंगाप्रमाणे तो दिसतो ५६.
हो कां तद्रूपपणेंही दिसतां । स्फटिक अलिप्त निजशुद्धता ।
तेवीं सत्त्वादि गुणीं क्रीडतां । जीव तत्त्वतां अलिप्त ॥ ५७ ॥
तेवीं सत्त्वादि गुणीं क्रीडतां । जीव तत्त्वतां अलिप्त ॥ ५७ ॥
पण तो जरी त्या रंगाचा दिसला, तरी स्फटिक हा मूळचाच शुद्ध असल्यामुळे त्या रंगापासून भिन्नच असतो. त्याप्रमाणे सत्त्वादि गुणांमध्ये खेळत असतांही जीव हा खरोखर अलिप्तच असतो ५७.
स्फटिक काजळीं दिसे काळा । परी तो काळेपणावेगळा ।
तेवीं तमोगुणें जीवू मैळा । दिसोनि निराळा तमेंसीं ॥ ५८ ॥
तेवीं तमोगुणें जीवू मैळा । दिसोनि निराळा तमेंसीं ॥ ५८ ॥
स्फटिक हा काजळावर ठेवला तर तो काळा असल्यासारखा दिसतो, पण तो काळेपणापासून वेगळाच असतो. त्याप्रमाणे तमोगुणाने जीव मलिन झालेला दिसला, तरी तो तमोगुणापासून निराळाच असतो ५८.
स्फटिक आरक्तीं आरक्तकिळा । दिसोन आरक्ततेवेगळा ।
तेवीं रजोगुणीं राजसलीळा । भोगूनि वेगळा जीवात्मा ॥ ५९ ॥
तेवीं रजोगुणीं राजसलीळा । भोगूनि वेगळा जीवात्मा ॥ ५९ ॥
तोच स्फटिक तांबड्या रंगावर नेऊन ठेवला तर त्याची तांबडी प्रभा दिसू लागते; पण तरीही तो तांबडेपणापासून निराळाच असतो. त्याप्रमाणे जीवाने रजोगुणांत राहून राजस लीला केल्या, तरी ते सर्व भोगून जीवात्मा हा निराळाच असतो ५९.
स्फटिक श्वेतवर्णीं दिसे श्वेत । परी तो श्वेतपण अलिप्त ।
तेंवी सत्त्वीं दिसे ज्ञानवंत । गुणज्ञानातीत जीवात्मा ॥ ५६० ॥
तेंवी सत्त्वीं दिसे ज्ञानवंत । गुणज्ञानातीत जीवात्मा ॥ ५६० ॥
पांढऱ्या रंगावर स्फटिक ठेवला तर तो पांढरा दिसतो, पण तो त्या पांढऱ्या रंगाहून भिन्नच असतो. त्याप्रमाणे जीवात्मा हा सत्त्वगुणांत असला म्हणजे मोठा ज्ञानसंपन्न आहेसा दिसतो, तरी पण तो गुणापासून आणि ज्ञानापासून वेगळाच असतो ५६०.
त्रिगुण गुणेंसीं अलिप्तता । दाविली जीवशिवांची तत्त्वतां ।
देहीं असोनि निःसंगता । ऐक आतां सांगेन ॥ ६१ ॥
देहीं असोनि निःसंगता । ऐक आतां सांगेन ॥ ६१ ॥
ह्याप्रमाणे तीन गुणांपासून खरोखर जीवात्म्याची अलिप्तता कशी असते ती दाखवून दिली. आतां तो देहांत असूनही मुक्त कसा असतो तेंही सांगतो ऐक ६१.
जेवीं घटामाजील जीवन । घटीं चंद्रबिंब आणी जाण ।
तेवीं शुद्धासी जीवपण । देहाभिमान देहीं देखे ॥ ६२ ॥
तेवीं शुद्धासी जीवपण । देहाभिमान देहीं देखे ॥ ६२ ॥
ज्याप्रमाणे घटांत असलेले पाणी चंद्राचे प्रतिबिंब घटांत आणिते, त्याप्रमाणे जीवपण असते तेच शुद्ध आत्म्याला देहामध्ये देहाभिमानाच्या रूपाने पहाते ६२.
