​ओवी १

तरी अवधान एकलें दीजे । मग सर्वसुखासि पात्र होईजे ।
हें प्रतिज्ञोत्तर माझें । उघड ऐका ॥ ९.१ ॥

अर्थ:
"आता एकाग्रतेने ध्यान द्या, म्हणजे तुम्ही सर्व सुखांचा अनुभव घेण्यास पात्र होईल. हे माझे प्रतिज्ञेचे उत्तर आहे. हे लक्षपूर्वक ऐका."

ओवी २परी प्रौढी न बोलों हो जी । तुम्हां सर्वज्ञांच्या समाजीं ।
देयावें अवधान हे माझी । विनवणी सलगीची ॥ ९.२ ॥

अर्थ:
"परंतु, तुम्हा सर्वज्ञ व्यक्तींमध्ये मी हे पांडित्याने बोलत नाही. लक्ष द्या अशी माझी लडिवाळ विनंती आहे."

ओवी ३
कां जे लळेयांचे लळे सरती । मनोरथांचे मनोरथ पुरती ।
जरी माहेरें श्रीमंतें होती । तुम्हां ऐसीं ॥ ९.३ ॥

अर्थ:
"तुम्हाला जरी समर्थ आणि श्रीमंत माता-पिता असले तरी, लाडाने लाडले जावे आणि मनाचे मनोरथ पूर्ण होतात."

ओवी ४
तुमचे या दिठिवेयाचिये वोलें । सासिन्नले प्रसन्नतेचे मळे ।
ते साउली देखोनि लोळें । श्रांतु जी मी ॥ ९.४ ॥

अर्थ:
"तुमच्या कृपादृष्टीने प्रसन्नतेच्या मळाचा ओलावा झाला आहे. त्या सावलीतून पाहून मी भागलेला लोळत आहे."

ओवी ५
प्रभू तुम्ही सुखामृताचे डोहो । म्हणौनि आम्हीं आपुलिया स्वेच्छा वोलावो लाहों ।
येथही जरी सलगी करूं बिहों । तरी निवों कें पां ? ॥ ९.५ ॥

अर्थ:
"हे प्रभू, तुम्ही सुखरूपी अमृताचे डोह आहात, म्हणून आम्ही आपल्या इच्छेनुसार गारवा घेतो. येथे देखील जर आम्ही लडिवाळपणा करत असू, तर आम्ही शांत कशाला होईल?"

ओवी ६
नातरी बालक बोबडां बोलीं । कां वांकुडा विचुका पाउलीं ।
ते चोज करूनि माउली । रिझे जेवीं ॥ ९.६ ॥

अर्थ:
"जसे बोबडे बोलणारे किंवा वेडे पाऊल टाकणारे बालक असले तरी, ते चालवून त्याचे कौतुक करून आई आनंदी होते."

ओवी ७
तेवीं तुम्हां संतांचा पढियावो । कैसेनि तरी आम्हांवरी हो ।
या बहुवा आळुकिया जी आहों । सलगी करीत ॥ ९.७ ॥

अर्थ:
"त्याप्रमाणे, तुम्हा संतांचे प्रेम कशाने तरी आमच्यावर असावे, अशी आमची फार इच्छा आहे. म्हणून आम्ही सलगी करत आहोत."

ओवी ८
वांचूनि माझिये बोलतिये योग्यते । सर्वज्ञ भवादृश श्रोते ।
काय धड्यावरी सारस्वतें । पढों सिकिजे ॥ ९.८ ॥

अर्थ:
"तुम्हासारख्या सर्वज्ञ श्रोत्यांपुढे 'माझ्या बोलण्याकडे लक्ष द्या म्हणजे सुखाला प्राप्त व्हाल' असे सांगणे माझे योग्यतेचे नाही. आपल्याला आपले ज्ञान आपल्याला स्वयं-सिद्ध आहे."

ओवी ९
अवधारा आवडे तेसणा धुंधुरु । परि महातेजीं न मिरवे काय करूं ।
अमृताचिया ताटीं वोगरूं । ऐसी रससोय कैंची ? ॥ ९.९ ॥

अर्थ:
"सर्वसाधारण काजवाला सूर्याच्या तेजासमोर काहीही करावे लागते. तसेच, अमृताच्या ताटात वाढवण्यासारखे पक्वान्न कुठून मिळवता येईल?"

ओवी १०
हां हो हिमकरासी विंजणें । कीं नादापुढें आइकवणें ।
लेणियासी लेणें । हें काही आथी ? ॥ ९.१० ॥

अर्थ:
"चंद्राच्या प्रकाशात अथवा नादाच्या पलीकडे ऐकण्याच्या बाबतीत, लेण्याच्या लेण्याची महत्त्वपूर्णता काय आहे?"

​

ओवी ११

सांगा परिमळें काय तुरंबावें । सागरें कवणें ठायीं नाहावें ? ।
हें गगनचि आडे आघवें । ऐसा पवाडु कैंचा ? ॥ ९.११ ॥

अर्थ:
"सांगो, सुवासाने कोणत्या वस्तूचा वास घेऊ? समुद्राने कुठे स्नान करावे? आकाशाच्या आकाराची वस्तू कुठून असणार?"

ओवी १२
तैसें तुमचें अवधान धाये । आणि तुम्ही म्हणा हें होये ।
ऐसें वक्तृत्व कवणा आहे । जेणें रिझा तुम्ही ? ॥ ९.१२ ॥

अर्थ:
"त्याप्रमाणे, तुमची ऐकण्याची इच्छा तृप्त होईल आणि तुम्ही म्हणाल की ‘याला म्हणावे वक्तृत्व’ आणि ज्या कारणाने तुमचे मन रंगून जाईल, ते वक्तृत्व कोणाजवळ आहे?"

ओवी १३
तरी विश्वप्रगटितिया गभस्ती । काय हातिवेन न कीजे आरती ? ।
कां चुळोदकें आपांपती । अर्घ्यु नेदिजे ? ॥ ९.१३ ॥

अर्थ:
"जगाला उजेड देणार्‍या सूर्याला काडवाच्या (केंद्रीकृत) पूजेस मानले जावे का? किंवा चुळोदकाच्या (आंधळ्या) अर्घ्याने ओवळले जावे का?"

​

ओवी १४
प्रभू तुम्ही महेशाचिया मूर्ती । आणि मी दुबळा अर्चितुसें भक्ती ।
म्हणौनि बोल जर्‍ही गंगावती । तर्‍ही स्वीकाराल कीं ॥ ९.१४ ॥

अर्थ:
"हे प्रभू, तुम्ही महेश्वराचे मूळ रूप आहात आणि मी दुर्बळ भक्तीने पूजा करत आहे. त्यामुळे जरी मी गंगापूजेला असलो तरी, तुम्ही ती स्वीकाराल का?"

​

ओवी १५
बाळक बापाचिये ताटीं रिगे । आणि बापातेंचि जेवऊं लागे ।
कीं तो संतोषिलेनि वेगें । मुखचि वोढवी ॥ ९.१५ ॥

अर्थ:
"लहान मूल बापाच्या ताटात जेवावयास बसते आणि पानात शिरून बापाला जेवून घालते. बाप रागावता न करता उलट आनंदाने त्याच्यावर प्रेम दाखवतो."

​

ओवी १६
तैसा मीं जरी तुम्हांप्रती । चावटी करीतसें बाळमती ।
तरी तुम्ही संतोषिजे ऐसी जाती । प्रेमाची असे ॥ ९.१६ ॥

अर्थ:
"त्याचप्रमाणे, जरी मी तुम्ह्याशी बालपणाच्या वळणाने बोलत असलो तरी, त्यामुळे तुम्ही आनंदित व्हावे अशी माझ्या प्रेमाची वृत्ती आहे."

​

ओवी १७
आणि तेणें आपुलेपणाचेनि मोहें । तुम्हीं संत घेतले असा बहुवें ।
म्हणौनि केलिये सलगीचा नोहे । आभारु तुम्हां ॥ ९.१७ ॥

अर्थ:
"आणि त्या आपल्या प्रेमाने तुम्ही संत अशा भव्यतेने घेरलेले आहात. म्हणून मी केलेली सलगी तुम्हाला ओझे वाटणार नाही."

ओवी १८
अहो तान्हयाचें लागतां झटें । तेणें अधिकचि पान्हा फुटे ।
रोषें प्रेम दुणवटे । पढियंतयाचेनि ॥ ९.१८ ॥

अर्थ:
"गाईच्या सडाला तिच्या वासराने ढुसणी दिल्यावर अधिक पान्हा फुटतो, कारण आवडत्या व्यक्तीच्या रागामुळे प्रेम अधिक वाढते."

​

ओवी १९
म्हणौनि मज लेंकुरवाचेनि बोलें । तुमचें कृपाळूपण निदैलें ।
तें चेइलें ऐसें जी जाणवलें । यालागीं बोलिलो मीं ॥ ९.१९ ॥

अर्थ:
"म्हणजेच, तुम्हाचे कृपाळूपण जागृत झाले, हे मला माझ्या बोलण्याने कळले आहे, म्हणून मी ‘अवधन द्या’ असे बोलले."

​

ओवी २०
एर्‍हवीं चांदिणें पिकविजत आहे चेपणीं ? । कीं वारया घापत आहे वाहणी ? ।
हां हो गगनासि गंवसणी । घालिजे केवीं ? ॥ ९.२० ॥

अर्थ:
"चांदणे आकाशातून पिकवते काय? किंवा वार्‍याला चालना देण्यात आले आहे काय? आकाशाला गवसणी कशी घालावी?"

​

ओवी २१आइका पाणी वोथिजावें न लगे । नवनीतीं माथुला न रिगे ।
तेवीं लाजिलें व्याख्यान निगे । देखोनि जयातें ॥ ९.२१ ॥

अर्थ:
"जस पाण्याने पातळ होणं आवश्यक नाही आणि लोण्यामध्ये सूर्याचा प्रवेश होत नाही, त्याचप्रमाणे माझे व्याख्यान संतांना लज्जित करून बाहेर जाऊ शकत नाही."

ओवी २२
हें असो शब्दब्रह्म जिये बाजे । शब्द मावळलेया निवांतु निजे ।
तो गीतार्थु मर्‍हाठिया बोलिजे । हा पाडु काई ? ॥ ९.२२ ॥

अर्थ:
"वेदांचे शब्द कुंठित झाल्यावर, ते गीतार्थाच्या बाजेवर निवांत बसतात, त्यामुळे गीतार्थ मराठीमध्ये बोलणे हे माझ्या योग्यता आहे का?"

ओवी २३
परि ऐसियाही मज धिंवसा । तो पुढति याचि येकी आशा ।
जे धिटींवा करूनि भवादृशां । पढियंतया होआवें ॥ ९.२३ ॥

अर्थ:
"परंतु, माझी तीव्र इच्छा याच आशेने आहे की, धिटाईने आपल्यासारख्यांचा मी आवडता व्हावा."

ओवी २४
तरि आतां चंद्रापासोनि निववितें । जें अमृताहूनि जीववितें ।
तेणें अवधानें कीजो वाढतें । मनोरथां माझिया ॥ ९.२४ ॥

अर्थ:
"आता चंद्रापेक्षा अधिक शांत करणारे व अमृतापेक्षा जीवन वाढवणारे लक्ष असावे, त्यामुळे माझ्या मनोरथांची वृद्धी होईल."

ओवी २५
कां जैं दिठिवा तुमचा वरुषे । तैं सकळार्थ सिद्धि मती पिके ।
एर्‍हवीं कोंभेला उन्मेषु सुके । जरी उदास तुम्ही ॥ ९.२५ ॥

अर्थ:
"जेव्हा तुमच्या कृपादृष्टीचा वर्षाव होईल, तेव्हा माझ्या बुद्धीत सर्वार्थ स्पष्ट होईल, आणि तुम्ही उदास असतानाही, अंकुरलेले ज्ञान सुकून जाईल."

ओवी २६
सहजें तरी अवधारा । वक्तृत्वा अवधानाचा होय चारा ।
तरी दोंदें पेलती अक्षरां । प्रमेयाचीं ॥ ९.२६ ॥

अर्थ:
"तरी ऐका, की सहजपणे वक्तृत्वाने श्रोत्यांचे लक्ष प्राप्त केले तर अक्षरांना प्रमेयांच्या दोंद्या मिळतील."

ओवी २७
अर्थ बोलाची वाट पाहे । तेथ अभिप्रावोचि अभिप्रायातें विये ।
भावाचा फुलौरा होत जाये । मतिवरी ॥ ९.२७ ॥

अर्थ:
"वक्त्याच्या तोंडातून शब्दाच्या उच्चारणाची वाट पाहिली जाते, त्यावेळी विविध अभिप्राय उत्पन्न होतात आणि बुद्धीवर भावाचा फुलोरा होत जातो."

ओवी २८
म्हणौनि संवादाचा सुवावो ढळे । तर्‍ही हृदयाकाश सारस्वतें वोळे ।
आणि श्रोता दुश्चिता तरि वितुळे । मांडला रसु ॥ ९.२८ ॥

अर्थ:
"म्हणजे, संवादाची आनंददायक वारा हवामानात असता हृदयाच्या आकाशात शास्त्रीय मेघ दाट येतात, आणि श्रोता दुःखी असताना व्याख्यानाचा रंग वितळतो."

ओवी २९
अहो चंद्रकांतु द्रवता कीर होये । परि ते हातवटी चंद्रीं कीं आहे ।
म्हणौनि वक्ता तो वक्ता नोहे । श्रोतेनिविण ॥ ९.२९ ॥

अर्थ:
"चिंतामणी पाझरवण्याच्या युक्तीच्या चंद्रापेक्षा हवं त्याला काढायची युक्ती आहे. त्याचप्रमाणे वक्ता बोलू शकतो, पण त्याला बोलायला लावण्याची क्षमता श्रोत्यांच्या हातात आहे."

