ओवी १०१:

याचा विश्वतोभय हेलावा । तो आम्हां न बाधी तुमच्या कणवा ।
अप्रयासें नारददेवा । मरणार्णवा मज तारीं ॥

अर्थ:
या जगात भीतीचे अनेक प्रकार आहेत, परंतु त्या सर्व भीती आम्हांला तुमच्या कृपेने बाधा करत नाहीत. हे नारददेवा, तुम्ही सहजतेने मला मृत्यूच्या समुद्रातून तारून घ्या.

ओवी १०२:
पायी उतरून भवसागरु । साक्षात् पावें परपारु ।
ऐसा भागवतधर्मविचारु । तो निजनिर्धारु प्रबोधीं ॥

अर्थ:
हा संसाररूपी समुद्र केवळ पायाने पार करता येईल आणि प्रत्यक्ष मोक्षरूपी पैलतीर गाठता येईल, असा विचार भागवतधर्मामध्ये सांगितला आहे. हा विचार माझ्या मनात दृढ करा आणि मला योग्य मार्गदर्शन करा.

ओवी १०३:
ऐकोनि वसुदेवाची उक्ती । नारद सुखावला चितीं ।
तोचि अभिप्रावो परीक्षिती । शुक स्वमुखें स्थिति सांगत ॥

अर्थ:
वसुदेवांच्या या वचनांनी नारदमुनींचे मन आनंदित झाले. हा विचार परीक्षित राजाकडे पोहोचवण्याच्या उद्देशाने शुकदेवांनी स्वतःच्या मुखानेच या कथा सांगण्याचा निर्धार केला.

ओवी १०४:
सांगतां वसुदेवाचा प्रश्न । श्रीशुक जाहला स्वानंदपूर्ण ।
नारदु वोळला चैतन्यघन । चित्सुखजीवन मुमुक्षां ॥

अर्थ:
वसुदेवांचा प्रश्न सांगताना श्रीशुकाचार्य स्वानंदाने पूर्ण भरून गेले. नारदमुनी चैतन्यरूपी मेघासारखे मुमुक्षु लोकांसाठी चित्सुखरूपी अमृताचा वर्षाव करू लागले.

ओवी १०५:
श्रीशुक म्हणे नरदेवा । भावो मीनला नारदाच्या भावा ।
ऐकोनि प्रश्नसुहावा । तो म्हणे वसुदेवा धन्य वाणी ॥

अर्थ:
श्रीशुक म्हणाले, "हे राजा! वसुदेवाने विचारलेला प्रश्न नारदमुनींच्या मनाला अतिशय भावला. त्यावर नारद म्हणाले, 'हे वसुदेवा! तुझी वाणी धन्य आहे.' "

ओवी १०६:
परिसतां हा तुझा प्रश्न । चित्सुखें प्रगटे नारायण ।
ऐसें बोलतां नारद जाण । स्वानंदें पूर्ण वोसंडला ॥

अर्थ:
"तुझा हा प्रश्न विचारताच चिदानंदरूपी नारायणच प्रकट झाला आहे," असे नारदमुनींनी सांगितले आणि आत्मानंदाने पूर्णपणे भरून गेले.

ओवी १०७:
रोमांच उचलले अंगीं । स्वेद दाटला सर्वांगीं ।
आनंदाश्रु चालिले वेगीं । स्वानंदरंगीं डुल्लतु ॥

अर्थ:
नारदमुनींच्या अंगावर रोमांच उभे राहिले, साऱ्या अंगाला घाम फुटला, डोळ्यांतून आनंदाश्रु वाहू लागले, आणि ते स्वानंदाच्या रंगात डोलू लागले.

ओवी १०८:
सप्रेम मीनलिया श्रोता । जैं पूर्ण सुखावेना वक्ता ।
तैं तो जाणावा अवघा रिता । कथासारामृता चवी नेणे ॥

अर्थ:
प्रेमळ श्रोता मिळाल्यावरही ज्या वक्त्याला पूर्ण आनंद होत नाही, तो अगदी कोरडा आहे; त्याला कथारूपी अमृताची खरी चव समजलेली नाही.

ओवी १०९:
ऐकतां वसुदेवाचा प्रश्न । नारद सुखावे पूर्ण ।
मग स्वानंदगिरा गर्जोन । काय आपण बोलत ॥

अर्थ:
वसुदेवाचा प्रश्न ऐकून नारदमुनी पूर्ण आनंदित झाले. त्यांनी आत्मानंदाने भरलेल्या वाणीतून गर्जना करत आपली कथा सांगण्यास सुरुवात केली.

ओवी ११०:
नारद म्हणे सात्वत श्रेष्ठा । वसुदेवा परमार्थ निष्ठा ।
धन्य धन्य तुझी उत्कंठा । तूं भावार्थी मोठा भागवतधर्मी ॥

अर्थ:
नारदमुनी म्हणाले, "हे यादवश्रेष्ठ वसुदेवा! तू परमार्थनिष्ठ आहेस. तुझ्या भागवत धर्माबद्दलच्या उत्कंठेची खरोखरच प्रशंसा करावी तेवढी थोडीच आहे. तू महान भागवतधर्मी आहेस."

ओवी १११:
ज्याचेनि धर्माचे प्रश्नोत्तरें । हें विश्व अवघेंचि उद्धरे ।
हें विचारिलें तुवां बरें । निजनिर्धारें श्रीकृष्णजनका ॥

अर्थ:
"हे श्रीकृष्णाचे वडील वसुदेवा! ज्या धर्माच्या प्रश्नोत्तरांमुळे साऱ्या विश्वाचा उद्धार होतो, असा धर्म तू विचारला आहेस. हा तुझा निर्णय अत्यंत योग्य आहे."

ओवी ११२:
तुझेनि प्रश्नोत्तरें जाण । साधक निस्तरती संपूर्ण ।
साधकांचें नवल कोण । महापापी पावन येणें होती ॥

अर्थ:
"तुझ्या विचारलेल्या प्रश्नोत्तरांमुळे साधक लोकांचा संपूर्ण उद्धार होईल. फक्त साधकच नव्हे, तर मोठमोठे पापी लोकही यामुळे पावन होतील."