घटनिश्चळत्वें बिंब निश्चळ । घटचंचलत्वें तें चंचळ ।
तेवीं देहाच्या अवस्था सकळ । मानीं केवळ जीवात्मा ॥ ६३ ॥
तेवीं देहाच्या अवस्था सकळ । मानीं केवळ जीवात्मा ॥ ६३ ॥
घट निश्चल असला तर बिंबही निश्चल असते. घट हालला तर बिंबही हालते. त्याप्रमाणे या सर्व अवस्था खरोखर देहाच्या असून जीवात्मा त्या आपल्याच आहेत असें मानीत असतो ६३.
घटीं कालविल्या अंजन । तरी तें काळें होय जीवन ।
परी बिंबप्रतिबिंबा जाण । काळेपण लागेना ॥ ६४ ॥
परी बिंबप्रतिबिंबा जाण । काळेपण लागेना ॥ ६४ ॥
घटामध्ये काजळ कालविले तर ते सर्व पाणी काळे होऊन जाते. पण त्याच्या आतील बिंबाला किंवा प्रतिबिंबाला काही काळेपणा लागत नाही ६४.
तेवीं देहाची सुखदुःखकथा । कां पापपुण्यादि जे वार्ता ।
नाहीं जीवशिवांच्या माथां । देह अहंता ते भोगी ॥ ६५ ॥
नाहीं जीवशिवांच्या माथां । देह अहंता ते भोगी ॥ ६५ ॥
तशीच देहाच्या सुखदुःखांची गोष्ट किंवा पापपुण्यांची गोष्ट जीवाच्या किंवा आत्म्याच्याही माथ्यावर येत नाही. अहंकारामुळे देहच ते सर्व भोगीत असतो ६५.
ये घटींचें जळ ते घटीं भरित । चंद्रबिंब असे त्याहीआंत ।
तेवी या देहींचा त्या देहीं जात । जीवात्मा म्हणत या हेतू ॥ ६६ ॥
तेवी या देहींचा त्या देहीं जात । जीवात्मा म्हणत या हेतू ॥ ६६ ॥
ह्या घड्यांतले पाणी त्या घड्यांत भरले. तर त्याच्यांतही चंद्रबिंब दिसतच असते. त्याप्रमाणे ह्या देहांतील जीव त्या देहांत जातो, म्हणूनच त्याला जीवात्मा असे म्हणतात ६६.
चंद्र गगनीं अलिप्त असे । तो मिथ्या प्रतिबिंबें घटीं भासे ।
तेवीं वस्तु वस्तुत्वें सावकाशें । जीवू हें पिसें देहात्मता ॥ ६७ ॥
तेवीं वस्तु वस्तुत्वें सावकाशें । जीवू हें पिसें देहात्मता ॥ ६७ ॥
चंद्र हा आकाशामध्ये अलिप्तच असतो. तो मिथ्याच प्रतिबिंबरूपानें घटामध्ये भासमान होतो. त्याप्रमाणे आत्मतत्त्व हे परब्रह्मस्वरूपाने स्थिर असून देहात्मसंयोगानेच हे जीवाचें वेड त्याला लागलेले असते ६७.
त्रिगुणगुणीं गुणातीत । देही देहसंगा अलिप्त ।
जीव शिव दोनी येथ । तुज म्यां साद्यंत दाखविले ॥ ६८ ॥
जीव शिव दोनी येथ । तुज म्यां साद्यंत दाखविले ॥ ६८ ॥
ह्याप्रमाणे देह धारण करणारा जीव हा तीन गुणांपासूनही भिन्न असून देहसंगापासूनही अलिप्तच असतो. अशा प्रकारे जीव आणि शीव हे दोन्ही मी तुला साद्यंत दाखवून दिले ६८.