ओवी ३०
परि आतां आमुतें गोड करावें । ऐसें तांदुळीं कायसा विनवावें ? ।
साइखडियानें काइ प्रार्थावें । सूत्रधारातें ? ॥ ९.३० ॥

अर्थ:
"आता आमच्या सादरीकरणाला गोड करून घेणे आवश्यक आहे, हे साखरेसाठी प्रार्थना करणे कशासाठी? किंवा लाकडाच्या बाहुल्या सूत्रधाराच्या स्थानासाठी प्रार्थना करणे कशासाठी?"

ओवी ३१तो काय बाहुलियांचिया काजा नाचवी ? । कीं आपुलिये जाणिवेची कळा वाढवी ।
म्हणौनि आम्हां या ठेवाठेवी । काय काज ॥ ९.३१ ॥

अर्थ:
"सूत्रधार बाहुलीच्या कामासाठी तिला नाचवतो का? (नाही, तो आपल्या ज्ञानाची कळा वाढवतो). म्हणून ‘अवधान द्या’ असं श्रोत्यांना विनवण्याचे आम्हाला काय काम आहे?"

ओवी ३२
तवं श्रीगुरू म्हणती काइ जाहलें । हें समस्तही आम्हां पावलें ।
आतां सांगैं जें निरोपिलें । नारायणें ॥ ९.३२ ॥

अर्थ:
"तरी श्रीगुरू निवृत्तिनाथ म्हणाले, ‘हे, झाले तरी काय? तुझी सर्व विनवणी आम्ही ऐकली. आता भगवंतांनी अर्जुनाला जे सांगितले ते सांग.'"

ओवी ३३
येथ संतोषोनि निवृत्तिदासें । जी जी म्हणौनि उल्हासें ।
अवधारा श्रीकृष्ण ऐसें । बोलते जाहले ॥ ९.३३ ॥

अर्थ:
"तरी निवृत्तिनाथांचे शिष्य ज्ञानदेव महाराज संतोषाने आणि उल्लासाने म्हणाले, 'महाराज, श्रीकृष्ण याप्रमाणे बोलले.'"

ओवी ३४नातरि अर्जुना हें बीज । पुढती सांगिजेल तुज ।
जें हें अंतःकरणींचें गुज । जिवाचिये ॥ ९.३४ ॥

अर्थ:
"अर्जुन, हेच वर्म, जे माझ्या अंतःकरणातील जीवाची गोष्ट आहे, ती तुला पुन्हा सांगतो."

ओवी ३५
येणें मानें जीवाचें हिये फोडावें । मग गुज कां पां मज सांगावें ? ।
ऐसें कांहीं स्वभावें । कल्पिशी जरी ॥ ९.३५ ॥

अर्थ:
"इतक्या मानाने जिच्या आतली गोष्ट बाहेर काढून मग ती गुप्त गोष्ट मला का सांगावी, अशी काही कल्पना तुझ्या मनात सहज जर आली असेल."

ओवी ३६
तरी परियेसी गा प्राज्ञा । तूं आस्थेचीच संज्ञा ।
बोलिलिये गोष्टीची अवज्ञा । नेणसी करूं ॥ ९.३६ ॥

अर्थ:
"तर बुद्धिमान अर्जुना, ऐक. तू ज्ञानप्राप्तीच्या तीव्र इच्छेचीच खूण आहेस (मूर्ति आहेस). आणि त्याचप्रमाणे सांगितलेल्या गोष्टीचा अनादर करणे तुला माहीत नाही."

ओवी ३७
म्हणौनि गूढपण आपुलें मोडो । वरि न बोलणेंही बोलावें घडो ।
परि आमुचिये जीवींचें पडो । तुझ्या जीवीं ॥ ९.३७ ॥

अर्थ:
"म्हणून आमचे गुप्तपण मोडले तर मोडो. शिवाय न बोलण्याची जी गोष्ट तीही बोलली जावो. पण आमच्या अंतःकरणातील गुप्त गोष्ट तुझ्या मनात उतरो."

ओवी ३८
अगा थानीं कीर दूध गूढ । परि थानासीचि नव्हे कीं गोड ।
म्हणौनि सरो कां सेवितयाची चाड । जरी अनन्यु मिळे ॥ ९.३८ ॥

अर्थ:
"अर्जुन, स्तनात खरोखर दूध असते, पण त्याची गोडी स्तनास नसते. याकरता एकनिष्ठ सेवन करणारा (आपले लेकरू) जर प्राप्त झाला तर त्या पिणार्‍याची इच्छा स्तनपान करून तृप्त होईना का?"

ओवी ३९
मुडांहूनि बीज काढिलें । मग निर्वाळलिये भूमीं पेरिलें ।
तरि तें सांडीविखुरीं गेलें । म्हणों ये कायी ? ॥ ९.३९ ॥

अर्थ:
"कणगीतून बी काढले, आणि मग ते निर्मळ केलेल्या जमिनीत पेरले तर ते सांडण्या-लवंडण्यात गेले असे म्हणता येईल का?"

ओवी ४०
यालागीं सुमनु आणि शुद्धमती । जो अनिंदकु अनन्यगती ।
पैं गा गौप्यही परी तयाप्रती । चावळिजे सुखें ॥ ९.४० ॥

अर्थ:
"याकरता चांगल्या मनाचा व शुद्ध बुधीचा आणि निंदा न करणारा व एकनिष्ठ श्रोता जर मिळाला, तर त्यास आपली गुह्य गोष्ट असली तरी आनंदाने ऐकवावी."

ओवी ४१तरि प्रस्तुत आतां गुणीं इहीं । तूं वांचून आणिक नाहीं ।
म्हणौनि गुज तरी तुझ्या ठायीं । लपऊं नये ॥ ९.४१ ॥

अर्थ:
"तर आता सध्या या गुणांनी युक्त तुझ्यावाचून दुसरा कोणी दिसत नाही, म्हणून जरी गुह्य गोष्ट असली तरी तुझ्या ठिकाणी ती लपवून ठेवता येत नाही."

ओवी ४२
आतां किती नावानावा गुज । म्हणतां कानडें वाटेल तुज ।
तरी ज्ञान सांगेन सहज । विज्ञानेंसी ॥ ९.४२ ॥

अर्थ:
"आता वारंवार ‘गुह्य, गुह्य’ असे म्हटले असता तुला चमत्कारिक वाटेल. तर आता तुला सहजच प्रपंचज्ञानासहित आत्मज्ञान सांगेन."

ओवी ४३
परि तेंचि ऐसेनि निवाडें । जैसें भेसळलें खरें कुडें ।
मग काढिजे फाडोवाडें । पारखूनियां ॥ ९.४३ ॥

अर्थ:
"परंतु जसे खरेखोटे एकत्र मिसळले असता, ते परीक्षा करून निरनिराळे काढावे, त्याप्रमाणे स्पष्टतेने ज्ञानविज्ञान तुला सांगेन."

ओवी ४४
कां चांचूचेनि सांडसें । खांडिजे पय पाणी राजहंसें ।
तुज ज्ञान विज्ञान तैसें । वांटूनि देऊं ॥ ९.४४ ॥

अर्थ:
"अथवा ज्याप्रमाणे राजहंसाने आपल्या चोचीच्या चिमट्याने एकत्र मिसळलेले दूध व पाणी वेगळे करावे, त्याप्रमाणे तुला ज्ञान व विज्ञान हे स्वच्छ वेगवेगळे सांगू."

ओवी ४५
मग वारयाचिया धारसा । पडिन्नला कोंडा कां नुरेचि जैसा ।
आणि कणांचा आपैसा । राशिवा जोडे ॥ ९.४५ ॥

अर्थ:
"मळणी करून एकत्र मिसळलेले कण व भूस वार्‍याच्या धारेवर उफणले असता, मग जसा कोंडा उडून जाऊन धान्याची आपोआप रास जमते."

ओवी ४६
तैसें जें जाणितलेयासाठीं । संसार संसाराचिये गांठीं ।
लाऊनि बैसवी पाटीं । मोक्षश्रियेच्या ॥ ९.४६ ॥

अर्थ:
"त्याप्रमाणे जे ज्ञान जाणल्याने, ते ज्ञान संसार संसाराच्या गाठी लाऊन (अनात्मतत्वाचे धर्म, अनात्मतत्वाच्या ठिकाणी ठेऊन) मोक्षरूपी लक्ष्मीच्या पटावर बसवते."

ओवी ४७जे जाणणेया आघवेयांच्या गांवीं । गुरुत्वाची आचार्य पदवी ।
जें सकळ गुह्यांचा गोसावी । पवित्रां रावो ॥ ९.४७ ॥

अर्थ:
"जे ज्ञान स्वरूपज्ञान असलेले आचार्यपदावर आहे, जे सर्व गुप्त गोष्टींचा स्वामी आहे आणि जे पवित्र गोष्टींचा राजा आहे."

ओवी ४८
आणि धर्माचें निजधाम । तेवींची उत्तमाचें उत्तम ।
पैं जया येतां नाहीं काम । जन्मांतराचें ॥ ९.४८ ॥

अर्थ:
"आणि जे ज्ञान धर्माच्या स्वत:च्या निवासस्थानाचे आहे, तसेच सर्व उत्तम वस्त्रांत सर्वोत्कृष्ट आहे, आणि त्याच्या प्राप्तीने दुसऱ्या जन्माचे काम संपते."

ओवी ४९
मोटकें गुरुमुखें उदैजत दिसे । आणि हृदयीं स्वयंभचि असे ।
प्रत्यक्ष फावों लागे तैसें । आपैसयाचि ॥ ९.४९ ॥

अर्थ:
"गुरुमुखातून हे ज्ञान उगवतांना दिसते, पण ते हृदयात स्वाभाविकपणे सिद्ध असते. तसेच ते प्रत्यक्ष अनुभवात येऊ लागते."

ओवी ५०
तेवींचि गा सुखाच्या पाउटीं । चढतां येइजे जयाच्या भेटी ।
मग भेटल्या कीर मिठी । भोगणेंयाही पडे ॥ ९.५० ॥

अर्थ:
"त्याचप्रमाणे अर्जुना, ज्याच्या भेटीला सुखाच्या चढत्या पायर्‍यांनी यावं लागतं आणि जे भेटल्यावर भोगण्याचं संपूर्ण अनुभव मिळवता येतो."

ओवी ५१
परि भोगाचिये एलीकडिलिये मेरे । चित्त उभें ठेलें सुखा भरे ।
ऐसें सुलभ आणि सोपारें । वरि परब्रह्म ॥ ९.५१ ॥

अर्थ:
"परंतु भोगाच्या अलीकडच्या काठावर चित्त उभे राहिल्याबरोबर ते सुखाने पूर्ण भरून जाते असे स्वरूपज्ञान कष्टविना मिळवणारे आणि सोपे असून, शिवाय ते परम ब्रह्म आहे."

ओवी ५२
पैं गा आणिकही एक याचें । जें हातां आलिया तरी न वचे ।
आणि अनुभवितां कांही न वेचे । वरि विटेहि ना ॥ ९.५२ ॥

अर्थ:
"अर्जुना, याचे आणखीही एक माहात्म्य आहे: ते असे की जे प्राप्त झाल्यावर हातातून जात नाही, आणि अनुभवात कमी होत नाही. शिवाय त्यात काही विकारही उत्पन्न होत नाहीत."

ओवी ५३
येथ जरी तूं तार्किका । ऐसी हन घेसी शंका ।
ना येवढी वस्तु हे लोकां । उरली केविं पां ? ॥ ९.५३ ॥

अर्थ:
"या ठिकाणी तर्ककुशल अर्जुना, तू जर असे शंका घेशील की एवढी ज्ञानासारखी वस्तु अनुभव घेतल्याशिवाय लोकांमध्ये कशी राहिली?"

ओवी ५४
जे एकोत्तरेयाचिया वाढी । जळतिये आगीं घालिती उडी ।
ते अनायासें स्वगोडी । सांडिती केवीं ? ॥ ९.५४ ॥

अर्थ:
"ज्याप्रमाणे शंभराला एक व्याज मिळवण्यासाठी जळत्या अग्नीमध्ये उडी घालतात, त्याप्रमाणे लोक कष्टावाचून मिळवणाऱ्या स्वरूपसुखाची गोडी कशी टाकतील?"

ओवी ५५
तरी पवित्र आणि रम्य । तेवींचि सुखोपाय गम्य ।
आणि स्वसुख परम धर्म्य । वरि आपणपां जोडे ॥ ९.५५ ॥

अर्थ:
"अखेर, हे ज्ञान पवित्र आणि रम्य आहे, सुख प्राप्तीच्या दृष्टीने आदर्श आहे, आणि ते आपल्या स्वसुखाचे परम धर्म आहे."

ओवी ५६ऐसा अवघाचि हा सुरवाडु आहे । तरी जना हातीं केविं उरों लाहे ।
हा शंकेचा ठावो कीर होये । परि न धरावी तुवां ॥ ९.५६ ॥

अर्थ:
"हे सर्व सुखकर असलेले ज्ञान आहे, तर लोकांच्या तडाख्यातून ते कसे राहिले? हे खरंच शंकेची जागा आहे, पण तू अशी शंका घेऊ नकोस."

ओवी ५७
पाहे पां दूध पवित्र आणि गोड । पासी त्वचेचिया पदराआड ।
परि तें अव्हेरूनि गोचिड । अशुद्ध काय न सेविती ? ॥ ९.५७ ॥

अर्थ:
"अर्जुना, दूध पवित्र आणि गोड आहे, कातडीच्या पदराच्या पलीकडे आहे, परंतु गोचीड ते टाकून रक्तच पीते. अशुद्ध काय न सेवा करते?"