ओवी ११३:
भागवतधर्माचेनि गुणें । एक उद्धरती श्रवणें ।
एक तरती पठणें । एक निस्तरती ध्यानें संसारपाश ॥

अर्थ:
"भागवत धर्माचे गुण असे आहेत की, त्याचे केवळ श्रवण केल्याने लोकांचा उद्धार होतो, पठण केल्याने ते संसारसागरातून मुक्त होतात, आणि ध्यान केल्याने त्यांना मोक्ष प्राप्त होतो."

ओवी ११४:
एक श्रोतयां वक्तयांतें । देखोनि सुखावती निजचित्तें ।
सद्‌भावें भलें म्हणती त्यांतें । तेही तरती येथें भागवतधर्में ॥

अर्थ:
"जे फक्त श्रोत्याला आणि वक्त्याला पाहून आनंदित होतात, त्यांना सद्भावाने ‘भले भले’ म्हणतात, ते देखील भागवत धर्मामुळे उद्धार पावतात."

ओवी ११५:
हें नवल नव्हे भागवतधर्मा । जो कां देवद्रोही दुरात्मा ।
अथवा विश्वद्रोही दुष्टात्मा । तोही तरे हा महिमा भगवतधर्मी ॥

अर्थ:
"भागवत धर्माचा असा महिमा आहे की, देवद्रोही किंवा विश्वद्रोही असलेले दुष्टही या धर्मामुळे मोक्ष प्राप्त करू शकतात."

ओवी ११६:
हृदयीं धरितां भागवतधर्म । अकर्म्याचें निर्दळी कर्म ।
अधर्म्याचें निर्दळी धर्म । दे उत्तमोत्तमपदप्राप्ती ॥

अर्थ:
"जो भागवत धर्म आपल्या हृदयात ठेवतो, तो अकर्म आणि अधर्म यांचा नाश करून माणसाला उच्चतम स्थान देतो."

ओवी ११७:
जेथ रिगाले भागवतधर्म । तेथ निर्दळे कर्माकर्मविकर्म ।
निंदा द्वेष क्रोध अधर्म । अविद्येचें नाम उरों नेदी ॥

अर्थ:
"जिथे भागवत धर्म येतो, तिथे कर्म, अकर्म, आणि विकर्म यांचा नाश होतो. निंदा, द्वेष, क्रोध, आणि अधर्म ह्यांचेही अस्तित्व राहात नाही."

ओवी ११८:
ते भागवतधर्मी अत्यादर । श्रद्धेनें केला प्रश्न तुवां थोर ।
निजभाग्यें तूं अति उदार । परम पवित्र वसुदेवा ॥

अर्थ:
"हे वसुदेवा! तू भागवत धर्माबद्दल अत्यंत आदर आणि श्रद्धेने विचारलेला हा प्रश्न महान आहे. तुझे भाग्य अत्यंत उदार आणि पवित्र आहे."

ओवी ११९:
तुझें वानूं पवित्रपण । तरी पोटा आला श्रीकृष्ण ।
जयाचेनि नामें आम्ही जाण । परम पावन जगद्वंद्य ॥

अर्थ:
"तुझ्या पवित्रतेमुळेच श्रीकृष्ण तुझ्या घरात आले. त्याच्या नावाने आम्ही पवित्र आणि जगद्वंद्य होतो."

ओवी १२०:
तो स्वयें श्रीकृष्णनाथ । नित्य वसे तुझियां घरांत ।
तुझिया‍ऐसा भाग्यवंत । न दिसे येथ मज पाहतां ॥

अर्थ:
"स्वतः श्रीकृष्णनाथ तुझ्या घरात नित्य वास करतात. तुझ्यासारखा भाग्यवंत मला कुठेही पाहायला मिळत नाही."

ओवी १२१

वसुदेव तुझिया नामतां । “वासुदेव” म्हणती अनंता ।
तें वासुदेव नाम स्मरतां । परमपावनता जगद्वंद्यां ॥

अर्थ:
हे वसुदेव! तुझ्या नावामुळे तुला अनंत “वासुदेव” म्हणतात. वासुदेव हे नाव स्मरण केल्याने ती व्यक्ती परम पवित्र होते आणि जगाच्या वंदनीयतेला पोहोचते.

ओवी १२२

ज्याचेनि श्रवणें वाढे पुण्य । ज्याचेनि नामें झडे भवबंधन ।
तो सद्य स्मरविला तुवां नारायण । तुझी वाचा कल्याण वसुदेवा ॥

अर्थ:
ज्याच्या गुणांचे श्रवण केल्याने पुण्य वाढते आणि ज्याच्या नावामुळे जन्ममरणाच्या बंधनातून सुटका होते, त्या नारायणाचे तू स्मरण करवलेस. तुझी वाणी कल्याणकारी आहे, हे वसुदेव!

ओवी १२३

तुझा आजि ऐकतांचि प्रश्न । पूर्ण प्रगटला नारायण ।
मज तुझा हा उपकार पूर्ण । तूं परम कल्याण वसुदेवा ॥

अर्थ:
आज तुझ्या प्रश्नामुळे माझ्या अंतःकरणात नारायण पूर्णपणे प्रकट झाले. तुझ्या या उपकाराचे ऋण मी कधीही फेडू शकत नाही. तू खरोखरच कल्याणमय आहेस, हे वसुदेव!

ओवी १२४

आशंका : ऐकोनि नारदाचें वचन । झणें विकल्प धरील मन ।
यासी पुर्वीं होतें विस्मरण । आतां जाहलें स्मरण वसुदेवप्रश्नें ॥

अर्थ:
नारदाचे हे वचन ऐकून कदाचित काहींच्या मनात असा विचार येईल की नारदाला आधी नारायणाचे विस्मरण झाले होते आणि वसुदेवाच्या प्रश्नामुळे त्यांना आठवण झाली.

ओवी १२५

ज्यांची ऐसी विकल्पयुक्ती । ते जाणावे निजात्मघाती ।
तेही अर्थींची उपपत्ती । ऐक निश्चितीं शुक सांगे ॥

अर्थ:
अशा प्रकारे जो कोणी विचार करेल तो आत्मघाती ठरेल. ह्या गोष्टीचा खरा अर्थ जाणून घ्या. शुकदेव महाराज याबद्दल सविस्तर सांगतात.