हें नेणोनियां समस्त । देहात्मवादें जाहले भ्रांत ।
स्वर्गनरकादि आवर्त । योनी भोगवीत अभिमान ॥ ६९ ॥
स्वर्गनरकादि आवर्त । योनी भोगवीत अभिमान ॥ ६९ ॥
पण हे सारे लोकांना न समजल्यामुळे देहात्मवादाने ते भ्रांतीत पडले आहेत. त्यामुळे अभिमान हा त्यांना स्वर्गनरकादि भोवऱ्यात घालून नानाप्रकारच्या योनी भोगावयास लावतो ६९.
द्विजदेह आरंभूनि येथ । परमेष्ठिदेहपर्यंत ।
स्वर्गसुख देहें समस्त । भोगवी निश्चित पुण्याभिमान ॥ ५७० ॥
स्वर्गसुख देहें समस्त । भोगवी निश्चित पुण्याभिमान ॥ ५७० ॥
पुण्याभिमान असतो तो ब्राह्मणाच्या देहापासून आरंभ करून ब्रह्मदेवाच्या देहापर्यंत सर्व प्रकारचे स्वर्गसुख निश्चयानें भोगवितो ५७०.
याहूनियां अधोमुख येथ । द्विजत्वाहूनि खालते जात ।
नाना दुःखयोनी भोगवित । जाण निश्चित पापाभिमान ॥ ७१ ॥
नाना दुःखयोनी भोगवित । जाण निश्चित पापाभिमान ॥ ७१ ॥
पण पापाभिमान असतो तो ह्याहीपेक्षा अधोमुख होऊन ब्राह्मणापेक्षा खालच्या जातीत जन्म घेत घेत अनेक प्रकारच्या दुःखयोनी भोगवितो ७१.
येथ पापपुण्यकर्माचरण । तें वाढविताहे जन्ममरण ।
यांत विरळा सभाग्य जाण । जन्ममरणच्छेदक ॥ ७२ ॥
यांत विरळा सभाग्य जाण । जन्ममरणच्छेदक ॥ ७२ ॥
पाप व पुण्य ह्यांचे कर्माचरण हेच जन्ममरण वाढविते. त्यामध्येही जन्ममरणाला छेदून टाकणारा विरळाच एकादा भाग्यवान् असतो ७२.
ज्यांसी निष्काम पुण्याचिया कोडी । जिंहीं स्वधर्म जोडिला जोडी ।
ज्यांसी भूतदया गाढी । ज्यांची आवडी द्विजभजनीं ॥ ७३ ॥
ज्यांसी भूतदया गाढी । ज्यांची आवडी द्विजभजनीं ॥ ७३ ॥
ज्यांनी निरिच्छपणाने पुण्याच्या राशी जोडलेल्या असतात, ज्यांनी स्वधर्माची जोड मिळविलेली असते, ज्यांच्या अंत:करणांत प्राणिमात्रांची अत्यंत दया असते, आणि ब्राह्मणभजनामध्ये ज्यांची आवड असते ७३,
जे अहिंसेसी अधिवास । ज्यांचें अद्वैतपर मानस ।
जे सारासारराजहंस । जन्ममरणांचा त्रास घेतला जिंहीं ॥ ७४ ॥
जे सारासारराजहंस । जन्ममरणांचा त्रास घेतला जिंहीं ॥ ७४ ॥
जे अहिंसेचे माहेरघर आहेत, 'वसुधैव कुटुंबकं' असें ज्यांचे मन अद्वैतयुक्त आहे, सारासार विचाराचे जे राजहंस, आणि ज्यांना जन्ममरणांचा कंटाळा आलेला ७४,
जे उपनिषदर्थचातक । जे जीवजनकाचे शोधक ।
जे निजात्मतत्त्वसाधक । जे विश्वासुक भावार्थीं ॥ ७५ ॥
जे निजात्मतत्त्वसाधक । जे विश्वासुक भावार्थीं ॥ ७५ ॥
जे उपनिषदांचा अर्थ चातकाप्रमाणे उत्सुकतेनें ग्रहण करणारे, जे जीवाच्या उत्पादकाला शोधणारे, जे आत्मतत्त्वाचे साधक, आणि जे खरे खरे भावार्थी ७५,
ज्यांसी संतचरणीं सद्भावो । जे गुरुवचनीं विकले पहा हो ।
त्यांसी देहीं विदेहभावो । मत्कृपें पहा हो पावती ॥ ७६ ॥
त्यांसी देहीं विदेहभावो । मत्कृपें पहा हो पावती ॥ ७६ ॥
संतचरणांवर ज्यांची पूर्ण भक्ति, आणि अहो ! जे गुरुवचनाला विकलेले, ते माझ्या कृपेने ह्याच देहांत विदेहता पावतात पहा ! ७६.