ओवी ५८
कां कमलकंदा आणि दर्दुरीं । नांदणूक एकेचि घरीं ।
परि परागु सेविजे भ्रमरीं । येरां चिखलुचि उरे ॥ ९.५८ ॥

अर्थ:
"कमलाचा कांदा आणि बेडूक एकाच ठिकाणी वास करतात, परंतु कमलातील सुगंध दूरच्या भुंग्यांना आकर्षित करतो, तर बेडकांना फक्त चिखलच शिल्लक राहतो."

ओवी ५९
नातरी निदैवाच्या परिवरीं । लोह्या रुतलिया आहाति सहस्रवरी ।
परि तेथ बैसोनि उपवासु करी । कां दरिद्रें जिये ॥ ९.५९ ॥

अर्थ:
"दुर्दैवी व्यक्तीच्या घरात हजारो मोहरा असले तरी, ते त्या घरात राहून उपवास करतो किंवा दारिद्र्यात जीवित राहतो."

ओवी ६०
तैसा हृदयामध्यें मी रामु । असतां सर्वसुखाचा आरामु ।
कीं भ्रांतासी कामु । विषयावरी ॥ ९.६० ॥

अर्थ:
"याप्रमाणे, सर्व सुखाचा बगीचा असलेला मी (राम) हृदयात असताना, मूर्ख लोक (सुखासाठी) विषयांचीच इच्छा करतात."

ओवी ६१बहु मृगजळ देखोनि डोळां । थुंकिजे अमृताचा गिळितां गळाळा ।
तोडिला परिसु बांधिला गळां । शुक्तिकालाभें ॥ ९.६१ ॥

अर्थ:
"कसल्याही अमृताचा थुंकी गळाला किंवा गळ्यात बांधलेला परीस (मुकुट) तोडून टाकला, जसा मृगजळ पाहून एक तडजोड केली जाते."

ओवी ६२
तैसी अहंममतेचिये लवडसवडी । मातें न पवतीचि बापुडीं ।
म्हणौनि जन्ममरणाची दुथडीं । डहुळितें ठेलीं ॥ ९.६२ ॥

अर्थ:
"माझ्या अहंकाराच्या गडबडीत त्या दीन लोकांना मिळवता येत नाहीत आणि म्हणूनच ते जन्म आणि मरणाच्या थड्यात धक्के खात आहेत."

ओवी ६३
एर्‍हवीं मी तरी कैसा । मुखाप्रति भानु कां जैसा ।
कहीं दिसे न दिसे असा । वाणीचा नोहे ॥ ९.६३ ॥

अर्थ:
"सहज विचार करून पाहिल्यास, मी सूर्यप्रमाणे सर्वांसमोर आहे, पण सूर्य रात्री नसतो किंवा दिवसा काहीसा कमी पडतो. माझ्यात असा कमीपणा नाही."

ओवी ६४
माझेया विस्तारलेपणा नांवें । हें जगचि नोहे आघवें ? ।
जैसें दूध मुरालें स्वभावें । तरि तेंचि दहीं ॥ ९.६४ ॥

अर्थ:
"माझा विस्तार म्हणजेच जगच आहे ना? जसे दूध मुराल्यावर दही होते, तसेच."

ओवी ६५
कां बीजचि जाहलें तरु । अथवा भांगारचि अळंकारु ।
तैसा मज एकाचा विस्तारु । तें हें जग ॥ ९.६५ ॥

अर्थ:
"बीज झाड झाले किंवा सोने अलंकार बनले, त्याप्रमाणे हे जग म्हणजे माझ्या एकाच विस्तार आहे."

ओवी ६६
हें अव्यक्तपणें थिजलें । तेंचि मग विश्वाकारें वोथिजलें ।
तैसें अमूर्तमूर्ति मियां विस्तारलें । त्रैलोक्य जाणें ॥ ९.६६ ॥

अर्थ:
"हे अव्यक्तरूप संकोचित असते, परंतु ते विश्वाच्या आकारात पसरते. या प्रमाणे, अमूर्तमूर्तिमध्ये त्रैलोक्याचा विस्तार आहे."

ओवी ६७
महदादि देहांतें । इयें अशेषेंही भूतें ।
परी माझ्या ठायीं बिंबतें । जैसें जळीं फेण ॥ ९.६७ ॥

अर्थ:
"महत्त्वापासून देहापर्यंत सर्वही भूत माझ्या ठिकाणी भासतात, जसे पाण्यावर फेस."

ओवी ६८
परि तया फेणांआंतु पाहतां । जेवीं जळ न दिसे पंडुसुता ।
नातरी स्वप्नींची अनेकता । चेइलिया नोहिजे ॥ ९.६८ ॥

अर्थ:
"परंतु त्या फेसाच्या आत पाहिले तर पाणी दिसत नाही, किंवा स्वप्नातील अनेकतेसारखे, जागे झाल्यावर ते अस्तित्वात नसते."

ओवी ६९
तैसीं भूतें इयें माझ्या ठायीं । बिंबती तयांमाजीं मी नाहीं ।
इया उपपत्ती तुज पाहीं । सांगितलिया मागां ॥ ९.६९ ॥

अर्थ:
"तसेच, ही भूतं माझ्या ठिकाणी भासतात तरी, त्या भूतांमध्ये मी नाही. हा विचार तुम्हाला मागील अध्यायात सांगितला आहे."

ओवी ७०
म्हणौनि बोलिलिया बोलाचा अतिसो । न कीजे यालागीं हें असो ।
परी मज आंत पैसो । दिठी तुझी ॥ ९.७० ॥

अर्थ:
"म्हणजे, जरी बोलण्यात गहनता असली तरी, त्याच्या व्याप्तीवर शंका घेऊ नकोस. मी तुझ्या हृदयात आहे."

​

ओवी ७१

आमुचा प्रकृतीपैलीकडील भावो । जरी कल्पनेवीण लागसी पाहों ।
तरी मजमाजीं भूतें हेंही वावो । जें मी सर्व म्हणौनी ॥ ९.७१ ॥

अर्थ:
"आमची माया किंवा शुद्धस्वरूप स्थिती कल्पनाशिवाय पाहिली तर सगळे प्राणीही माझ्या ठिकाणीच आहेत. कारण सर्वत्र मीच आहे."

ओवी ७२
एर्‍हवीं संकल्पाचिये सांजवेळे । नावेक तिमिरेजती बुद्धीचे डोळे ।
म्हणौनि अखंडितचि परि झांवळे । भूतभिन्न ऐसें देखे ॥ ९.७२ ॥

अर्थ:
"संकल्पाच्या संध्याकाळी बुद्धीच्या दृष्टीने, जसे तिमिरामुळे दिसत असलेल्या गोष्टी अस्पष्ट होतात, तसेच माझा अखंड स्वरूप अस्पष्ट दिसतो, आणि भूत भिन्न भासतात."

​

ओवी ७३
तेचि संकल्पाची सांज जैं लोपे । तैं अखंडितचि आहे स्वरूपें ।
जैसें शंका जातखेंवो लोपे । सापपण माळेचें ॥ ९.७३ ॥

अर्थ:
"कल्पनारूप संध्याकाळ संपली की, मी अखंड स्वरूप असतो. जसे सापाचा भास संपल्यावर मण्याचे खरे स्वरूप दिसते."

ओवी ७४
एर्‍हवीं तरी भूमीआंतूनि स्वयंभ । काय घडेयागाडगेयाचे निघती कोंभ ? ।
परि ते कुलालमतीचे गर्भ । उमटले कीं ॥ ९.७४ ॥

अर्थ:
"जमिनीखालील घागरींचे आकार आपोआप तयार होत नाहीत. ते कुंभाराच्या बुद्धीच्या कल्पनेच्या आधाराने निर्माण होतात."

ओवी ७५
नातरी सागरींच्या पाणी । काय तरंगाचिया आहाती खाणी ? ।
ते अवांतर करणी । वारयाची नव्हे ? ॥ ९.७५ ॥

अर्थ:
"समुद्राच्या पाण्यात लाटांचा भास आहे का? ते लाटा वार्‍याच्या क्रियेचा परिणाम आहेत."

ओवी ७६
पाहें पां कापसाच्या पोटीं । काय कापडाची होती पेटी ? ।
तो वेढितयाचिया दिठी । कापड जाहला ॥ ९.७६ ॥

अर्थ:
"कापसाच्या पोटात कापडाचा गठ्ठा आहे का? कापसाला परिधान करणाऱ्याच्या दृष्टीने कापड बनते."

ओवी ७७
जरी सोनें लेणें हो‍उनी घडे । तरी तयाचें सोनेंपण न मोडे ।
येर अळंकार हे वरचिलीकडे । लेतयाचेनि भावें ॥ ९.७७ ॥

अर्थ:
"सोन्याचे अलंकार झाले तरी त्याचे सोनेपण कमी होत नाही. सोन्याचे दागिने त्या वस्त्राच्या दृष्टीने आहेत."

ओवी ७८
सांगें पडिसादाचीं प्रत्युत्तरें । कां आरिसां जें आविष्करें ।
तें आपलें कीं साचोकारें । तेथेंचि होतें ? ॥ ९.७८ ॥

अर्थ:
"प्रतिध्वनी किंवा आरशामध्ये प्रतिबिंबित होत असलेले रूप आणि शब्द हे आपले आहेत की दुसरेच आहेत?"

ओवी ७९
तैसी इये निर्मळे माझ्या स्वरूपीं । जो भूतभावना आरोपी ।
तयासी तयाच्या संकल्पीं । भूताभासु असे ॥ ९.७९ ॥

अर्थ:
"माझ्या शुद्ध स्वरूपात जो भूतांच्या कल्पनेचा आरोप करतो, त्याला त्याच्या कल्पनेत भूतांचा भास होत आहे."

ओवी ८०
तेचि कल्पिती प्रकृती पुरे । तरि भूताभासु आधींचि सरे ।
मग स्वरूप उरे एकसरें । निखळ माझें ॥ ९.८० ॥

अर्थ:
"कल्पनारूप माया संपली की, भूतांचा भासही संपतो. नंतर अखंड स्वरूपच उरते, जो पूर्णपणे माझा आहे."

​

ओवी ८१हें असो आंगीं भरलिया भवंडी । जैशा भोंवत दिसती अरडीदरडी ।
तैशी आपुलिया कल्पना अखंडीं । गमती भूतें ॥ ९.८१ ॥

अर्थ:
"जसे अंगात भोंवत आल्यामुळे भोवतीची भिंती किंवा नदीची काठ भासते तसाच आपल्या कल्पनेमुळे अखंड स्वरूपातील भूतांचे भास असतात."

ओवी ८२
तेचि कल्पना सांडूनि पाहीं । तरि मी भूतीं भूतें माझिया ठायीं ।
हें स्वप्नींही परि नाहीं । कल्पावयाजोगें ॥ ९.८२ ॥

अर्थ:
"कल्पना टाकून पाहिल्यावर, मी प्राण्यात किंवा प्राणी माझ्या ठिकाणी असणे हे स्वप्नामध्ये कल्पनारूपातही नाही."

ओवी ८३
आतां मीच एक भूतांतें धर्ता । अथवा भूतांमाजीं मी असता ।
या संकल्पसन्निपाता- । आंतुलिया बोलिया ॥ ९.८३ ॥

अर्थ:
"आता 'मी एक प्राण्याचे धारण करणारा आहे' किंवा 'प्राण्यामध्ये मी आहे' या प्रकारच्या बोलण्यास संकल्पनात्मक सन्निपात म्हणजेच मूळ विचारातून आलेले आहेत."

ओवी ८४
म्हणौनि परियेसी गा प्रियोत्तमा । यापरी मी विश्वेंसीं विश्वात्मा ।
जो इया लटकिया भूतग्रामा । भाव्यु सदा ॥ ९.८४ ॥

अर्थ:
"अर्जुना, ऐक. या प्रमाणे मी सर्व विश्वाचा आत्मा आहे आणि या मिथ्या भूतसमुदायाला मी सदा आश्रय आहे."

ओवी ८५
रश्मीचेनि आधारें जैसें । नव्हे तेंचि मृगजळ आभासे ।
माझ्या ठायीं भूतजात तैसें । आणि मातेंहीं भावी ॥ ९.८५ ॥

अर्थ:
"सूर्यकिरणांच्या आधाराने जसे मृगजल भासते, तसेच प्राण्यांच्या दृष्टीने हे मिथ्या भास आहे. सूर्यकिरणांच्या प्रमाणे, मी सत्य समजले जातो."

ओवी ८६
मी ये परीचा भूतभावनु । परि सर्व भूतांसि अभिन्नु ।
जैसी प्रभा आणि भानु । एकचि ते ॥ ९.८६ ॥

अर्थ:
"सार्वभौम भूतसमुदायाच्या कल्पनेला आधार देत असलो तरी, मी सर्व प्राण्यांपासून वेगळा नाही. जसे सूर्य आणि सूर्याचा प्रकाश एकच आहेत, तसेच सर्व प्राणी आणि मी एकच आहोत."

ओवी ८७
हा आमुचा ऐश्वर्ययोगु । तुवां देखिला कीं चांगु ? ।
आतां सांगे कांहीं एथ लागु । भूतभेदाचा असे ? ॥ ९.८७ ॥

अर्थ:
"अर्जुना, हा आमचा ऐश्वर्ययोग तुम्हाला चांगला वाटला का? आता येथे भूत भेदाची कल्पना लागते का? हे सांगा."

ओवी ८८
यालागीं मजपासूनि भूतें । आनें नव्हती हें निरुतें ।
आणि भूतांवेगळिया मातें । कहींच न मनीं हो ! ॥ ९.८८ ॥

अर्थ:
"त्यासाठी माझ्यापासून सर्व प्राणी वेगळे नाहीत हे निश्चित करा. तसेच प्राण्यांपेक्षा मला वेगळे मानू नका."