ओवी १२६

अग्नि कुंडामाजीं स्वयंभ असे । तो घृतावदानें अति प्रकाशे ।
तेवीं सप्रेम प्रश्नवशें । सुख उल्लासे मुक्तांचें ॥

अर्थ:
अग्निकुंडामध्ये अग्नि स्वयंभू असतो, पण त्यावर तूप टाकल्यावर तो अधिक प्रज्वलित होतो. त्याचप्रमाणे भक्तिभावाने विचारलेल्या प्रश्नांमुळे मुक्तांचे सुख व आनंद अधिक वृद्धिंगत होतात.

ओवी १२७

सप्रेम भावार्थे मीनला श्रोता । मुक्तही उल्हासें सांगे कथा ।
तेथील सुखाची सुखस्वादुता । जाणे जाणता सवर्म ॥

अर्थ:
जेव्हा श्रोता प्रेमाने आणि भक्तीभावाने कथा ऐकतो, तेव्हा मुक्तालाही कथा सांगण्यात अधिक आनंद होतो. त्या संवादाचे खरे गोडवे जाणणारा जाणकारच त्याचे महत्त्व समजू शकतो.

ओवी १२८

यालागीं मुक्त मुमुक्षु विषयी जन । भागवतधर्में निवती संपूर्ण ।
तोचि वसुदेवें केला प्रश्न । तेणें नारद पूर्ण सुखावला ॥

अर्थ:
मुक्त, मुमुक्षु आणि विषयभोगात अडकलेले लोकसुद्धा भागवतधर्मामुळे पूर्ण शांती प्राप्त करतात. वसुदेवाने विचारलेल्या प्रश्नामुळे नारद पूर्णतः आनंदित झाले.

ओवी १२९

जे कां पूर्वपरंपरागत । जीर्ण भागवतधर्म येथ ।
सांगावया नारदमुनि निश्चित । उपपादित इतिहासु ॥

अर्थ:
पूर्वीपासून चालत आलेल्या भागवतधर्माच्या परंपरेला नारदमुनींनी इतिहासाच्या माध्यमातून सांगितले आणि त्याचा विस्तार केला.

ओवी १३०

येच अर्थीं विदेहाचा प्रश्न । संवादती आर्षभ नवजण ।
ते भागवतधर्म जीर्ण । इतिहास संपूर्ण सांगेन ऐक ॥

अर्थ:
विदेहराजाने विचारलेला प्रश्न आणि अर्षभांसोबत संवाद ही जीर्ण भागवतधर्माची कथा आहे. याचा संपूर्ण इतिहास ऐकण्यासाठी मन लावा.

ओवी १३१

आर्षभ कोण म्हणसी मुळीं । त्यांची सांगेन वंशावळी ।
जन्म जयांचा सुकुळीं । नवामाजीं जाहली ब्रह्मनिष्ठा ॥

अर्थ:
तुम्ही विचारलेले ऋषभ कोण आहेत, हे सांगतो. त्यांची वंशावळ स्पष्ट करते. त्यांच्या पवित्र वंशात जन्मलेल्या नवाश्रयांनी ब्रह्मनिष्ठा प्रकट केली आहे.

ओवी १३२

स्वायंभु मनूचा सुतु । जाण नामें ‘प्रियव्रतु’ ।
त्याचा ‘आग्नीध्र’ विख्यातु । ‘नाभी’ त्याचा सुतु सूर्यवंशीं ॥

अर्थ:
स्वायंभू मनूंचा पुत्र ‘प्रियव्रत’ म्हणून ओळखला जातो. त्याचा सुपुत्र ‘आग्नीध्र’ खूप प्रसिद्ध होता. त्याचाच सूर्यवंशीय पुत्र ‘नाभी’ होय.

ओवी १३३

त्या नाभीपासूनि ज्ञानविलासु । ‘ऋषभ’ जन्मला वासुदेवांशु ।
मोक्षधर्माचा प्रकाशु । जगीं सावकाशु विस्तारिला ॥

अर्थ:
नाभीपासून वासुदेवाचा अंश ‘ऋषभ’ प्रकट झाला. त्याने मोक्षधर्माचा प्रकाश जगभर पसरवला.

ओवी १३४

ऋषभ वासुदेवाचा अंशु । ये लोकीं मोक्षधर्मविश्वासु ।
प्रवर्तावया जगदीशु । हा अंशांशु अवतार ॥

अर्थ:
ऋषभ हे वासुदेवाचे अंश होते. भूलोकी मोक्षधर्माचा प्रचार आणि विश्वास वाढवण्यासाठी परमेश्वराने त्याचा अंशावतार घेतला.

ओवी १३५

त्याचें पंचमस्कंधीं चरित्र । सांगितलें सविस्तर ।
त्यासी जाहले शत पुत्र । वेदशात्रसंपन्न ॥

अर्थ:
भागवताच्या पाचव्या स्कंधामध्ये ऋषभदेवांचे सविस्तर चरित्र सांगितले आहे. त्यांना वेद-शास्त्रसंपन्न असे शंभर पुत्र झाले होते.

ओवी १३६

त्यांहीमाजीं ज्येष्ठ पुत्र । अतिशयें परम पवित्र ।
ऐक त्याचे चरित्र । अतिविचित्र सांगेन ॥

अर्थ:
त्या शंभर पुत्रांमध्ये ज्येष्ठ पुत्र सर्वात पवित्र आणि थोर होता. त्याचे अद्भुत चरित्र ऐकण्यासाठी लक्ष द्या.

ओवी १३७

जो ज्येष्ठपुत्र ‘भरत’ जाण । तो नारायणपरायण ।
अध्यापि ‘भरतवर्ष’ उच्चारण । त्याचेनि नांवें जाण विख्यात ॥

अर्थ:
ज्येष्ठ पुत्र ‘भरत’ नारायणाचा परम भक्त होता. त्याच्याच नावावरून आजवर आपण या भूमीला ‘भरतवर्ष’ म्हणतो.

ओवी १३८

जो मनसा-वाचा-कर्मणा । अखंड भजे नारायणा ।
असतांही राज्यधर्मीं जाणा । जो आत्मखुणा न चुके ॥

अर्थ:
जो मन, वाणी आणि कर्माने अखंड नारायणाची उपासना करत होता, राज्यधर्म पाळत असतानाही आत्म्याची ओळख विसरत नव्हता.