तेही निजबोधें देहाची बेडी । तोडूनि जन्ममरणाची कोडी ।
उभवूनि सायुज्याची गुडी । परापरथडी पावले ॥ ७७ ॥
उभवूनि सायुज्याची गुडी । परापरथडी पावले ॥ ७७ ॥
तेच आत्मज्ञानाच्या योगानें देहाची बेडी तोडून, जन्ममरणाचे कोट्यवधि फेरे चुकवून सायुज्याची गुढी उभारून पैलतीराला पोचले असे समजावें ७७.
त्यांसी संसाराचे आवर्त । सर्वथा गेले न लगत ।
जेवीं बुडण्याचा संकेत । मृगजळाआंत असेना ॥ ७८ ॥
जेवीं बुडण्याचा संकेत । मृगजळाआंत असेना ॥ ७८ ॥
मृगजळामध्ये ज्याप्रमाणे बुडण्याची गोष्ट नाही, त्याप्रमाणे संसाररूप सर्व भोवरे त्यांना स्पर्श न करितांच निघून गेले ७८.
ऐसे प्राप्तपुरुष येथ । संसारीं नाहींत गा बहुत ।
हिंडतां अवघ्या जगांत । एकादा कदाचित देखिजे ॥ ७९ ॥
हिंडतां अवघ्या जगांत । एकादा कदाचित देखिजे ॥ ७९ ॥
पण मुक्त पुरुष संसारामध्ये फार असत नाहीत. सारें जग धुंडाळावे तेव्हां कदाचित् एकादा दृष्टीस पडला तर पडतो ७९.
असो देखिल्याही त्यातें । कोण आहे ओळखतें ।
उद्धवा जाण निश्चितें । आत्मा येथें दिसेना ॥ ५८० ॥
उद्धवा जाण निश्चितें । आत्मा येथें दिसेना ॥ ५८० ॥
असो. परंतु तसा जरी दृष्टीस पडला, तरी त्याला ओळखणारा कोण आहे ? कारण, उद्धवा ! तेथेसुद्धा खरोखर आत्मा हा दिसत नाहींच ५८०.
जरी निकट भेटला ज्ञाता । त्याचा देह देखिजे वर्ततां ।
परी भीतरील निजात्मता । न दिसे सर्वथा कोणासी ॥ ८१ ॥
परी भीतरील निजात्मता । न दिसे सर्वथा कोणासी ॥ ८१ ॥
ज्ञानसंपन्न मनुष्य जरी अगदी जवळ येऊन भेटला, आणि त्याचा देह प्रपंचात वागतांना दृष्टीस पडला, तरी आतील आत्मा कांही कधी कोणाला मुळींच दिसत नाहीं ५८१.