ओवी ८९
पैं गगन जेवढें जैसें । पवनुहि गगनीं तेवढाचि असे ।
सहजें हालविलिया वेगळा दिसे । एर्‍हवीं गगन तेंचि तो ॥ ९.८९ ॥

अर्थ:
"जसे आकाश आणि वारा एकच आहेत, पण वाऱ्याच्या हलविण्यामुळे वेगळा दिसतो, तसेच आकाश आणि वारा एकच आहेत."

ओवी ९०
तैसें भूतजात माझ्या ठायीं । कल्पिजे तरी आभासे कांहीं ।
निर्विकल्पीं तरी नाहीं । तेथ मीचि मी आघवें ॥ ९.९० ॥

अर्थ:
"प्राण्यांचे भास माझ्या ठिकाणी कल्पनारूप असतात. कल्पना केली नाही तर ते अस्तित्वातच नसतात. त्या ठिकाणी सर्व मीच आहे."

ओवी ९१म्हणौनि नाहीं आणि असे । हें कल्पनेचेनि सौरसें ।
जें कल्पनालोपें भ्रंशे । आणि कल्पनेसवें होय ॥ ९.९१ ॥

अर्थ:
"त्यामुळे प्राणिमात्राचा असणे किंवा नसणे हे कल्पनारूप आहे. कल्पना नष्ट झाल्यावर भूताभास देखील नष्ट होतो आणि कल्पना निर्माण झाल्यावर त्यानुसार भास होतो."

ओवी ९२
तेचि कल्पितें मुद्दल जाये । तैं असे नाहीं हें कें आहे ? ।
म्हणौनि पुढती तूं पाहे । हा ऐश्वर्ययोगु ॥ ९.९२ ॥

अर्थ:
"जेव्हा मूल कल्पना नष्ट होते, तेव्हा भूतांचे असणे व नसणे याचा व्यवहार कसा संभवतो? म्हणून तू या ऐश्वर्ययोगावर अधिक विचार कर."

ओवी ९३
ऐसिया प्रतीतिबोधसागरीं । तूं आपणेयातें कल्लोळु एक करीं ।
मग जंव पाहासी चराचरीं । तंव तूंचि आहासी ॥ ९.९३ ॥

अर्थ:
"अशा अनुभवाच्या समुद्रात तू एकलाट करून बघा. मग तू चराचरात पाहिल्यावर एकच दिसशील."

ओवी ९४
या जाणणेयाचा चेवो । तुज आला ना ? म्हणती देवो ।
तरी आतां द्वैत स्वप्न वावो । जालें कीं ना ? ॥ ९.९४ ॥

अर्थ:
"अर्जुना, या ज्ञानाची जागरूकता तुला प्राप्त झाली का? जर झाली असेल, तर आता द्वैतस्वप्न मिथ्या झाले की नाही हे सांग."

ओवी ९५
तरी पुढती जरी विपायें । बुद्धीसी कल्पनेची झोंप ये ।
तरी अभेदबोधु जाये । जैं स्वप्नीं पडिजे ॥ ९.९५ ॥

अर्थ:
"तरी, जर पुन्हा कदाचित बुद्धीला कल्पनेची झोप लागली, तर अभेदज्ञान गमावले जाईल आणि द्वैतरूपी स्वप्नात पडशील."

ओवी ९६
म्हणौनि ये निद्रेची वाट मोडे । निखळ उद्‌बोधाचेंचि आपणपें घडे ।
ऐसें वर्म जें आहे फुडें । तें दावों आतां ॥ ९.९६ ॥

अर्थ:
"त्यामुळे कल्पनारूपी झोपेचा मार्ग मोडून निखळ जागरूकता प्राप्त करणे आवश्यक आहे. हे एक वर्म आहे जे आता तुला उघडून दाखवले जाईल."

ओवी ९७
तरी धनुर्धरा धैर्या । निकें अवधान देईं बा धनंजया ।
पैं सर्व भूतांतें माया । करी हरी गा ॥ ९.९७ ॥

अर्थ:
"अर्जुना, हे धैर्यवान, नीट लक्ष दे. सर्व प्राणिमात्रांना मायाच उत्पन्न करते आणि तीच मायाच त्यांचा नाश करते."

ओवी ९८
जिये नांव गा प्रकृती । जे द्विविधा सांगितली तुजप्रती ।
एकी अष्टधा भेदव्यक्ती । दुजी जीवरूपा ॥ ९.९८ ॥

अर्थ:
"हे प्रकृतीचे नाव आहे, जे तुला दोन प्रकारांनी सांगितले गेले आहे: एक म्हणजे आठ भेद दर्शविणारी आणि दुसरी म्हणजे जीवनरूप."

ओवी ९९
हा प्रकृतीविखो आघवा । तुवां मागां परिसिलासी पांडवा ।
म्हणौनि असो काई सांगावा । पुढतपुढती ॥ ९.९९ ॥

अर्थ:
"हे अर्जुना, तू पूर्वीच या प्रकृतीविषयक ज्ञानाचे श्रवण केले आहेस. म्हणून आता त्यावर अधिक चर्चा न करता पुढील गोष्टीकडे वळ."

ओवी १००
तरी ये माझिये प्रकृती । महाकल्पाच्या अंतीं ।
सर्व भूतें अव्यक्तीं । ऐक्यासि येती ॥ १०.१०० ॥

अर्थ:
"ही सर्व भूतें महाकल्पाच्या शेवटी माझ्या अव्यक्त प्रकृतीत एकत्र येतात."

ओवी १०१ग्रीष्माच्या अतिरसीं । सबीजें तृणें जैसीं ।
मागुती भूमीसी । सुलीनें होतीं ॥ १०.१०१ ॥

अर्थ:
"ग्रीष्म ऋतूत प्रखर ऊन्हामुळे बीजासहित गवते जसे भूमीत अधिक चांगले राहते तसेच गारठा येताच गवते पुन्हा भूमीत मुळाशी जाऊन चांगले लीन होते."

ओवी १०२
कां वार्षिये ढेंढें फिटे । जेव्हां शारदीयेचा अनुघडु फुटे ।
तेव्हां घनजात आटे । गगनींचे गगनीं ॥ १०.१०२ ॥

अर्थ:
"वर्षाच्या वादळामुळे आकाशातील मेघ गडगडाट करत असतात, पण शरद ऋतूला येताना ते मेघ आकाशातच नाहीसे होतात."

ओवी १०३
नातरी आकाशाचे खोंपे । वायु निवांतुचि लोपे ।
कां तरंगता हारपे । जळीं जेवीं ॥ १०.१०३ ॥

अर्थ:
"आकाशाच्या खोऱ्यात वायु शांत होऊन नाहीसा होतो किंवा पाण्यात लाटा कुठेही दिसत नाहीत."

ओवी १०४
अथवा जागिनलिये वेळे । स्वप्न मनींचें मनीं मावळे ।
तैसें प्राकृत प्रकृतीं मिळे । कल्पक्षयीं ॥ १०.१०४ ॥

अर्थ:
"जसजस स्वप्न जागृत अवस्थेत नाहीसे होते, तसेच कल्पक्षयाच्या वेळी सृष्टीच्या सर्व भासांचे अस्तित्व नष्ट होऊन प्रकृतिमध्ये विलीन होते."

ओवी १०५
मग कल्पादीं पुढती । मीचि सृजीं ऐसी वदंती ।
तरी इयेविषयीं निरुती । उपपत्ती आइक ॥ १०.१०५ ॥

अर्थ:
"कल्पादिनंतर मीच सृष्टीची उत्पत्ति करतो असे लोक म्हणतात. तर या विषयावर विचार करण्यास हे वाचन करा."

ओवी १०६
तरी हेचि प्रकृती किरीटी । मी स्वकीया सहजें अधिष्ठीं ।
तेथ तंतूसमवाय पटी । जेंवि विणावणी दिसे ॥ १०.१०६ ॥

अर्थ:
"अर्जुना, माझ्या मायेचा मी स्वभावतः अंगीकार करतो, जसे वीणीत विणवणारे तंतू स्वाभाविकपणे एकत्र येतात."

ओवी १०७
मग तिये विणावणीचेनि आधारें । लहाना चौकडिया पटत्व भरे ।
तैसीं पंचात्मकें आकारें । प्रकृतीचि होय ॥ १०.१०७ ॥

अर्थ:
"त्या विणीच्या आधाराने लहान चौकटी एकत्र येऊन वस्त्र निर्माण होते, तशीच पंचमहाभूतात्मक आकारांची सृष्टी प्रकट होते."

ओवी १०८
जैसें विरजणियाचेनि संगें । दूधचि आटेजों लागे ।
तैशी प्रकृती आंगा रिगे । सृष्टीपणाचिया ॥ १०.१०८ ॥

अर्थ:
"जसे दूध विरजणाच्या संगाने घट्ट होत जाते, तसेच प्रकृती सृष्टीच्या आकारात रूपांतरित होते."

ओवी १०९
बीज जळाची जवळीक लाहे । आणि तेंचि शाखोपशाखीं होये ।
तैसें मज करणें आहे । भूतांचें हें ॥ १०.१०९ ॥

अर्थ:
"बीजाला पाण्याचा संपर्क मिळाला की ते बीज शाखा व उपशाखांसह वाढते, तसेच मी प्राणिमात्रांना निर्माण करतो."

ओवी ११०
अगा नगर हें रायें केंलें । या म्हणण्याया साचपण कीर आलें ।
परि निरुतें पाहतां काय सिणलें । रायाचे हात ? ॥ १०.११० ॥

अर्थ:
"अर्जुना, नगर राजा ने तयार केले असे म्हणणे हे एकसारखे खरे आहे. परंतु प्रत्यक्षात नगर तयार करण्याचे श्रम राजाच्या हातांना कसे पडले आहे हे पाहणे आवश्यक आहे."

ओवी १११आणि मी प्रकृती अधिष्ठीं तें कैसें । जैसा स्वप्नीं जो असे ।
मग तोचि प्रवेशे । जागृतावस्थे ॥ ११.१११ ॥

अर्थ:
"आणि मी प्रकृतीचा आधार घेतो, ते कसे तर जसा स्वप्नात असलेला अनुभव जागृत अवस्थेत येतो, तसाच मी."

ओवी ११२
तरी स्वप्नौनि जागृती येतां । काय पाय दुखती पंडुसुता ।
कीं स्वप्नामाजीं असतां । प्रवासु होय ? ॥ १२.११२ ॥

अर्थ:
"स्वप्नातून जागृत होत असताना पाय दुखतात का? किंवा स्वप्नात असताना प्रवास होता का?"

ओवी ११३
या आघवियाचा अभिप्रावो कायी । जे हें भूतसृष्टीचें कांहीं ।
मज एकही करणें नाहीं । ऐसाचि अर्थु ॥ ११.११३ ॥

अर्थ:
"या सर्वांचा अभिप्राय असा आहे की, भूतसृष्टीच्या या सृष्टीचे व्यवस्थापन मला काहीही करावे लागत नाही, असा अर्थ आहे."

ओवी ११४
जैसी रायें अधिष्ठिली प्रजा । व्यापारें आपुलालिया काजा ।
तैसा प्रकृतिसंगु हा माझा । येर करणें तें इयेचें ॥ ११.११४ ॥

अर्थ:
"ज्याप्रमाणे राजाची प्रजा आपल्या व्यवसायात वागते, त्याप्रमाणे प्रकृतीला माझ्या सत्तेचा आधार आहे. बाकी सर्व काम प्रकृतीची आहे."

ओवी ११५
पाहे पां पूर्णचंद्राचिये भेटी । समुद्रीं अपार भरतें दाटी ।
तेथ चंद्रासि काय किरीटी । उपखा पडे ? ॥ १५.११५ ॥

अर्थ:
"पौर्णिमेच्या रात्री समुद्राच्या भरतीत अफाट भरून येतो, यामध्ये चंद्राला काही श्रम पडतात का?"

ओवी ११६
जड परि जवळिका । लोह चळे तरी चळो कां ।
तरि कवणु शीणु भ्रामका । सन्निधानाचा ? ॥ १६.११६ ॥

अर्थ:
"जड असलेले लोखंड चुंबकाच्या जवळ आल्यावर हलते, तर त्यात श्रम पडतात का? पण जड लोखंडाला ओढून आणण्याचे श्रम चुंबकाला पडतात का?"

ओवी ११७
किंबहुना यापरी । मी निजप्रकृति अंगिकारीं ।
आणि भूतसृष्टी एकसरी । प्रसवोंचि लागे ॥ १७.११७ ॥

अर्थ:
"म्हणजेच, मी आपल्या प्रकृतीचा अंगीकार करतो, आणि त्या प्रमाणे प्रकृती सर्व भूतसृष्टीला एकसारखी उत्पन्न करतो."

ओवी ११८
जो हा भूतग्रामु आघवा । असे प्रकृतीआधीन पांडवा ।
जैसी बीजाचिया वेलपालवा । समर्थ भूमी ॥ १८.११८ ॥

अर्थ:
"अर्जुना, हा सर्व भूतसमुदाय प्रकृतीच्या अधीन आहे. जसा बीजाच्या वेलाला भूमी सक्षम असते."

ओवी ११९
नातरी बाळादिकां वयसा । गोसावी देहसंगु जैसा ।
अथवा घनावळी आकाशा । वार्षिये जेवीं ॥ १९.११९ ॥

अर्थ:
"अथवा बाल्यादि अवस्थांना जसा देहसंग आधार आहे, किंवा जसा आकाशात मेघांची फळी येण्यास वर्षाऋतु आधार आहे."

ओवी १२०
कां स्वप्नासि कारण निद्रा । तैसी प्रकृती हे नरेंद्रा ।
या अशेषाहि भूतसमुद्रा । गोसाविणी गा ॥ २०.१२० ॥

अर्थ:
"स्वप्नाला कारण झोप आहे, त्याप्रमाणे हे श्रेष्ठ अर्जुना, या सर्व भूतसमुदायाची प्रमुख कारण प्रकृति आहे."