ओवी १३९

जेवीं मार्गीं चालतां । पा‍उलें वक्रेंही टाकिता ।
दैववशें अडखुळतां । आश्रयो तत्त्वतां भूमिचाचि ॥

अर्थ:
जशा चालताना पाय चुकतो किंवा ठेच लागते, तरीही आपल्याला जमिनीचाच आधार असतो, त्याप्रमाणे त्याच्या जीवनातही राज्यकर्तव्ये करताना आत्मस्वरूप टिकून राहते.

ओवी १४०

तेवींचि तयासी असतां । राज्यधर्म चाळितां ।
यथोचित कर्म आचरितां । निजीं निजात्मता पालटेना ॥

अर्थ:
राज्यधर्माचे पालन करताना भरताने नेहमी यथोचित कर्म केले. तरीही त्याच्या आत्मस्वरूपात कोणताही बदल झाला नाही; आत्म्याशी त्याचा संबंध अखंड राहिला.

ओवी १४१

या नाव बोलिजे ‘अखंडस्थिती’ । जे पालटेना कल्पांती ।
जेथ असतां सुखी होती । पुनरावृत्ति असेना ॥

अर्थ:
यालाच ‘अखंडस्थिती’ म्हणतात, जी स्थिती कल्पांतीलाही कधीच बदलत नाही. या स्थितीत असताना माणूस पूर्णतः सुखी होतो आणि त्याला पुनर्जन्म घ्यावा लागत नाही.

ओवी १४२

ऐसें करी सदाचरण । आणि नारायणपरायण ।
आ‍ईक त्याचेंही व्याख्यान । विशद करूनि सांगेन ॥

अर्थ:
भरत नेहमीच सदाचरण करत होता आणि नारायणाचा परम भक्त होता. त्याच्या चरित्राचे विशद वर्णन आता सांगतो, ऐक.

ओवी १४३

नरांचा समुदाय गहन । त्यासी ‘नार’ म्हणती जाण ।
त्याचें ‘अयन’ म्हणजे स्थान । म्हणौनि म्हणती ‘नारायण’ आत्मयासी ॥

अर्थ:
नरांचा समूह म्हणजे ‘नार’ म्हणून ओळखला जातो, आणि त्या समूहाचा आधारस्थान म्हणजे आत्मा, म्हणूनच त्याला ‘नारायण’ असे म्हणतात.

ओवी १४४

त्याच्या ठायीं परायण । म्हणिजे अनन्यत्वें शरण ।
निवटूनियां आपुलें अहंपण । तद्‌रूपें जाण राहिला ॥

अर्थ:
भरत नारायणाच्या ठायी पूर्णपणे समर्पित झाला, त्याने आपले अहंकार दूर करून नारायणाच्या स्वरूपात विलीन होऊन राहिला.

ओवी १४५

ऐसा तो ऋषभाचा पुत्र । जयासी नांव ‘भरत’ ।
ज्याच्या नामाची कीर्ति विचित्र । परम पवित्र जगामाजीं ॥

अर्थ:
असा तो ऋषभाचा पुत्र, ज्याचे नाव ‘भरत’ होते. त्याच्या नावाची कीर्ती जगभर पवित्र आणि अनोखी स्वरूपात पसरली आहे.

ओवी १४६

तो भरतु राहिला हे भूमिकेसी । म्हणौनि ‘भरतवर्ष’ म्हणती यासि ।
सकळ कर्मारंभीं करितां संकल्पासी । ज्याचिया नामासी स्मरताति ॥

अर्थ:
भरत या भूमीत राहिला आणि म्हणूनच या देशाला ‘भरतवर्ष’ असे नाव पडले. वैदिक कर्म सुरू करताना संकल्पात त्याच्या नावाचा उच्चार केला जातो.

ओवी १४७

ऐसा आत्माराम जर्‍ही झाला । तर्‍ही विषयसंग नव्हे भला ।
यालागीं त्याचा वृत्तांतु पुढिला । सांगेन सकळां आ‍इकें ॥

अर्थ:
भरत आत्माराम (सर्वार्थाने तृप्त) झाला तरीही विषयांशी संपर्क साधणे योग्य नव्हते. यासाठी त्याचे पुढील चरित्र सांगतो, ऐका.

ओवी १४८

नामें ख्याती केली उदंड । यालागीं त्यातें म्हणती ‘भरतखंड’ ।
आणीकही प्रताप प्रचंड । त्याचा वितंड तो ऐका ॥

अर्थ:
भरताच्या नावाने त्याचा देश ‘भरतखंड’ म्हणून ओळखला जातो. त्याने अनेक प्रचंड पराक्रम गाजवले, त्याचे तपशील आता सांगतो.

ओवी १४९

तेणें दिग्मंडल जिंतिलें । समुद्रवलयांकित राज्य केलें ।
नानाविध भोग भोगिले । जे नाहीं देखिले सुरवरीं ॥

अर्थ:
भरताने सर्व दिशांवर विजय मिळवून समुद्राने वेढलेल्या पृथ्वीवर राज्य केले. त्याने अशा अनेक सुखांचा उपभोग घेतला, जे देवांना सुद्धा अनुभवायला मिळाले नाहीत.

ओवी १५०

अनुकूळ स्त्रिया पुत्र । अनुकूळ मंत्री पवित्र ।
अनुकूळ राज्य सर्वत्र । ते त्यागिले विचित्र नानाभोग ॥

अर्थ:
त्याला अनुकूल स्त्रिया, संतती, पवित्र मंत्री आणि संपूर्ण राज्य लाभले होते. तरीसुद्धा त्याने हे सर्व भोग विलक्षण रीतीने त्यागले.

ओवी १५१:

ऐसे भोग भोगिलियापाठीं। सांडूनि वलयांकित राज्यसृष्टी।
स्वयें निघाला जगजेठी। स्वहितदृष्टी हरिभजनीं ॥

अर्थ:
हे सर्व भोग भोगून, त्याने आपले समृद्ध राज्य सोडले आणि त्याचे लक्ष फक्त आत्मकल्याणावर ठेवून हरिभजनासाठी निघाले.