आत्मा गेला आला म्हणती । शेखीं येणेंजाणें न देखती ।
तेच विषयींची उपपत्ती । स्वयें श्रीपती सांगत ॥ ८२ ॥
तेच विषयींची उपपत्ती । स्वयें श्रीपती सांगत ॥ ८२ ॥
आत्मा गेला-आला असे म्हणतात मात्र, पण शेवटी त्याचे जाणेयेणे कोणी पहात नाही. त्याचीच उपपत्ति श्रीकृष्ण सांगत आहेत ८२.
आत्मनः पितृपुत्राभ्यामनुमेयौ भवाप्ययौ ।
न भवाप्ययवस्तूनामभिज्ञोद्वयलक्षणः ॥ ४८ ॥
न भवाप्ययवस्तूनामभिज्ञोद्वयलक्षणः ॥ ४८ ॥
[श्लोक ४८] पित्याने पुत्राच्या जन्मावरून आणि पुत्राने पित्याच्या मृत्यूवरून आपापल्या जन्ममृत्यूचे अनुमान करावे जन्म आणि मृत्यू असणार्‍या वस्तूंना जाणणारा आत्मा या दोन्ही लक्षणांनी युक्त असत नाही. (४८)
म्हणती पित्याचा आत्मा गेला । यालागीं पितृदेह नासला ।
परी पैल तो आत्मा गेला । ऐसा नाहीं देखिला कोणींही ॥ ८३ ॥
परी पैल तो आत्मा गेला । ऐसा नाहीं देखिला कोणींही ॥ ८३ ॥
पित्याचा आत्मा गेला, म्हणून पित्याचा देह नाश पावला असे म्हणतात. पण तो आत्मा देहांतून निघून पलीकडे गेलेला काही कोणीही पाहिलेला नाही ८३.
म्हणती पुत्रजन्मे आत्म्यासी जन्म । करितां पुत्राचें जातककर्म ।
देखिजे देहाचा संभ्रम । आत्मा दुर्गम दिसेना ॥ ८४ ॥
देखिजे देहाचा संभ्रम । आत्मा दुर्गम दिसेना ॥ ८४ ॥
कोणी म्हणतात की, पुत्र जन्मास आला की आत्मा जन्माला येतो. पण पुत्राचे पुत्रावण वगैरे करतांना त्यांत देहाचाच गौरव केलेला दिसत असतो. आत्मा दुर्गमच असतो, तो काही दिसत नाही ८४.
येथ आत्म्यासी येणेंजाणें । सर्वथा नाहीं पूर्णपणें ।
देहासीचि जन्ममरणें । येणेंजाणें दृष्टांतें ॥ ८५ ॥
देहासीचि जन्ममरणें । येणेंजाणें दृष्टांतें ॥ ८५ ॥
म्हणून ह्या जगावर आत्म्याला खरेखुरे येणेजाणें मुळीच नाही. या दृष्टान्तावरून देहालाच जन्ममरण आहे, आणि देहालाच येणेजाणें आहे असे सिद्ध होते ८५.
प्रत्यक्ष देहासी जन्मनाश । आत्मा साक्षित्वें अविनाश ।
येचि अर्थीं विशद विलास । स्वयें हृषीकेश सांगत ॥ ८६ ॥
येचि अर्थीं विशद विलास । स्वयें हृषीकेश सांगत ॥ ८६ ॥
देहालाच जन्म व मृत्यु असलेला प्रत्यक्ष दिसतो. आत्मा हा साक्षीरूपाने अविनाशीच आहे. याच अर्थाचे विवेचन विशद करून स्वतः श्रीकृष्ण सांगत आहेत ८६.