ओवी १२१स्थावरा आणि जंगमा । स्थूळा अथवा सूक्ष्मा ।
हे असो भूतग्रामा । प्रकृतिचि मूळ ॥ १२१ ॥

अर्थ:
"स्थावर (निस्तब्ध) आणि जंगम (संचारी), मोठे आणि छोटे, हे सर्व भूतसमुदायाचे मूल प्रकृती आहे."

ओवी १२२
म्हणौनि भूतें हन सृजावीं । कां सृजिलीं प्रतिपाळावीं ।
इयें करणीं न येती आघवीं । आमुचिया आंगा ॥ १२२ ॥

अर्थ:
"म्हणजे, भूतांचे निर्माण किंवा त्यांचे पालन याची जबाबदारी मला लागतेच असे नाही. हे सर्व कार्य प्रकृतीचे आहे."

ओवी १२३
जळीं चंद्रिकेचिया पसरती वेली । ते वाढी चंद्रें नाहीं वाढविली ।
तेविं मातें पावोनि ठेलीं । दूरी कर्में ॥ १२३ ॥

अर्थ:
"पाण्यात चांदण्यांच्या वेली पसरलेल्या दिसतात, पण चंद्राने त्या वेली वाढविल्या नाहीत. याप्रमाणे, जगाची उत्पत्ति आणि इतर कर्मे माझ्यापासून दूर आहेत."

ओवी १२४
आणि सुटलिया सिंधुजळाचा लोटु । न शके धरूं सैंधवाचा घाटु ।
तेविं सकळ कर्मा मीचि शेवटु । तीं काय बांधती मातें ? ॥ १२४ ॥

अर्थ:
"समुद्राच्या पाण्याचा लोट सुटला असता, त्यास मिठाच्या घाटाने थांबवणे शक्य नाही. तसेच, सर्व कर्मांची समाप्ति जर माझ्या स्वरूपात झाली तर त्या कर्मांना मला काय बांधणार?"

ओवी १२५
धूम्ररजांची पिंजरीं । वाजतिया वायूतें जरी होकारी ।
कां सूर्यबिंबामाझारीं । आंधारें शिरे ? ॥ १२५ ॥

अर्थ:
"धुराच्या कणांची पिंजरी जर जोरात वाहणाऱ्या वायूला प्रतिबंध करत असेल, किंवा सूर्यबिंबात अंधार प्रवेश करतो का?"

ओवी १२६
हें असो पर्वताचिये हृदयींचें । जेविं पर्जन्यधारास्तव न खोंचें ।
तेविं कर्मजात प्रकृतीचें । न लगे मज ॥ १२६ ॥

अर्थ:
"पर्वताच्या पोटातील पदार्थ जसा पावसाच्या धारांनी झोडला जात नाही, त्याप्रमाणे, प्रकृतीच्या कर्मांचा मला काहीही प्रभाव नाही."

ओवी १२७
एर्‍हवीं इये प्रकृतिविकारीं । एकु मीचि असे अवधारीं ।
परि उदासीनाचिया परी । करीं ना करवीं ॥ १२७ ॥

अर्थ:
"या प्रकृतीच्या विकारात मीच एक आहे. परंतु, एक उदासीन व्यक्तीप्रमाणे, मी काहीही करत नाही."

ओवी १२८
जैसा दीपु ठेविला परिवरीं । कवणातें नियमी ना निवारी ।
आणि कवण कवणिये व्यापारीं । राहाटे तेंहि नेणें ॥ १२८ ॥

अर्थ:
"जस घरात ठेवलेला दिवा घरातील नियमांची किंवा कामांची काळजी घेत नाही, किंवा घरात काय चालू आहे हे लक्षात घेत नाही."

ओवी १२९
तो जैसा कां साक्षिभूतु । गृहव्यापारप्रवृत्तिहेतु ।
तैसा भूतकर्मीं अनासक्तु । मी भूतीं असें ॥ १२९ ॥

अर्थ:
"जस दिवा घरात तटस्थ असतो आणि घरातील सर्व व्यापाराची कारण असतो, तसाच मी भूतांमध्ये असून त्यांच्या कर्मांमध्ये अनासक्त आहे."

ओवी १३०
हा एकचि अभिप्रावो पुढतपुढती । काय सांगों बहुतां उपपत्ती ।
येथ एकहेळां सुभद्रापती । येतुलें जाण पां ॥ १३० ॥

अर्थ:
"ही एकच गोष्ट पुढे सांगितली आहे. काय सांगावे? खूप विचारपूस आहे. याठिकाणी एकच सत्य आहे, ते म्हणजे समजून घ्या."

ओवी १३१जे लोकचेष्टां समस्तां । जैसा निमित्तमात्र कां सविता ।
तैसा जगत्प्रभवीं पंडुसुता । हेतु मी जाणें ॥ १३१ ॥

अर्थ:
"जसे सूर्य सर्व कर्मांची प्रेरणा असतो, तसाच अर्जुन, जगाच्या सृष्टीसाठी मी हेतू आहे असे समज."

ओवी १३२
कां जें मियां अधिष्ठिलिया प्रकृती । होती चराचराचिया संभूती ।
म्हणौनि मी हेतु हे उपपत्ती । घडे यया ॥ १३२ ॥

अर्थ:
"कारण, मी प्रकृतीचा अंगीकार केला म्हणजे तिच्यापासून चराचरांची उत्पत्ती होते. म्हणून मी चराचरांच्या उत्पत्तीला हेतू आहे असे युक्तीला जुळते."

ओवी १३३
आतां येणें उजिवडें निरुतें । न्याहाळीं पां ऐश्वर्ययोगातें ।
जे माझ्या ठायीं भूतें । परी भूतीं मी नसें ॥ १३३ ॥

अर्थ:
"आता या विचाराच्या प्रकाशाने तू माझ्या स्वरूप-ऐश्वर्ययोगाला नीट पाहा. माझ्या ठिकाणी सर्व प्राणी आहेत, पण मी प्राण्यांमध्ये नाही."

ओवी १३४
अथवा भूतें ना माझ्या ठायीं । आणि भूतांमाजीं मी नाहीं ।
या खुणा तूं कहीं । चुकों नको ॥ १३४ ॥

अर्थ:
"भूत माझ्या ठिकाणी नाहीत आणि भूतांमध्ये मी नाही, हे लक्षात ठेव. कधीही विसरू नकोस."

ओवी १३५
हें सर्वस्व आमुचें गूढ । परि दाविलें तुज उघड ।
आतां इंद्रियां देऊनि कवाड । हृदयीं भोगीं ॥ १३५ ॥

अर्थ:
"ही आमची सर्वस्वी गुप्त गोष्ट आहे. परंतु तुला उघडून सांगितली आहे. आता इंद्रियांची द्वारे बंद करून (सर्व इंद्रियवृत्तिं अंतर्मुख करून) तू ह्या गुह्य विचारांचा अनुभव घे."

ओवी १३६
हा दंशु जंव नये हातां । तंव माझें साचोकारपण पार्था ।
न संपडे गा सर्वथा । जेविं तुषीं कणु ॥ १३६ ॥

अर्थ:
"अर्जुना, हा विषय जेव्हा स्वाधीन होणार नाही, तोपर्यंत माझी खरी स्वरूपस्थिती अनुभवता येणार नाही. जसे दाण्यातील दाण्याला सापडत नाही."

ओवी १३७
एर्‍हवीं अनुमानाचेनि पैसें । आवडे कीर कळलें ऐसें ।
परि मृगजळाचेनि वोलांशें । काय भूमि तिमे ? ॥ १३७ ॥

अर्थ:
"साधारणपणे पाहिले असता तर्काने खरे कळल्यासारखे वाटते, पण ते खरे कळले नाही. मृगजळाच्या ओलाव्याने जमीन भिजेल का?"

ओवी १३८
जें जाळ जळीं पांगिलें । तेथ चंद्रबिंब दिसे आंतुडलें ।
परि थडिये काढूनि झाडिलें । तेव्हां बिंब कें सांगैं ? ॥ १३८ ॥

अर्थ:
"जेव्हा जाळे पाण्यात पसरले तेव्हा चंद्राचे बिंब दिसले, पण ते जाळे पाण्यातून काढून झाडले तेव्हा चंद्रबिंब कुठे आहे?"

ओवी १३९
तैसें बोलवरी वाचाबळें । वायांचि झकविजती प्रतीतीचें डोळे ।
मग साचोकारें बोधावेळे । आथि ना होइजे ॥ १३९ ॥

अर्थ:
"त्याप्रमाणे वकृत्वाच्या जोरावर कित्येक आपल्याला फसवतात. मग खर्‍या ज्ञानाची वेळ आली तरी ज्ञान असले तरी ते अनुभवता येत नाही."

ओवी १४०
किंबहुना भवा बिहाया । आणि साचें चाड आथि जरी मियां ।
तरि तूं गा उपपत्ती इया । जतन कीजे ॥ १४० ॥

अर्थ:
"फार काय सांगावे? जर तुम्ही या संसाराला भीत असाल आणि माझ्या स्वरूपप्राप्तीविषयी खरी इच्छा असेल तर हे विचार लक्षात ठेवा."

ओवी १४१

एर्‍हवीं दिठी वेधली कवळें । तैं चांदणियातें म्हणे पिंवळें ।
तेंविं माझ्या स्वरूपीं निर्मळें । देखती दोष ॥ १४१ ॥

अर्थ:
"नेहमीच्या दृष्टीने वेगळे (मलिन) दिसणारे पांढरे असते, पण ते चंद्रप्रकाशात पिवळे वाटते. तसेच माझ्या निर्मळ स्वरूपात (माझ्यात) दोष पहातात."

ओवी १४२

नातरी ज्वरें विटाळलें मुख । तें दुधातें म्हणे कडू विख ।
तेविं अमानुषा मानुष । मानिती मातें ॥ १४२ ॥

अर्थ:
"अथवा तापाने बिघडलेले तोंड दुधाला कडू विष म्हणते, त्याप्रमाणे मी जो देहधर्मरहित आहे, मला देहधर्मयुक्त मानाल."

ओवी १४३

म्हणौनि पुढतपुढती धनंजया । झणें विसंबसी या अभिप्राया ।
जे इया स्थूलदृष्टी वायां । जाइजेल गा ॥ १४३ ॥

अर्थ:
"म्हणून अर्जुना, पुन्हा तुला एकवार बजावतो की तू कदाचित सांगितलेल्या (स्वरूपज्ञानाच्या) अभिप्रायाला विसरशील तर विसरू नकोस. कारण या स्थूलदृष्टीने पाहणे व्यर्थ जाणार आहे."

ओवी १४४

पैं स्थूलदृष्टी देखती मातें । तेंचि न देखणें जाण निरुतें ।
जैसें स्वप्नींचेनि अमृतें । अमरा नोहिजे ॥ १४४ ॥

अर्थ:
"ज्याप्रमाणे स्वप्नातील अमृताने अमर होता येत नाही (कारण ते पिऊनही न प्यायल्याप्रमाणे आहे), त्याप्रमाणे मी देहधारी आहे अशी बुद्धी ठेऊन जे माझ्याकडे पहातात, त्यांचे ते पहाणे खरे पाहाण्यात जमा नाही."

ओवी १४५

एर्‍हवीं स्थूलदृष्टी मूढ । मातें जाणती कीर दृढ ।
परि तें जाणणेचि जाणणेया आड । रिगोनि ठाके ॥ १४५ ॥

अर्थ:
"एरवी मी स्थूल आहे, अशा दृष्टीने माझ्याकडे पाहणारे जे मूर्ख लोक आहेत, ते आपल्या समजुतीप्रमाणे जाणतात, हे खरे आहे. पण त्यांचे हे जाणणेच माझ्या स्वरूपाचे खरे ज्ञान होण्यास अडथळा ठरते."

ओवी १४६

जैसा नक्षत्राचिया आभासा- । साठीं घातु झाला तया हंसा ।
माजीं रत्‍नबुद्धीचिया आशा । रिगोनियां ॥ १४६ ॥

अर्थ:
"ज्याप्रमाणे पाण्यातील नक्षत्रांच्या प्रतिबिंबामुळे ती रत्ने आहेत अशा समजुतीने लोभ धरून पाण्यात शिरून (खाण्याच्या आशेने) एखाद्या हंसाने आपला घात केला, त्याचप्रमाणेच आहे."

ओवी १४७

सांगैं गंगा या बुद्धी मृगजळ । ठाकोनि आलियाचें कवण फळ ।
काय सुरतरु म्हणौनि बाबुळ । सेविली करी ? ॥ १४७ ॥

अर्थ:
"अर्जुना सांग, ही गंगा आहे अशा समजुतीने मृगजळाजवळ येऊन पोहोचलो तर त्याचे फळ काय ? किंवा कल्पवृक्ष समजून बाभळीचा आश्रय केला तर ती बाभळ इच्छित फळ देईल काय ?"

ओवी १४८

हार निळयाचाचि दुसरा । या बुद्धी हातु घातला विखारा ।
कां रत्‍ने म्हणौनि गारा । वेंचि जेंवीं ॥ १४८ ॥

अर्थ:
"हा नीलमण्यांचा हार आहे असे समजून त्यासाठी सापाला उचलण्याचा विचार करणे किंवा ही रत्ने आहेत असे समजून गारगोट्या वेचणे हे व्यर्थ आहे."

ओवी १४९

अथवा निधान हें प्रगटलें । म्हणौनि खदिरांगार खोळे भरिले ।
कां साउली नेणतां घातलें । कुहा सिंहें ॥ १४९ ॥

अर्थ:
"किंवा द्रव्याचा ठेवाच प्रकट झाला असे समजून खैराचे निखारे पदरात भरावेत अथवा ही आपली सावलीच आहे असे न समजून सिंहाने विहिरीत उडी घालावी."