ओवी १५२:

जे राज्यवैभव भोगिती। त्यांसी कदा नव्हे गा विरक्ती।
भरतें केली नवलख्याती। सेविला श्रीपती भोगत्यागें ॥

अर्थ:
जे लोक राज्याची ऐश्वर्ये भोगतात, त्यांना कधीच विरक्तीचा अनुभव होत नाही. परंतु, भरताने एक आश्चर्यजनक गोष्ट केली — त्याने सर्व भोगांचा त्याग करून श्रीपतीची सेवा केली.

ओवी १५३:

तों नेणेंचि जन्में जाण। हो‍आवा मोक्षासी आरोहण।
परी जाहलें जन्मांतरकारण। तेंही विंदाण सांगेन ॥

अर्थ:
भरत खरोखर त्याच जन्मात मोक्ष प्राप्त करू शकला असता, परंतु त्याला जन्मांतर घ्यावे लागले. याचे कारण मी तुम्हाला सांगतो.

ओवी १५४:

संनिहितप्रसूतकाळीं। मृगी जळ प्राशितां जळीं।
ऐकोनि पंचाननाची आरोळी। उडाली तत्काळीं अतिसत्राणें ॥

अर्थ:
प्रसूतिकाळात असताना एक हरिणी नदीच्या पाण्यात उभी राहून पाणी पिऊन होती. अचानक तिला व्याघ्राची गर्जना ऐकली, आणि तिने ते ऐकून घाबरून झपाट्याने उड्डाण केले.

ओवी १५५:

धाकें गर्भु तिचा पडतां जळीं। भरत स्नान करी ते काळीं।
देखोनि कृपाळु कळवळी। काढी तत्काळी दयाळुत्वें ॥

अर्थ:
हरिणीच्या उड्डाणामुळे तिच्या पोटातील गर्भ नदीच्या पाण्यात पडला. त्या वेळी भरत स्नान करत होता. त्याने ते पाहिले आणि त्याच्या कोमल मनामुळे त्याला दया आली. तो तात्काळ गर्भाला पाण्यातून बाहेर काढून घेऊन आला.

ओवी १५६:

मृगी न येचि परतोन। मातृहीन हें अतिदीन।
भरत पाळी भूतदयेनें। मृगममता पूर्ण वाढली ॥

अर्थ:
हरिणी परतली नाही, आणि त्याचे बाळ आईशिवाय अतिशय असहाय्य झाले. भरताने त्याच्या भूतदयेतून त्याला पालन केले. त्याची ममता त्याच्यावर अत्यंत वाढली.

ओवी १५७:

स्नान संध्या अनुष्ठान। करितां मृग आठवे क्षणक्षण।
आरंभिल्या जपध्यान। मृगमय मन भरताचें ॥

अर्थ:
भरत स्नान, संध्या आणि अनुष्ठान करत असताना, प्रत्येक क्षणाला त्याला त्या हरिणबाळाची आठवण येत होती. जप किंवा ध्यान सुरू केले की, त्याच्या मनात फक्त हरिणबाळाचं चित्र दिसत होतं.

ओवी १५८:

आसनीं भोजनीं शयनीं। मृग आठवे क्षणक्षणीं।
मृग न देखतां नयनी। उठे गजबजोनि ध्यानत्यागें ॥

अर्थ:
जेवताना, बसताना, किंवा निजताना, प्रत्येक क्षणाला त्याला त्या मृगाची आठवण होत असे. त्याच्या डोळ्यांआड ते हरिणबाळ दिसलं की तो आपलं ध्यान सोडून घाबरून उठत असे.

ओवी १५९:

ममता बैसली मृगापाशीं। मृग वना गेला स्वइच्छेंसीं।
त्याचा खेदु करितां भरतासी। काळ आकर्षी देहातें ॥

अर्थ:
भरताच्या मनात मृगावर जास्त ममता बसली होती. एके दिवशी, तो मृग स्वेच्छेने जंगलात गेला. त्याच्या प्रीतीने भरत अत्यंत दुःखी झाला आणि त्याच्या दुःखाच्या वेळी त्याला मृत्यू आला.

ओवी १६०:

यालागी साचचि जाण। ममतेपाशीं असे मरण।
जो निर्मम संपूर्ण। त्यासि जन्ममरण स्पर्शेना ॥

अर्थ:
हे मरण ममतेच्या जंजाळामुळे आले. जो पूर्णपणे निर्मम आहे, त्याला जन्म-मृत्यूच्या साखळीत स्पर्शही होत नाही.

ओवी १६१
भरत तपिया थोर अंगें । तेथ काळ कैसेनि रिघे ।
ममतासंधी पाहोनि वेगें । मृत्यु तद्योगें पावला ॥ १६१ ॥
भरत स्वतः मोठा तपस्वी होता, तेव्हां तेथें काल कसा शिरला ? तर ममतेची संधि साधून मृत्यूनें त्यावर घाला घातला.
अर्थ: भरत महात्मा होता, तरी त्याच्या जीवनात ममता आल्यामुळे काल आणि मृत्यु त्याच्या पाठी लागले.

ओवी १६२
देहासी येतां मरण । भरतासी मृगाचें ध्यान ।
तेणें मृगजन्म पावे आपण । जन्मांतरकारण जाहलें ऐसें ॥ १६२ ॥
देहाला मरण आले त्या वेळी भरताला त्या मृगाचा ध्यास लागलेला होता. त्यायोगें त्याला पुढचा जन्म मृगाचा प्राप्त झाला. याप्रमाणें त्याला पुनर्जन्माचे कारण घडले.
अर्थ: मरणाच्या वेळी भरताच्या मनात मृगाचे विचार होते, म्हणून त्याला मृगाचा जन्म प्राप्त झाला. त्याचा जन्म पुनर्जन्माचा कारण बनला.

ओवी १६३
कृपेनें केला जो संगु । तोचि योगियां योगभंगु ।
यालागीं जो निःसंगु । तो अभंगु साधक ॥ १६३ ॥
कृपेनें का होईना, संग केला असता तोच योग्याच्या योगभंगास कारण होतो. ह्याकरितां जो निःसंग असतो, तोच अभंग साधक होय.
अर्थ: जो कृपेने देखील संग करतो, तो योगाचं भंग करतो. पण जो निःसंग राहतो, तो सर्वश्रेष्ठ साधक असतो.