तरोर्बीजविपाकाभ्यां यो विद्वाञ्जन्मसंयमौ ।
तरोर्विलक्षणो द्रष्टा एवं द्रष्टा तनोः पृथक् ॥ ४९ ॥
तरोर्विलक्षणो द्रष्टा एवं द्रष्टा तनोः पृथक् ॥ ४९ ॥
[श्लोक ४९] झाडाचे बी आणि त्याची परिपक्वता पाहाणारा माणूस त्यावरून त्याचा जन्म आणि विनाश पाहातो या दोन्ही गोष्टी पाहाणारा जसा झाडाहून वेगळाच असतो, तसा शरीराचे जन्ममृत्यू पाहाणारा सुद्धा शरीराहून वेगळा असतो. (४९)
बीजपरिपाकें वाढले वृक्षीं । पर्वत त्या वृक्षाचा साक्षी ।
तो पर्वत वृक्षच्छेदनें नव्हे दुःखी । तेवीं द्रष्टा साक्षी देहाचा ॥ ८७ ॥
तो पर्वत वृक्षच्छेदनें नव्हे दुःखी । तेवीं द्रष्टा साक्षी देहाचा ॥ ८७ ॥
पर्वतावर बीजाची उत्पत्ति व वाढ झाल्यामुळे वाढलेल्या वृक्षाच्या ठिकाणी पर्वत हा त्या वृक्षाचा साक्षी असतो. पण तो वृक्ष तोडला म्हणून त्या पर्वताला काही दुःख होत नाही. त्याप्रमाणेच द्रष्टा हा देहाचा साक्षी आहे ८७.
द्रष्टा साक्षी देहमात्रासी । ते देहधर्म न लगती द्रष्ट्यासी ।
तो देहीं असोनि विदेहवासी । भवबंध त्यासी स्पर्शेना ॥ ८८ ॥
तो देहीं असोनि विदेहवासी । भवबंध त्यासी स्पर्शेना ॥ ८८ ॥
प्रत्येक देहाला द्रष्टा हा साक्षीभूत आहे पण त्या देहाचे धर्म काही दृष्याला लागत नाहीत. तो देहांत असून विदेहीच असतो. म्हणून त्याला संसारबंधनाचा स्पर्शही होत नाही ८८.
हा अर्थ नेणोनि अविवेकी । अतिबद्ध जाहले ये लोकीं ।
तोचि अर्थ पांच श्लोकीं । श्रीकृष्ण स्वमुखीं सांगत ॥ ८९ ॥
तोचि अर्थ पांच श्लोकीं । श्रीकृष्ण स्वमुखीं सांगत ॥ ८९ ॥
परंतु हें रहस्य न जाणतां अविवेकी लोक ह्या जगामध्ये अगदी जखडून पडले आहेत. हाच प्रकार पांच श्लोकांमध्ये श्रीकृष्ण स्वमुखाने सांगत आहेत ८९.
प्रकृतेरेवमात्मानमविविच्याबुधः पुमान् ।
तत्त्वेन स्पर्शसंमूढः संसारं प्रतिपद्यते ॥ ५० ॥
तत्त्वेन स्पर्शसंमूढः संसारं प्रतिपद्यते ॥ ५० ॥
[श्लोक ५०] अज्ञानी पुरूष, प्रकृती आणि आत्म्याचे हे वास्तविक रूप न कळल्यामुळे विषयभोगांनाच खरे सुख मानून त्यातच गुरफटून जातो आणि जन्ममरणरूप संसारचक्रात सापडतो. (५०)
कर्माकर्मकर्तेपण । आत्म्यासी सर्वथा नाहीं जाण ।
येचि अर्थींचें निरूपण । मागां संपूर्ण सांगीतलें ॥ ५९० ॥
येचि अर्थींचें निरूपण । मागां संपूर्ण सांगीतलें ॥ ५९० ॥
कर्म, अकर्म किंवा कर्तेपणा ही आत्म्याला मुळीच नाहीत, हे लक्षात ठेव. या अर्थाचे सर्व निरूपण पूर्वी सांगितलेच आहे ९०.