ओवी १५०

तेवीं मी म्हणौनि प्रपंचीं । जिहीं बुडी दिधली कृतनिश्चयाची ।
तिहीं चंद्रासाठीं जेवीं जळींची । प्रतिभा धरिली ॥ १५० ॥

अर्थ:
"जसे पाण्यात चंद्राचे प्रतिबिंब धरून त्याला पकडण्याचा निष्फळ प्रयत्न करावा तसा माझ्या प्रपंचात गढलेल्या लोकांनी, मी देहधारी आहे, असा समज करून घेतलेला आहे."

ओवी १५१

तैसा कृतनिश्चयो वायां गेला । जैसा कोण्ही एकु कांजी प्याला ।
मग परिणाम पाहों लागला । अमृताचा ॥ १५१ ॥

अर्थ:
"तसा परमात्मा देहधारी आहे असा त्यांचा ठाम निश्चय व्यर्थ गेला. (हे कसे झाले?) तर ज्याप्रमाणे कोणी एखाद्याने भाताची पेज पिऊन मग अमृताचा परिणाम पहावा, त्याप्रमाणेच हे निष्फळ आहे."

ओवी १५२

तैसें स्थूलाकारी नाशिवंतें । भरंवसा बांधोनि चित्तें ।
पाहती मज अविनाशातें । तरी कैंचा दिसें ? ॥ १५२ ॥

अर्थ:
"तसेच जेव्हा लोक नाशिवंत स्थूल शरीरावरच आपला ठाम विश्वास ठेवून मला अविनाशी स्वरूपात पाहतात, तेव्हा मी त्यांना कसा दिसणार?"

ओवी १५३

अगा काई पश्चिमसमुद्राचिया तटा । निघिजत आहे पूर्विलिया वाटा ।
कां कोंडा कांडतां सुभटा । कणु आतुडे ? ॥ १५३ ॥

अर्थ:
"अर्जुना, पूर्वेकडील मार्गाने चालत पश्चिमेकडील समुद्राच्या किनाऱ्यावर पोहोचता येईल का? अथवा कोंडा कांडून त्यातून धान्य मिळवता येईल का?"

ओवी १५४

तैसें विकारलें हें स्थूळ । जाणितले या मी जाणवतसें केवळ ।
काई फेण पितां जळ । सेविलें होय ? ॥ १५४ ॥

अर्थ:
"जसे पाण्याचा फेस प्यायल्याने पाणी प्यायल्यासारखे वाटणार नाही, तसेच, हे स्थूल शरीरच मी आहे असे मानल्यास माझे खरे स्वरूप कसे ओळखता येईल?"

ओवी १५५

म्हणौनि मोहिलेंनि मनोधर्में । हेंचि मी मानूनि संभ्रमें ।
मग येथिंची जियें जन्मकर्में । तियें मजचि म्हणती ॥ १५५ ॥

अर्थ:
"म्हणूनच, मोहामुळे मनाच्या विचारांनी हेच शरीर मी आहे असे मानून, लोक माझ्या जन्मकर्मांना माझ्याशी जोडतात."

ओवी १५६

येतुलेनि अनामा नाम । मज अक्रियासि कर्म ।
विदेहासि देहधर्म । आरोपिती ॥ १५६ ॥

अर्थ:
"नाव नसलेल्या मला नाव देतात, क्रियाशून्य असलेल्या मला कर्माशी जोडतात, आणि देहधर्मरहित असलेल्या मला जन्म-मरणासारखे देहधर्म लावतात."

ओवी १५७

मज आकारशून्या आकारु । निरुपाधिका उपचारु ।
मज विधिवर्जिता व्यवहारु । आचारादिक ॥ १५७ ॥

अर्थ:
"निराकार असलेल्या मला आकार मानतात, आणि विधिवर्जित असलेल्या मला पूजेच्या विधी आणि आचार लावतात."

ओवी १५८

मज वर्णहीना वर्णु । गुणातीतासि गुणु ।
मज अचरणा चरणु । अपाणिया पाणी ॥ १५८ ॥

अर्थ:
"जातीपलीकडे असलेल्या मला जात मानतात, गुणातीत असलेल्या मला गुण जोडतात, पाय नसलेल्या मला पाय लावतात, आणि अवयव नसलेल्या मला अवयवांची कल्पना करतात."

ओवी १५९

मज अमेया मान । सर्वगतासी स्थान ।
जैसें सेजेमाजीं वन । निदेला देखे ॥ १५९ ॥

अर्थ:
"मोजता न येण्याजोगे आणि सर्वत्र असलेल्या मला मर्यादेत बांधतात. जसे एखादा मनुष्य स्वप्नात आपल्या अंथरुणावर अरण्य पहातो, तशाच प्रकारे ते मला मर्यादित करतात."

ओवी १६०

तैसें अश्रवणा श्रोत्र । मज अचक्षूसी नेत्र ।
अगोत्रा गोत्र । अरूपा रूप ॥ १६० ॥

अर्थ:
"जसे कान नसताना श्रोत्राची कल्पना करतात, डोळे नसताना नेत्र लावतात, जात नसताना जात जोडतात, आणि रूप नसतानाही रूपाची कल्पना करतात."

ओवी १६१

मज अव्यक्तासी व्यक्ती । अनार्तासी आर्ती ।
स्वयंतृप्ता तृप्ती । भाविती गा ॥ १६१ ॥

अर्थ:
"मी जो अदृश्य, त्या मला दृश्य असे समजतात. मी जो इच्छारहित, त्या मला इच्छा आहे असे मानतात. मी जो स्वतःसिद्ध तृप्त, त्या मला तृप्तीची आवश्यकता आहे असे मानतात."

ओवी १६२

मज अनावरणा प्रावरण । भूषणातीतासि भूषण ।
मज सकळ कारणा कारण । देखती ते ॥ १६२ ॥

अर्थ:
"मी वस्त्रात गुंडाळण्यास योग्य नाही, पण तरीही मला वस्त्र लावतात. शृंगाराच्या पलीकडे असलेल्या मला भूषणांनी अलंकृत करतात. सर्व जगाचा कारण असलेला मी, ते मला कोणाच्यातरी उत्पत्तीचे कारण मानतात."

ओवी १६३

मज सहजातें करिती । स्वयंभातें प्रतिष्ठिती ।
निरंतरातें आव्हानिती । विसर्जिती गा ॥ १६३ ॥

अर्थ:
"मी जो स्वयंसिद्ध, त्याची प्राणप्रतिष्ठा करतात. अखंड आणि निरंतर असलेल्या मला आवाहन करतात आणि विसर्जन करतात."

ओवी १६४

मी सर्वदा स्वतःसिद्धु । तो कीं बाळ तरुण वृद्धु ।
मज एकरूपा संबंधु । जाणती ऐसे ॥ १६४ ॥

अर्थ:
"मी सर्वदा स्वतःसिद्ध आणि एकरूप असतांनाही, मला बाल्य, तारुण्य आणि वृद्धत्व यांचे संबंध लावतात."

ओवी १६५

मज अद्वैतासि दुजें । मज अकर्तयासि काजें ।
मी अभोक्ता कीं भुंजें । ऐसें म्हणती ॥ १६५ ॥

अर्थ:
"माझ्या अद्वैतस्थितीला द्वैताचा लपेटा लावतात. मी अकर्त्ता असूनही, मला कर्माच्या गुंत्यात अडकवतात, आणि मी अभोक्ता असूनही मला भोग भोगणारा मानतात."

ओवी १६६

मज अकुळाचें कुळ वानिती । मज नित्याचेनि निधनें शिणती ।
मज सर्वांतरातें कल्पिती । अरि मित्र गा ॥ १६६ ॥

अर्थ:
"माझे कुळ नसले तरीही ते मला कुळ लावतात. मी नित्य असूनही, माझ्या मरणामुळे शोक करतात. मी सर्वांच्या आत असतानाही, ते मला शत्रू-मित्र असे भेद मानतात."

ओवी १६७

मी स्वानंदाभिरामु । तया मज अनेक सुखांचा कामु ।
आघवाचि मी असे समु । कीं म्हणती एकदेशी ॥ १६७ ॥

अर्थ:
"मी स्वबळावर आनंदी असतानाही, ते मला अनेक सुखांची इच्छा आहे असे समजतात. मी सर्वव्यापी असूनही, ते मला एका ठिकाणी असलेला, दुसर्‍या ठिकाणी नसलेला असे मानतात."

ओवी १६८

मी आत्मा एक चराचरीं । म्हणती एकाचा कैंपक्ष करीं ।
आणि कोपोनि एकातें मारीं । हेंचि वाढविती ॥ १६८ ॥

अर्थ:
"मी सर्व चराचराचा एकच आत्मा असतानाही, ते म्हणतात की मी एकाचा पक्ष घेतो आणि रागावून दुसऱ्याला मारतो. याच गोष्टीची जगात प्रसिद्धी करतात."

ओवी १६९

किंबहुना ऐसें समस्त । जे हे मानुषधर्म प्राकृत ।
तयाचि नांव मी ऐसें विपरीत । ज्ञान तयांचें ॥ १६९ ॥

अर्थ:
"फार काय सांगावे, हे जे मानवी धर्म आणि मर्यादा आहेत, त्यांनाच ते माझ्या ठिकाणी जोडतात. अशा प्रकारे, त्यांचे ज्ञान विपरीत असते."

ओवी १७०

जंव आकारु एक पुढां देखती । तंव हा देव येणें भावें भजती ।
मग तोचि विघडलिया टाकिती । नाहीं म्हणौनि ॥ १७० ॥

अर्थ:
"जेव्हा एखादा आकार पुढे दिसतो, तेव्हा ते देव म्हणून त्याची पूजा करतात. आणि नंतर, त्याचाच अपमान करून त्याला नाकारतात."

​

ओवी १७१

मातें येणें येणें प्रकारें । जाणती मनुष्य ऐसेनि आकारें ।
म्हणौनि ज्ञानचि तें आंधारें । ज्ञानासि करी ॥ १७१ ॥

अर्थ:
"अशा अशा प्रकारे ते माझे स्वरूप एका साध्या मनुष्याच्या आकारासारखे मानतात. त्यामुळे त्यांच्या या विपरीत ज्ञानामुळे, माझ्या खऱ्या स्वरूपाचे ज्ञान त्यांच्यापासून लपून जाते."

​

ओवी १७२

यालागीं जन्मलेचि ते मोघ । जैसें वार्षियेवीण मेघ ।
कां मृगजळाचे तरंग । दुरूनीचि पाहावें ॥ १७२ ॥

अर्थ:
"म्हणून त्यांचे जन्मालाच येणे व्यर्थ आहे, जसे पावसाळ्यावाचून आलेले मेघ, किंवा मृगजळाचे तरंग, हे केवळ दुरूनच पाहण्यासारखे असतात."

ओवी १७३

अथवा कोल्हेरीचे असिवार । नातरी वोडंबरीचे अळंकार ।
कीं गंधर्वनगरीचे आवार । आभासती कां ॥ १७३ ॥

अर्थ:
"किंवा मातीचे घोडेस्वार, किंवा गारुडीने केलेले आभूषण, अथवा ढगांच्या आकारांमुळे आकाशात दिसणारे गाव, हे सर्व जसे केवळ आभास असतात."

ओवी १७४

साबरी वाढिन्नल्या सरळा । वरी फळ ना आंतु पोकळा ।
कां स्तन जाले गळां । शेळिये जैसें ॥ १७४ ॥

अर्थ:
"जसे काठ्यांमध्ये सरळ वाढणाऱ्या निवडुंगाला वर फळ नसते, आणि आत पोकळ असते, तसेच शेळीचे गळलेले स्तन निरुपयोगी असतात."

ओवी १७५

तैसें मूर्खाचें तया जियालें । आणि धिग् कर्म तयांचें निपजलें ।
जैसें साबरी फळ आलें । घेपे ना दीजे ॥ १७५ ॥

अर्थ:
"त्याचप्रमाणे मूर्खांचे जीवन व्यर्थ जाते, आणि त्यांच्या कर्माला धिक्कार आहे. जसे साबरीचे फळ आलं, पण कोणालाही ते देण्या घेण्यास उपयोगी नसते."

​

ओवी १७६

मग जें कांहीं ते पढिन्नले । तें मर्कटें नारळ तोडिले ।
कां आंधळ्या हातीं पडिलें । मोतीं जैसें ॥ १७६ ॥

अर्थ:
"अज्ञानी लोकांनी जे काही शिकलेले असते, ते माकडाने नारळ तोडल्यासारखे किंवा आंधळ्याच्या हातात मोती पडल्यासारखे निरुपयोगी ठरते."

ओवी १७७

किंबहुना तयांचीं शास्त्रें । जैशीं कुमारीं हातीं दिधलीं शस्त्रें ।
कां अशौच्या मंत्रें । बीजें कथिलीं ॥ १७७ ॥

अर्थ:
"त्यांची शास्त्रे अशा प्रकारची आहेत की जणू लहान मुलीच्या हातात शस्त्र दिल्यासारखी किंवा अशुद्ध व्यक्तीला मंत्र आणि बीजमंत्र सांगितल्यासारखी निरर्थक आहेत."

ओवी १७८

तैसें ज्ञानजात तयां । आणि जें कांहीं आचरलें गा धनंजया ।
तें आघवेंचि गेलें वायां । जें चित्तहीन ॥ १७८ ॥

अर्थ:
"अर्जुना, त्यांचे ज्ञान आणि आचरण हे सर्व व्यर्थ आहे. कारण त्यांचे चित्त स्थिर नसल्यामुळे ते सारं वाया जातं."