ओवी १६४
मृगाचेनि स्मरणें निमाला । यालागीं तो मृगजन्म पावला ।
जो कृष्णस्मरणें निमाला । तो कृष्णुचि जाला देहांतीं ॥ १६४ ॥
मृगाचें स्मरण करता करतांच त्याला मरण आले, म्हणूनच तो मृगाच्या जन्मास गेला. जो कृष्णस्मरण करतांना मरण पावतो, तो मृत्यूनंतर कृष्णस्वरूपच होतो.
अर्थ: मृगाच्या ध्यानामुळे तो मृगजन्मात गेला. त्याचप्रमाणे कृष्णस्मरणाने मृत्यू पावणारा कृष्णस्वरूप होतो.

ओवी १६५
अंतकाळीं जे मती । तेचि प्राणियांसी जाण गती ।
यालागी श्रीकृष्ण चित्तीं । अहोरातीं स्मरावा ॥ १६५ ॥
अंतकाळी प्राण्याची जशी मति असते, तशीच त्याला गति मिळते. ह्याकरितां मनामध्यें अहोरात्र श्रीकृष्णाचेच स्मरण करावें.
अर्थ: प्राण्याची गत त्याच्या मतीवर अवलंबून असते. म्हणून मृत्यूपुर्वी कृष्णाचे स्मरण करा.

ओवी १६६
परी मृगदेहीं जाण । भरतासी श्रीकृष्णस्मरण ।
पूर्वीं केलें जें अनुष्ठान । तें अंतर जाण कदा नेदी ॥ १६६ ॥
भरत मृग झाला, परंतु त्या मृगाच्या देहामध्ये सुद्धा त्याला श्रीकृष्णाचे स्मरण होते. कारण, पूर्वजन्मी केलेले अनुष्ठान कधीही व्यर्थ होत नाही.
अर्थ: भरत मृगाचा जन्म घेत असला तरी त्याला कृष्णस्मरण कायम होते. त्याचं पूर्वजन्मी केलेलं अनुष्ठान त्याच्यावर कायम राहिलं.

ओवी १६७
मागुता तिसरे जन्में पाहें । तो ‘जडभरत’ नाम लाहे ।
तेथें तो निर्ममत्वें राहे । तेणें होय नित्यमुक्त ॥ १६७ ॥
त्यानंतर तिसऱ्या जन्मी तो ‘जड-भरत’ ह्या नावाने प्रसिद्धीस आला. तेथे तो मायापाशापासून अगदी अलप्त राहिल्यामुळें नित्यमुक्त होऊन बसला.
अर्थ: त्याच्या तिसऱ्या जन्मात तो 'जडभरत' म्हणून ओळखला गेला. त्या जन्मात तो पूर्णपणे निःसंग झाला आणि मुक्त झाला.

ओवी १६८
बहुतां जन्मींची उणीवी । येणें जन्में काढिली बरवी ।
निजात्मा आकळोनि जीवीं । परब्रह्मपदवी पावला ॥ १६८ ॥
मागील पुष्कळ जन्मांची जाणीव त्याने ह्या जन्मात भरून काढली. त्याने आपला जीव आत्मस्वरूपांत लीन करून परब्रह्मपदवी प्राप्त केली.
अर्थ: त्याने अनेक जन्मांच्या उणीवांची भरपाई केली आणि आत्मज्ञान प्राप्त करून परब्रह्म पद प्राप्त केला.

ओवी १६९
ऋषभपुत्रउत्पत्ती । शतबंधु जाण निश्चितीं ।
त्यांत ज्येष्ठाची स्थिती । उरल्यांची गती ते ऐका ॥ १६९ ॥
ऋषभपुत्राची उत्पत्ती आणि त्याच्या शंभर बंधूंच्या स्थितीबद्दल ऐका.
अर्थ: ऋषभपुत्राच्या उत्पत्तीसंबंधी आणि त्याच्या कुटुंबाच्या स्थितीच्या गतीवर विचार करा.

ओवी १७०:
वचन: नव नवखंडांप्रती । ते केले खंडाधिपती ।
एक्यायशीं जणांची स्थिती । कर्ममार्गी होती प्रवर्तक ॥
अर्थ: प्रत्येक खंडावर एक एक याप्रमाणें नऊ खंडांवर नवांना अधिपति करून ठेविले होते. एक्यायशी असामी कर्ममार्गाचे प्रवर्तक होते.

ओवी १७१:
वचन: उरले जे नव जण । सकळ भाग्याचें भूषण ।
ब्रह्मज्ञानाचें अधिष्ठान । ऐक लक्षण तयांचें ॥
अर्थ: हे नऊ बंधु म्हणजे ऋषभकुलाला तेलवातीशिवाय प्रकाशित करणारे जणूं दीपकच होते. ते नऊही जण सच्चिदानंदरूप असून सायुज्यस्वरूपाचे प्रकाशक म्हणजे साधकांना सायुज्यस्वरूपाचे दर्शन करविणारे होते.

ओवी १७२:
वचन: ऋषभकुळीं कुळदीप । स्नेहसूत्रेंवीण देदीप्य ।
नवही जण स्वयें सद्‌रूप । सायुज्यस्वरूप प्रकाशक ॥
अर्थ: हे नऊ बंधु म्हणजे ऋषभकुलाला तेलवातीशिवाय प्रकाशित करणारे जण होते. ते नऊही जण सच्चिदानंदरूप असून सायुज्यस्वरूपाचे प्रकाशक होते, म्हणजे साधकांना सायुज्यस्वरूपाचे दर्शन करविणारे होते.

ओवी १७३:
वचन: आत्माभ्यासीं परिश्रम । करून निरसिलें कर्माकर्म ।
यालागीं ते अकृताश्रम । निजनिभ्रम स्वयें जाहले ॥
अर्थ: त्यांनी आत्माभ्यासांत परिश्रम करून कर्माकर्म निरसून टाकले होते. म्हणून ते भ्रमरहित झाले असून कोणताही आश्रम न स्वीकारतां राहिलेले होते.

ओवी १७४:
वचन: शाब्दबोधें सदोदित । ब्रह्मज्ञानपारंगत ।
शिष्यप्रबोधीं समर्थ । परमाद्‌भुत अतिदक्ष ॥
अर्थ: ते शब्दज्ञानांत निष्णात व ब्रह्मज्ञानपारंगत असून शिष्यप्रबोधाविषयीं समर्थ आणि परमाद्‌भुत व अत्यंत दक्ष होते.