आत्मा नातळे तिन्ही गुण । देही देहातीत जाण ।
प्रकृतीहून पुरुष भिन्न । हें निजात्मज्ञान जो नेणे ॥ ९१ ॥
प्रकृतीहून पुरुष भिन्न । हें निजात्मज्ञान जो नेणे ॥ ९१ ॥
आत्मा हा या तिन्ही गुणांना शिवत नाही. देहांत असणारा आत्मा देहाहून भिन्नच असतो. कारण, पुरुष हा प्रकृतीहून निराळा आहे. हे आत्मज्ञान ज्याला समजत नाही ९१,
तोचि संसाराचा आपण । घरजांवई झाला जाण ।
देहाभिमानासी संपूर्ण । एकात्मपण मांडिलें ॥ ९२ ॥
देहाभिमानासी संपूर्ण । एकात्मपण मांडिलें ॥ ९२ ॥
तोच स्वतः संसाराचा घरजावई होऊन बसला असे समज. देहाभिमानाशी त्याने सर्वस्वी ऐक्य करून घेतले आहे असे समजावे ९२.
विषयभोग तोचि पुरुषार्थ । ऐसें मानूनियां निश्चित ।
शुभाशुभ कर्मीं येथ । भोगवीत नाना योनी ॥ ९३ ॥
शुभाशुभ कर्मीं येथ । भोगवीत नाना योनी ॥ ९३ ॥
विषयाचे सुख हाच काय तो पुरुषार्थ, असा मनाचा कृतनिश्चय' असल्यामुळे तोच ह्या जगामध्ये शुभाशुभ कर्माच्या योगाने नाना योनी भोगावयास लावतो ९३.
विषयभोग अभिमानें जाण । पुढती जन्म पुढती मरण ।
नाना योनीं आवर्तन । देहाभिमान भोगवी ॥ ९४ ॥
नाना योनीं आवर्तन । देहाभिमान भोगवी ॥ ९४ ॥
विषयसुखाच्या अभिमानानेच पुन्हा जन्म आणि पुन्हा मरण असे नाना प्रकारच्या योनीमध्ये देहाभिमानच फेरे खावयास लावतो ९४.
तें नाना योगीं गर्भदुःख । देहाभिमानें भोगिती मूर्ख ।
तेंचि नाना तत्त्वांचें रूपक । यदुनायक सांगत ॥ ९५ ॥
तेंचि नाना तत्त्वांचें रूपक । यदुनायक सांगत ॥ ९५ ॥
पण त्या अनेक योनीतील गर्भवासाचे दु:ख मूर्ख लोक त्या देहाभिमानानेच भोगीत बसतात. ह्याकरिता त्याच नाना तत्त्वांचे रूपक श्रीकृष्ण सांगतात ९५.
सत्त्वसङ्‌गादृषीन् देवान् रजसासुरमानुषान् ।
तमसा भूततिर्यक्त्वं भ्रामितो याति कर्मभिः ॥ ५१ ॥
तमसा भूततिर्यक्त्वं भ्रामितो याति कर्मभिः ॥ ५१ ॥
[श्लोक ५१] जेव्हा जीव आपल्या कर्मानुसार जन्ममृत्यूच्या चक्रात भटकत असतो, तेव्हा सात्त्विक कर्मांच्या आसक्तीने ऋषी, देव या योनींमध्ये, राजस कर्मांच्या आसक्तीने मनुष्य, असुर या योनींमध्ये आणि तामस कर्मांच्या आसक्तीने भूतप्रेत, पशुपक्षी इत्यादी योनींमध्ये जन्म घेतो. (५१)
देहाभिमानाचिये स्थिती । त्रिगुण गुणांचीं कर्में होती ।
तेणें त्रिविध संसारप्राप्ती । ऐक निश्चितीं उद्धवा ॥ ९६ ॥
तेणें त्रिविध संसारप्राप्ती । ऐक निश्चितीं उद्धवा ॥ ९६ ॥
उद्धवा ! देहाभिमान असल्यामुळे ह्या तीन गुणांची कर्में घडत असतात, आणि त्यांच्या योगाने खरोखर तीन प्रकारचे संसार मागे लागतात ९६.