ओवी १७९

पैं तमोगुणाची राक्षसी । जे सद्‌बुद्धीतें ग्रासी ।
विवेकाचा ठावोचि पुसी । निशाचरी जे ॥ १७९ ॥

अर्थ:
"तमोगुणरूपी राक्षसी सद्बुद्धीला गिळून टाकते आणि विवेकाचा ठाव नाहीसा करते. जणू निशाचरीसारखी ती अज्ञानाच्या अंधारात संचार करते."

ओवी १८०

तिये प्रकृती वरपडे जाले । म्हणौनि चिंतेचेनि कपोलें गेले ।
वरि तामसीयेचिये पडिले । मुखामाजीं ॥ १८० ॥

अर्थ:
"त्यांच्या तामसी वृत्तीमुळे त्यांचे मुख चिंतेमुळे खाली गेले आहे आणि त्यांच्या चेहऱ्यावर तामसी गुणांचा प्रभाव स्पष्ट दिसतो."

​

ओवी १८१

जेथ आशेचिये लाळे । आंतु हिंसा जीभ लोळे ।
तेवींचि असंतोषाचे चाकळे । अखंड चघळी ॥ १८१ ॥

अर्थ:
"जिथे आशेची लाळ आहे, तिथे हिंसेची जीभ सतत फिरत असते. आणि असंतोषाचे गट्टे अखंडपणे चघळत असतात."
(आशा, हिंसा आणि असंतोष या तमोगुणी वृत्ती राक्षसी आहेत, आणि त्या माणसाला नेहमी अस्वस्थ ठेवतात.)

ओवी १८२

जे अनर्थाचे कानवेरी । आवाळुवें चाटीत निघे बाहेरी ।
जे प्रमादपर्वतींची दरी । सदाचि मातली ॥ १८२ ॥

अर्थ:
"जिथे अनर्थांच्या कानाजवळ ओठ चाटत असतात, आणि प्रमादरूपी पर्वताची दरी नेहमीच माजलेली आणि भयप्रद असते."
(इथे प्रमाद आणि अनर्थ यांची रूपके वापरून मनुष्याच्या अज्ञानामुळे होणारे नुकसान दाखवले आहे.)

ओवी १८३

जेथ द्वेषाचिया दाढा । खसखसां ज्ञानाचा करिती रगडा ।
जे अगस्ती गवसणी मूढां । स्थूल बुद्धि ॥ १८३ ॥

अर्थ:
"जिथे द्वेषाच्या दाढांनी ज्ञानाचे चुराडे केले जातात, आणि जी मूर्खांना स्थूल बुद्धीच्या कुंभात बंद करते."
(ज्ञानाचा नाश आणि मूर्ख लोकांना त्यांच्या अज्ञानातच ठेवणाऱ्या राक्षसी वृत्तीचे वर्णन आहे.)

ओवी १८४

ऐसे आसुरिये प्रकृतीचे तोंडीं । जे जाले गा भूतोंडीं ।
ते बुडोनि गेले कुंडीं । व्यामोहाच्या ॥ १८४ ॥

अर्थ:
"अशा आसुरी प्रकृतीच्या तोंडात जे भूतांसारखे बळी पडले, ते व्यामोहाच्या कुंडात बुडून गेले."
(आसुरी वृत्तीमुळे माणूस मोह आणि अज्ञानात अडकून जातो.)

ओवी १८५

एवं तमाचिये पडिले गर्तें । न पविजतीचि विचाराचेनि हातें ।
हें असो ते गेले जेथें । ते शुद्धीचि नाहीं ॥ १८५ ॥

अर्थ:
"ते तमोगुणांच्या गर्तेत इतके खोल गेले आहेत की त्यांना विचाराचा हातही लागत नाही. ते अशा ठिकाणी गेले आहेत जिथे शुद्धीचा पत्ताच नाही."
(तमोगुणामुळे माणूस विचारशून्य होतो आणि त्याच्या आत्मशुद्धीची शक्यता नष्ट होते.)

ओवी १८६

म्हणौनि असोतु इयें वायाणीं । कायशीं मूर्खांचीं बोलणीं ।
वायां वाढवितां वाणी । शिणेल हन ॥ १८६ ॥

अर्थ:
"म्हणून मूर्खांच्या अशा निरर्थक बोलण्यांकडे दुर्लक्ष केले पाहिजे. कारण वायफळ बोलण्याने केवळ श्रमाची आणि उर्जेची नासाडी होते."
(इथे मूर्ख लोकांच्या निरर्थक चर्चा किंवा वादविवाद टाळण्याचा सल्ला दिला आहे.)

​

ओवी १८७

ऐसें बोलिलें देवें । तेथ जी जी म्हणितलें पांडवें ।
आइकें जेथ वाचा विसवे । ते साधुकथा ॥ १८७ ॥

अर्थ:
"श्रीकृष्ण असे म्हणाले; अर्जुन, जो साधूंच्या वचनात वाणीला विश्रांती मिळते, ती साधुकथा ऐक."
(साधूकथा म्हणजे आध्यात्मिक ज्ञान व उपदेश, ज्यात आत्मा शांती अनुभवतो.)

ओवी १८८

तरी जयाचे चोखटे मानसीं । मी होऊनि असें क्षेत्रसंन्यासी ।
जया निजेलियातें उपासी । वैराग्य गा ॥ १८८ ॥

अर्थ:
"ज्यांच्या शुद्ध मनाच्या क्षेत्रात मी क्षेत्रसंन्यासी होऊन असतो, ते पुरुष निर्बंधित असताना देखील वैराग्य साधतात."
(येथे क्षेत्रसंन्यास म्हणजे आत्मज्ञान मिळवणे, जेव्हा मन शुद्ध असते.)

ओवी १८९

जयाचिया आस्थेचिया सद्‌भावा । आंतु धर्म करी राणिवा ।
जयाचें मन ओलावा । विवेकासी ॥ १८९ ॥

अर्थ:
"ज्यांच्या मनात चांगली भावना असते आणि धर्माचा आधार असतो, त्यांचे मन विवेकशील असते."
(धर्माचे पालन करणारे आणि मनाने शुद्ध असलेले लोक.)

ओवी १९०

जे ज्ञानगंगे नाहाले । पूर्णता जेऊनि धाले ।
जे शांतीसी आले । पालव नवे ॥ १९० ॥

अर्थ:
"ज्यांनी ज्ञानरूपी गंगेत स्नान केले आहे आणि पूर्णता मिळवली आहे, ते शांतीच्या वेलींची नवीन पाने आहेत."
(ज्ञान प्राप्त करणे म्हणजे शांती प्राप्त करणे.)

ओवी १९१

जे परिणामा निघाले कोंभ । जे धैर्यमंडपाचे स्तंभ ।
जे आनंदसमुद्रीं कुंभ । चुबकळोनि भरिले ॥ १९१ ॥

अर्थ:
"जे पुरुष पूर्ण परिणामाकडे जाणारे अंकुर आहेत, जे धैर्यरूपी मांडवाचे खांब आहेत आणि आनंदसमुद्रात भरलेले घट आहेत."
(सात्विकता आणि पूर्णता दर्शवणारे.)

ओवी १९२

जया भक्तीची येतुली प्राप्ती । जे कैवल्यातें परौतें सर म्हणती ।
जयांचिये लीलेमाजीं नीति । जियाली दिसे ॥ १९२ ॥

अर्थ:
"ज्यांना भक्तीची इतकी प्राप्ती झाली आहे की ते मोक्षाच्या पलीकडे जातात, ज्यांच्या सहज कर्मामध्ये नीती दिसते."
(भक्ती आणि नैतिकतेचा संगम.)

ओवी १९३

जे आघवांचि करणीं । लेईले शांतीचीं लेणीं ।
जयांचें चित्त गवसणी । व्यापका मज ॥ १९३ ॥

अर्थ:
"ज्यांनी सर्व इंद्रियांमध्ये शांतीचा अलंकार धारण केला आहे, आणि ज्यांचे चित्त मला व्यापणारे आहे."
(आध्यात्मिक जागरूकता आणि शांती.)

ओवी १९४

ऐसें जे महानुभाव । दैविये प्रकृतीचें दैव ।
जे जाणोनियां सर्व । स्वरूप माझें ॥ १९४ ॥

अर्थ:
"अशा महानुभावांचे दैवी स्वरूप आहे, जे सर्व माझे स्वरूप जाणतात."
(महानुभाव म्हणजे ज्यांना उच्च आध्यात्मिक ज्ञान आहे.)

ओवी १९५

मग वाढतेनि प्रेमें । मातें भजती जे महात्मे ।
परि दुजेपण मनोधर्में । शिवतलें नाहीं ॥ १९५ ॥

अर्थ:
"मग प्रेमाने मला भजणारे महात्मे जास्तीत जास्त वाढतात, पण त्यांच्या भक्तीत दुसरेपण नाही."
(प्रेमाची एकता आणि भक्ति.)

ओवी १९६

ऐसें मीच होऊनि पांडवा । करिती माझी सेवा ।
परि नवलावो तो सांगावा । असे आइक ॥ १९६ ॥

अर्थ:
"असे मीच पांडव बनून, माझी सेवा करतो. पण त्याला अद्भुत मानले जाऊ नये."
(हे दर्शवते की भगवान स्वतःची सेवा करतो, पण भक्तांना त्याची अप्रतिमता मान्यता देऊ नये.)

ओवी १९७

तरी कीर्तनाचेनि नटनाचे । नाशिले व्यवसाय प्रायश्चित्ताचे ।
जें नामचि नाहीं पापाचें । ऐसें केलें ॥ १९७ ॥

अर्थ:
"त्यांनी कीर्तनाच्या महत्त्वाने प्रायश्चित्तांच्या कार्यांना नाहीसे केले, कारण त्यांनी पापांचे नावच नसलेले कार्य केले."
(कीर्तनाने पापांचा प्रभाव कमी झाला, त्यामुळे प्रायश्चित्ताची आवश्यकता नाहीशी झाली.)

ओवी १९८

यमदमा अवकळा आणिली । तीर्थें ठायावरूनि उठविलीं ।
यमलोकींची खुंटिली । राहाटी आघवी ॥ १९८ ॥

अर्थ:
"यम आणि दमा (नियंत्रण) निस्तेज झाले; तीर्थांना त्यांच्या श्रेष्ठ स्थानावरून उठवले गेले, ज्यामुळे पापांमुळे लोक यमलोकात जात होते, पण कीर्तनाने पापे नष्ट केली, त्यामुळे पापी यमलोकात जात नाहीत."
(कीर्तनामुळे यमलोकात जाणारे पापी कमी झाले.)

ओवी १९९

यमु म्हणे काय यमावें । दमु म्हणे कवणातें दमावें ।
तीर्थें म्हणतीं काय खावें । दोष ओखदासि नाहीं ॥ १९९ ॥

अर्थ:
"यम म्हणतो, मग निग्रह कोणाचा करावा? दम म्हणतो, कोणत्या इंद्रियाचे दमन करावे? तीर्थे म्हणतात, पापच जर औषधाला राहिले नाही तर आम्ही काय खावे?"
(इंद्रियांच्या दमनाची आवश्यकता नाही, कारण पापे नाहीशी झाली आहेत.)

ओवी २००

ऐसें माझेनि नामघोषें । नाहींचि करिती विश्वाचीं दुःखें ।
अवघें जगचि महासुखें । दुमदुमित भरलें ॥ २०० ॥

अर्थ:
"माझ्या नामघोषामुळे विश्वातील दुःख नाहीसे झाले; संपूर्ण जग महासुखाने भरले गेले."
(भगवानाच्या नामाचा जप केल्याने सर्वत्र आनंद व सुख फैलावले आहे.)

ओवी २०१

ते पाहांटेवीण पाहावित । अमृतेंवीण जीववित ।
योगेंवीण दावित । कैवल्य डोळां ॥ २०१ ॥

अर्थ:
"ते महात्मे प्राकृत सूर्याकडे पहाटेशिवाय ज्ञारूप दिवसाचा उदय करतात आणि स्वर्गातील प्राकृत अमृताशिवाय ते जगवतात व अष्टांगयोगाशिवाय मोक्ष डोळ्याला दाखवतात."
(हे महात्मे ज्ञानाच्या प्रकाशाने जगाला समर्पित करतात, जिथे अमृत आणि योगाचे महत्व असते.)

ओवी २०२

परी राया रंका पाड धरूं । नेणती सानेयां थोरां कडसणी करूं ।
एकसरें आनंदाचें आवारु । होत जगा ॥ २०२ ॥

अर्थ:
"परंतु हा राजा आहे, हा रंक आहे असा योग्यताभेद ते मनात धरत नाहीत, व लहान मोठा अशी निवड करत नाहीत व जगाला एकसारखे आनंदाचे कोट होतात."
(महात्मे सर्व मानवाला समान मानतात, आनंदाचे समान वाटप करतात.)

ओवी २०३

कहीं एकाधेनि वैकुंठा जावें । तें तिहीं वैकुंठचि केलें आघवें ।
ऐसें नामघोषगौरवें । धवळलें विश्व ॥ २०३ ॥

अर्थ:
"कधी तरी एखाद्याने वैकुंठाला जावे, ते यांनी सर्व वैकुंठच केले. याप्रमाणे माझ्या नामघोषाच्या महात्म्याने संपूर्ण विश्व प्रकाशित केले."
(भगवानाच्या नामघोषामुळे सर्वत्र प्रकाश झाला आहे.)

ओवी २०४

तेजें सूर्य तैसें सोज्वळ । परि तोहि अस्तवे हें किडाळ ।
चंद्र संपूर्ण एखादे वेळ । हे सदा पुरते ॥ २०४ ॥

अर्थ:
"तेजाने ते महात्मे सूर्यासारखे लखलखित आहेत, असे म्हणावे, परंतु सूर्याचा अस्त होतो, हा सूर्यात दोष आहे. महात्म्यांच्या ज्ञानोदयाचा कधीच अस्त होत नाही."
(महात्मे सतत तेजस्वी असतात, जसे चंद्र पूर्ण असतो.)