ओवी १७५:
वचन: ते ब्रह्मविद्येचें चालतें डिंब । त्यांचे अवेव ते ब्रह्मकोंब ।
हे विद्येचें पूर्णबिंब । स्वयें स्वयंभ परब्रह्म ॥
अर्थ: ते ब्रह्मविद्येचे चालते बोलते पुतळे असून त्यांचे अवयव म्हणजे ब्रह्माला फुटलेले कोंबच होते. ते विद्येचे पूर्णबिंब असून स्वतःसिद्ध परब्रह्माचे स्वरूप होते.

ओवी १७६:
वचन: दशदिशा एकूचि दोरा । भरूनि पांघरुणें मुनीश्वरा ।
वारा वळून कडदोरा । बांधिला पुरा ग्रंथीरूप ॥
अर्थ: त्या मुनीश्वरांनी दशदिशांना एकच दोरा भरून पांघरुणे केली होती; वारा वळून त्याचा ग्रंथिरूप एकच कडदोरा बांधलेला होता.

ओवी १७७:
वचन: आकाशाच्या ठायीं । अंबरत्व केलें तिहीं ।
ते चिदंबर पाहीं । एकचि नवांही पांघरूण ॥
अर्थ: आकाशाचेंच त्यांनी वस्त्र केलें होतें. नऊही असामींनी चिदाकाशाचे एकच पांघरूण केले होते.

ओवी १७८:
वचन: प्राणापान वळूनि दोन्ही । गांठी केली नाभीच्या ठायीं ।
तंव जीवग्रंथी सुटली पाहीं । तेंचि नवांही ब्रह्मसूत्र ॥
अर्थ: प्राण व अपान ह्या दोहोंची दोरी वळून नाभीमध्यें त्याची गांठ दिली, तोंच जिवाची चिदचिद्‌ग्रंथी सुटली आणि तेच त्या नऊ असामींना ब्रह्मसूत्र म्हणजे यज्ञोपवीत झालें.

ओवी १७९:
वचन: ऐसे परब्रह्मवैभवें । निडारले निजानुभवें ।
त्यांचीं सांगेन मी नांवें । यथागौरवें तें ऐक ॥
अर्थ: परब्रह्माच्या वैभवानें व आत्मस्वरूपानुभवानें ते अगदी परिपक्व झाले होते. आता त्या नऊ असामींची नावेही यथागौरव सांगतों ऐक.

ओवी १८०:
वचन: ज्यांचे नाम ऐकतां । कांपत काळ पळे मागुता ।
संसार नुघवी माथा । नाम स्मरतां जयांचें ॥
अर्थ: ज्यांचे नाम ऐकतांना काळही कांपतो आणि मागे पळून जातो. जे त्यांचे नाम स्मरतात, त्यांचा संसार क्षणात संपतो आणि विजय मिळवतो.

ओवी १७०:
प्रत्येक खंडावर एक एक याप्रमाणें नऊ खंडांवर नवांना अधिपति करून ठेविले होते. एक्यायशी असामी कर्ममार्गाचे प्रवर्तक होते.

ओवी १७१:
उरले जे नव जण । सकळ भाग्याचें भूषण ।
ब्रह्मज्ञानाचें अधिष्ठान । ऐक लक्षण तयांचें ॥
ऋषभकुळीं कुळदीप । स्नेहसूत्रेंवीण देदीप्य ।
नवही जण स्वयें सद्‌रूप । सायुज्यस्वरूप प्रकाशक ॥
हे नऊ बंधु म्हणजे ऋषभकुलाला तेलवातीशिवाय प्रकाशित करणारे जणूं दीपकच होते. ते नऊही जण सच्चिदानंदरूप असून सायुज्यस्वरूपाचे प्रकाशक म्हणजे साधकांना सायुज्यस्वरूपाचे दर्शन करविणारे होते.

ओवी १७३:
आत्माभ्यासीं परिश्रम । करून निरसिलें कर्माकर्म ।
यालागीं ते अकृताश्रम । निजनिभ्रम स्वयें जाहले ॥
त्यांनी आत्माभ्यासांत परिश्रम करून कर्माकर्म निरसून टाकले होते. म्हणून ते भ्रमरहित झाले असून कोणताही आश्रम न स्वीकारतां राहिलेले होते.

ओवी १७४:
शाब्दबोधें सदोदित । ब्रह्मज्ञानपारंगत ।
शिष्यप्रबोधीं समर्थ । परमाद्‌भुत अतिदक्ष ॥
ते शब्दज्ञानांत निष्णात व ब्रह्मज्ञानपारंगत असून शिष्यप्रबोधाविषयीं समर्थ आणि परमाद्‌भुत व अत्यंत दक्ष होते.

ओवी १७५:
ते ब्रह्मविद्येचें चालतें डिंब । त्यांचे अवेव ते ब्रह्मकोंब ।
हे विद्येचें पूर्णबिंब । स्वयें स्वयंभ परब्रह्म ॥
ते ब्रह्मविद्येचे चालते बोलते पुतळे असून त्यांचे अवयव म्हणजे ब्रह्माला फुटलेले कोंबच होते. ते विद्येचे पूर्णबिंब असून स्वतःसिद्ध परब्रह्माचे स्वरूप होते.

ओवी १७६:
दशदिशा एकूचि दोरा । भरूनि पांघरुणें मुनीश्वरा ।
वारा वळून कडदोरा । बांधिला पुरा ग्रंथीरूप ॥
त्या मुनीश्वरांनी दशदिशांना एकच दोरा भरून पांघरुणे केली होती; वारा वळून त्याचा ग्रंथिरूप एकच कडदोरा बांधलेला होता.

ओवी १७७:
आकाशाच्या ठायीं । अंबरत्व केलें तिहीं ।
ते चिदंबर पाहीं । एकचि नवांही पांघरूण ॥
आकाशाचेंच त्यांनी वस्त्र केलें होतें. नऊही असामींनी चिदाकाशाचे एकच पांघरूण केले होते.