न करितां कृष्णार्पण । सात्त्विक कर्म कीजे आपण ।
तेणें क्षोभें सत्त्वगुण । उत्तम देह जाण उपजवी ॥ ९७ ॥
तेणें क्षोभें सत्त्वगुण । उत्तम देह जाण उपजवी ॥ ९७ ॥
ते असे-कृष्णार्पण न करता आपण सात्त्विक कर्म केले, तर तेणेकरून सत्त्वगुण क्षुब्ध होऊन उत्तम देहांत जन्मास घालतो ९७.
सत्त्वाच्या अतिउत्कर्षगतीं । देवऋषि ब्रह्मऋषि होती ।
सत्त्वाच्या समसाम्यस्थितीं । कल्पायु जन्मती आजानुबाहो ॥ ९८ ॥
सत्त्वाच्या समसाम्यस्थितीं । कल्पायु जन्मती आजानुबाहो ॥ ९८ ॥
आणि त्या सत्त्वगुणाचा अत्यंत उत्कर्ष झाला म्हणजे देवर्षि, ब्रह्मर्षि होऊन त्या सत्त्वगुणाच्या समसाम्य स्थितीने ते आजानुबाहु व कल्पापर्यंत जगणारे असे दीर्घायुषी होतात ९८.
सत्त्वगुणें क्रियायुक्त । स्वर्गीं देव होती स्वर्गस्थ ।
भोगक्षयें अधःपात । या योनीं जनित सत्त्वगुणें ॥ ९९ ॥
भोगक्षयें अधःपात । या योनीं जनित सत्त्वगुणें ॥ ९९ ॥
सत्वगुणयुक्त कर्म घडले म्हणजे ते स्वर्गातील देव होऊन राहतात, आणि तेथील भोग भोगल्यामुळे पुण्य संपलें म्हणजे त्यांना अधःपात घडून ते पुन्हा ह्या योनीत जन्म घेऊन सत्त्वगुणसंपनच होतात ९९.
आश्रयूनि राजस गुण । करितां राजस कर्माचरण ।
तेणें क्षोभला रजोगुण । योनि कोण उपजवीं ॥ ६०० ॥
तेणें क्षोभला रजोगुण । योनि कोण उपजवीं ॥ ६०० ॥
राजस लोकांनी रजोगुणाचा आश्रय करून राजस कर्माचरण केले असता तेणेकरून तो राजसगुण क्षुब्ध झाला, म्हणजे तो कोणत्या योनीत जन्मास घालतो ? ६००.
श्री एकनाथी भागवत अध्याय बाविसावा अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २२ ओव्या १ ते १००
एकनाथी भागवत अध्याय २२ ओव्या १0१ ते २००
एकनाथी भागवत अध्याय २२ ओव्या २०१ ते ३००
एकनाथी भागवत अध्याय २२ ओव्या ३०१ ते ४००
एकनाथी भागवत अध्याय २२ ओव्या ४०१ ते ५००
एकनाथी भागवत अध्याय २२ ओव्या ५०१ ते ६००
एकनाथी भागवत अध्याय २२ ओव्या ६०१ ते ७००
एकनाथी भागवत अध्याय २२ ओव्या ७०१ ते ७३०
एकनाथी भागवत
एकनाथी भागवत अध्याय १ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ४ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ५ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ६ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ७ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ८ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ९ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १० अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ११ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १२ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १३ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १४ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १५ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय १६ अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय सतरावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय अठरावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय एकोणविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय विसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय एकविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय बाविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय तेविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय चोविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय पंचविसावा अर्थासहित
श्री एकनाथी भागवत अध्याय सव्विसावा अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २७ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २८ अर्थासहित अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय २९ अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३० अर्थासहित
एकनाथी भागवत अध्याय ३१ अर्थासहित
Loading...