ओवी १७८:
प्राणापान वळूनि दोन्ही । गांठी केली नाभीच्या ठायीं ।
तंव जीवग्रंथी सुटली पाहीं । तेंचि नवांही ब्रह्मसूत्र ॥
प्राण व अपान ह्या दोहोंची दोरी वळून नाभीमध्यें त्याची गांठ दिली, तोंच जिवाची चिदचिद्‌ग्रंथी सुटली आणि तेच त्या नऊ असामींना ब्रह्मसूत्र म्हणजे यज्ञोपवीत झालें.

ओवी १७९:
ऐसे परब्रह्मवैभवें । निडारले निजानुभवें ।
त्यांचीं सांगेन मी नांवें । यथागौरवें तें ऐक ॥
परब्रह्माच्या वैभवानें व आत्मस्वरूपानुभवानें ते अगदी परिपक्व झाले होते. आता त्या नऊ असामींची नावेही यथागौरव सांगतों ऐक.

ओवी १८०:
ज्यांचे नाम ऐकतां । कांपत काळ पळे मागुता ।
संसार नुघवी माथा । नाम स्मरतां जयांचें ॥
ज्यांचे नाम घेतले असतां सर्व पातकांचा नाश होतो, त्यांची कीर्ति ऐकणे सार्थ आहे.

ओवी १९१
जेथें मनाचा प्रवेशु नाहीं, त्यांची पायवाट ते ठायीं।
ऐसे स्वइच्छा विचरतां मही, आले ते पाहीं कर्मभूमीसी॥

अर्थ:
ज्या ठिकाणी मनाची कल्पनाही पोचू शकत नाही, त्या ठिकाणी ते योगी पायांनी जातात. आपल्या इच्छेप्रमाणे ते स्वेच्छेने आणि अनायासे जगभर फिरत, एका वेळेस कर्मभूमीवर आले, जेथे संसाराची कार्ये आणि कर्मे चालली होती.

ओवी १९२
मही विचरतां वितंड, पातले ‘अजनाभ’ खंड।
तंव विदेहाचा याग प्रचंड, मीनले उदंड ऋषीश्वर॥

अर्थ:
जगभर फिरताना, ते पृथ्वीवरील 'अजनाभ' (भारतवर्ष) खंडात पोचले. तेथे जनक राजा याग करत होते आणि त्या यज्ञात मोठ्या प्रमाणात ऋषीजन जमा झाले होते.

ओवी १९३
याग वेदोक्तविधी निका, कुंडमंडप वेदिका।
आवो साधोनि नेटका, विधानपीठिका अतिशुद्ध॥

अर्थ:
त्यांच्याकडे असलेल्या यज्ञाचे आयोजन वेदविधीप्रमाणे यथाशास्त्र करीत होते. कुंड, मंडप, वेदिका आणि दिशाशुद्ध करणारी साधनं, तसेच यज्ञासाठी पूजनीय पीठिका अतिशुद्ध पद्धतीने तयार केली होती.

ओवी १९४
स्रुक्-स्रुवा-त्रिसंधानें, विस्तरूनि परिस्तरणें।
अखंड वसुधारा दंडाप्रमाणें, ऋषिमंडणें होम करिती॥

अर्थ:
यज्ञात स्रुक, सुवा आणि इतर यज्ञपात्रांचा वापर केला जात होता. "त्रिसंधानें" म्हणजे दर्भाच्या तीन ठिकाणी जोडलेल्या दो-या, आणि दर्भाची विस्तृत परिस्तरण केली जात होती. अखंड तुपाच्या धारेसारखा यज्ञ करत, ऋषिंच्या मंडळाने होम केला.

ओवी १९५
होम होतां संपूर्ण, पूर्णाहुतीसमयीं जाण।
येतां देखिले नवही जण, देदीप्यमान निजतेजें॥

अर्थ:
यज्ञाच्या समापन वेळी, पूर्णाहुतीला पोहचत असतांना, तेथे ते नव जण आले. त्यांचे तेज अत्यंत प्रकाशमान होते, आणि सर्वत्र त्यांचे तेज झळत होते.

ओवी १९६
अमित सूर्याचिया कोटी, हारपती नखतेजांगुष्टीं।
तो भगवंत जिंहीं धरिला पोटीं, त्यांची तेजाची गोष्टी अलोलिक॥

अर्थ:
ज्याच्या अंगुष्टनखाच्या तेजात करोडो सूर्य सुद्धा लोपून जातात, त्या भगवंताला ज्यांनी आपल्या हृदयात धारण केले, त्यांचे तेज किती अलौकिक होते हे सांगता येईल का?

ओवी १९७
त्यांचिया अंगप्रभा, सूर्य लोपताहे उभा।
जिंहीं प्रभेसी आणिली शोभा, चैतन्यगाभा साकार॥

अर्थ:
त्यांच्या अंगकांतीच्या तेजामुळे सूर्यही लोपून जात होता. त्यांचा प्रकाश नवा आयाम आणणारा होता आणि ते सर्व चैतन्याचा गाभा असलेले साकार रूप धारण करत होते.

ओवी १९८
ते भगवद्‌भांववैभव, भगवंताचें निजगौरव।
भक्तीचे भाग जे नव, ते हे जाण सर्व मूर्तिमंत॥

अर्थ:
ते नऊ व्यक्ती म्हणजे भगवंताच्या भावभावनांचा वैभव, भगवंताचे गौरव, आणि नवविध भक्तीचे मूर्त रूप होते.

ओवी १९९
नवखंड पृथ्वीचे अलंकार, नवविधीचें निजसार।
नवरत्‍नांचेंही निजभांडार, तें हे साकार नवही जण॥

अर्थ:
ते नऊ व्यक्ती पृथ्वीच्या नवखंडांचा अलंकार, नवविधांचा सार, आणि नवरत्नांच्या भांडाराप्रमाणे साकार रूप धारण करत होते.

ओवी २००
कीं ते नवही नारायण, स्वयें प्रगटले आपण।
नवही नृसिंह जाण, देदीप्यमान पैं आले॥

अर्थ:
हे नऊ व्यक्ती स्वतः नारायणाचे रूप होते, ते आपले रूप स्वतः प्रकट करत होते. त्या नऊ जणांमध्ये नृसिंह रूपही प्रकट झाले, ज्यांचा तेज गगनाला छेद देणारे होते.