ओवी २०५

मेघ उदार परी वोसरे । म्हणौनि उपमेसी न पुरे ।
हे निःशंकपणें सपांखरे । पंचानन ॥ २०५ ॥

अर्थ:
"मेघ वृष्टी करण्यात उदार असतो, पण तो वोसरतो म्हणून तो मेघ या महात्म्यांना उपमा देण्यास पुरेसा नाही. हे महात्मे नि:संशयपणे कृपाळू असे सिंह आहेत."
(महात्मे निःसंशयपणे दयाळू आणि उदार आहेत.)

ओवी २०६

जयांचे वाचेपुढां भोजें । नाम नाचत असे माझें ।
जें जन्मसहस्रीं वोळगिजे । एकवेळ यावया ॥ २०६ ॥

अर्थ:
"जे माझे नाम एक वेळ मुखात यावयास हजारो जन्म सेवा करावी लागते, ते माझे नाम ज्यांच्या वाचेपुढे नेहमी मोठ्या प्रेमाने नाचत असते."
(भगवानाचे नाम जपणे किती महत्त्वाचे आहे हे येथे सांगितले आहे.)

ओवी २०७

तो मी वैकुंठीं नसें । वेळु एक भानुबिंबींही न दिसें ।
वरी योगियांचींही मानसें । उमरडोनि जाय ॥ २०७ ॥

अर्थ:
"तो मी एकवेळ वैकुंठात नसतो, एक वेळ सूर्यबिंबातही नसतो, शिवाय मी एक वेळ योग्यांची हृदये देखील उल्लंघन करून जातो."
(भगवान कधीही स्थिर नसतात; ते सर्वत्र असतात.)

ओवी २०८

परी तयांपाशीं पांडवा । मी हारपला गिंवसावा ।
जेथ नामघोषु बरवा । करिती माझा ॥ २०८ ॥

अर्थ:
"परंतु अशा रीतीने मी जरी हरवलो असलो तरी माझे भक्त जेथे माझा नामघोष चांगला करतात त्यांच्यापाशी अर्जुना, मला शोधावा."
(भगवान भक्तांच्या हृदयात राहतात.)

ओवी २०९

कैसे माझ्या गुणीं धाले । देशकालातें विसरले ।
कीर्तनें सुखी झाले । आपणपांचि ॥ २०९ ॥

अर्थ:
"ते महात्मे माझे गुण गाण्यात कसे तृप्त झाले आहेत की त्यायोगाने आपण कोठे आहोत व आपला काळ भजनात किती गेला याची त्यास खबरच नसते."
(भगवानाचे गुण गाणे महात्म्यांसाठी आनंद देणारे आहे.)

ओवी २१०

कृष्ण विष्णु हरि गोविंद । या नामाचे निखळ प्रबंध ।
माजी आत्मचर्चा विशद । उदंड गाती ॥ २१० ॥

अर्थ:
"ते महात्मे कृष्ण, विष्णु, हरि, गोविंद या नामांचेच केवळ कथन करतात व मध्ये मध्ये स्पष्टरीतीने पुष्कळ आत्मचर्चा करतात."
(भगवानाच्या नामांचा जप हे महात्म्यांचे मुख्य कार्य आहे.)

​

​

ओवी २११

हे बहु असो यापरी । कीर्तित मातें अवधारीं ।
एक विचरती चराचरीं । पंडुकुमरा ॥ २११ ॥

अर्थ:
"आता हे वर्णन करणे राहू दे. अर्जुना ऐक. याप्रमाणे कितीएक माजे भक्त माझी कथा करीत करीत चराचरामधे संचार करत असतात."
(अर्जुन, माझे भक्त माझी कथा सांगत फिरत आहेत.)

ओवी २१२

मग आणिक ते अर्जुना । साविया बहुवा जतना ।
पंचप्राण मना । पाढाऊ घेउनी ॥ २१२ ॥

अर्थ:
"अर्जुना, मग कितीएक जे आहेत त्यांनी सहजच मोठ्या तत्परतेने पाच प्राण व मन हे वाटाडे बरोबर घेऊन."
(भक्त मोठ्या तत्परतेने आत्मा आणि प्राणयामाचे अनुसरण करतात.)

ओवी २१३

बाहेरी यमनियमांची कांटी लाविली । आंतु वज्रासनाची पौळी पन्नासिली ।
वरी प्राणायामाचीं मांडिलीं । वाहातीं यंत्रें ॥ २१३ ॥

अर्थ:
"बाहेरच्या बाजूला यमनियमांचे काटेरी कुंपण लावले आणि त्या कुंपणाच्या आत मूळबंधाचा कोट तयार केला व त्या कोटावर प्राणायामरूपी चालू असलेल्या तोफा ठेवल्या."
(इंद्रियांचे नियंत्रण आणि प्राणायामाचे साधन एकत्रित केले जातात.)

ओवी २१४

तेथ उल्हाट शक्तीचेनि उजिवडें । मन पवनाचेनि सुरवाडें ।
सतरावियेचें पाणियाडें । बळियाविलें ॥ २१४ ॥

अर्थ:
"तेथे कुंडलिनीच्या प्रकाशाने व मन आणि प्राणवायु यांच्या मदतीने सतरावी जी जीवनकला हेच कोणी एक तळे, ते त्यांनी बळकावले."
(कुंडलिनी शक्तीने जीवनात प्रकाश आणला.)

ओवी २१५

तेव्हां प्रत्याहारें ख्याती केली । विकारांची सपिली बोहलीं ।
इंद्रियें बांधोनि आणिली । हृदयाआंतु ॥ २१५ ॥

अर्थ:
"त्यावेळी प्रत्याहाराने मोठा पराक्रम केला. त्यामुळे विकारांची भाषा संपली व त्याने इंद्रियांना हृदयाच्या आत बांधून आणले."
(इंद्रियांचे नियंत्रण साधले जाते.)

ओवी २१६

तंव धारणावारु दाटिन्नले । महाभूतांतें एकवटिलें ।
मग चतुरंग सैन्य निवटिलें । संकल्पाचें ॥ २१६ ॥

अर्थ:
"तो इतक्यात धारणारूपी घोड्यांनी गर्दी केली व त्यांच्या बळाने योगी साधकांनी पृथ्वी वगैरे महाभूतांना एकत्र केले व नंतर त्यांनी संकल्पांचे चतुरंग सैन्य (मन, बुद्धि, चित्त व अहंकार) ठार केले."
(संकल्पांची शक्ती जिंकल्याने आत्मा एकत्रित होतो.)

ओवी २१७

तयावरी जैत रे जैत । म्हणौनि ध्यानाचें निशाण वाजत ।
दिसे तन्मयाचें झळकत । एकछत्र ॥ २१७ ॥

अर्थ:
"त्यानंतर ‘जय झाला रे झाला’ म्हणून ध्यानाची नौबत वाजू लागली व स्वरूपऐक्याचे एक छत्र (एकसत्ता) चमकत असलेले दिसले."
(ध्यानाच्या सामर्थ्याने आत्मा एक होतो.)

ओवी २१८

पाठीं समाधीश्रियेचा अशेखा । आत्मानुभव राज्यसुखा ।
पट्टाभिषेकु देखा । समरसें जाहला ॥ २१८ ॥

अर्थ:
"नंतर समाधीरूपी लक्ष्मीचे जे आत्मानुभावरूपी संपूर्ण राज्यसुख त्याचा समरसतेने त्यास राज्याभिषेक झाला."
(समाधीमध्ये आत्मानुभव मिळतो आणि आनंद प्राप्त होतो.)

ओवी २१९

ऐसें हें गहन । अर्जुना माझें भजन ।
आतां ऐकें सांगेन । जे करिती एक ॥ २१९ ॥

अर्थ:
"अर्जुना याप्रमाणे हे माझे भजन फार कठिण आहे. आता किती एक मला दुसर्‍या प्रकाराने भजतात तो प्रकार सांगतो ऐक."
(भगवानाचे भजन कठीण असले तरी भक्त दुसऱ्या प्रकारेही भजतात.)

ओवी २२०

तरी दोन्ही पालववेरी । जैसा एक तंतू अंबरीं ।
तैसा मीवांचूनि चराचरीं । जाणती ना ॥ २२०॥

अर्थ:
"तरी दोन्ही भजने एकाच तंतुवर आहेत, जसे एक तंतू आंबरीत आहे; तरी मी चराचरात आहे."
(भगवान सर्वत्र उपस्थित आहेत.)

ओवी २२१

आदि ब्रह्मा करूनी । शेवटीं मशक धरूनी ।
माजी समस्त हें जाणोनि । स्वरूप माझें ॥ २२१ ॥

अर्थ:
"ब्रह्मदेवापासून आरंभ करून अखेर चिलटापर्यंत मधे जे काही सर्व आहे ते माझे स्वरूप आहे हे जाणून."
(संपूर्ण सृष्टीचा अंत असणारा प्रत्येक घटक परमात्म्याचं स्वरूप आहे.)

ओवी २२२

मग वाड धाकुटें न म्हणती । सजीव निर्जीव नेणती ।
देखिलिये वस्तु उजू लुंटिती । मीचि म्हणौनि ॥ २२२ ॥

अर्थ:
"मग मोठे लहान याचा विचार न करता किंवा सजीव व निर्जीव हा भेद न करता, जो पदार्थ नजरेपुढे येईल त्यास मीच (परमात्माच) समजून सरळ लोटांगण घालतात."
(सर्व वस्तूंचे स्वरूप एकच आहे, म्हणून प्रत्येक वस्तूस नमस्कार केला जातो.)

ओवी २२३

आपुलें उत्तमत्व नाठवे । पुढील योग्यायोग्य नेणवे ।
एकसरें व्यक्तिमात्राचेनि नांवें । नमूंचि आवडे ॥ २२३ ॥

अर्थ:
"त्यास आपले चांगलेपणाची आठवण नसते व समोर असलेले योग्य आहे किंवा अयोग्य आहे हे काही न जाणता वस्तुमात्राला उद्देशून सरसकट नमस्कार करणेच त्यांना आवडते."
(ते सर्वांना समान भावनेने स्वीकारतात.)

ओवी २२४

जैसें उंचीं उदक पडिलें । ते तळवटवरी ये उगेलें ।
तैसें नमिजे भूतजात देखिलें । ऐसा स्वभावोचि तयांचा ॥ २२४ **/

अर्थ:
"उंच जागेवरून पडलेले पाणी जसे सखल जागेकडे आपोआप येऊ लागते त्याचप्रमाणे पाहिलेल्या प्राणिमात्रास नमस्कार करण्याचाच त्यांचा स्वभाव असतो."
(प्राणिमात्रांना नमस्कार करणे त्यांचा स्वभाव आहे.)

ओवी २२५

कां फळलिया तरूची शाखा । सहजें भूमीसी उतरे देखा ।
तैसें जीवमात्रां अशेखां । खालावती ते ॥ २२५ ॥

अर्थ:
"अथवा पहा की, फळभाराने लगटलेल्या झाडाची फांदी जशी सहजच जमिनीकडे लवते त्याप्रमाणे सर्व प्राणिमात्रांपुढे ते नम्रपणे लवतात."
(झाडाची फांदी जशी वाकते, तशीच प्राणिमात्रं नम्रता दाखवतात.)

ओवी २२६

अखंड अगर्वता होऊनि असती । तयांची विनय हेचि संपत्ती ।
जे जयजय मंत्रें अर्पिती । माझ्याचि ठायीं ॥ २२६ **/

अर्थ:
"ते नेहेमी निरभिमान होऊन राहिलेले असतात. व नम्रपणा हीच त्यांची संपत्ती असते. ती संपत्ती ते ‘जय जय’ मंत्राने माझ्याच ठिकाणी अर्पण करतात."
(नम्रता ही महत्त्वाची आहे, जी परमात्म्याला अर्पण केली जाते.)

ओवी २२७

नमितां मानापमान गळाले । म्हणौनि अवचितां मीचि जहाले ।
ऐसे निरंतर मिसळले । उपासिती ॥ २२७ **/

अर्थ:
"नमस्कार करीत असतांना मान व अभिमान हे नाहीसे झाले म्हणून ते सहजगत्या मद्रूप झाले."
(भक्तांनी मान व अभिमान सोडून दैवी स्वरूपात मिसळले.)

ओवी २२८

अर्जुना हे गुरुवी भक्ती । सांगितली तुजप्रती ।
आतां ज्ञानयज्ञें यजिती । ते भक्त आइकें ॥ २२८ **/

अर्थ:
"अर्जुना, तुला ही श्रेष्ठप्रतीची भक्ति सांगितली, आता ज्ञानरूप यज्ञाने माझी आराधना करतात त्या भक्तांचा प्रकार ऐक."
(ज्ञानरूपी यज्ञाने आराधना करणाऱ्या भक्तांचा उल्लेख.)

ओवी २२९

परि भजन करिती हातवटी । तूं जाणत आहासि किरीटी ।
जे मागां इया गोष्टी । केलिया आम्हीं ॥ २२९ **/

अर्थ:
"परंतु ही भजन करण्याची रीती अर्जुना, तुला माहीत आहेच. कारण आम्ही मागे ह्या गोष्टी तुला सांगितल्या आहेत."
(अर्जुनाला भजनाची माहिती आहे.)

ओवी २३०

तंव आथि जी अर्जुन म्हणे । हें दैविकिया प्रसादाचें करणें ।
तरि काय अमृताचें आरोगणें । पुरे म्हणवे ? ॥ २३० **/

अर्थ:
"तर अर्जुन म्हणतो, हे दैवी प्रसादाचे करणे म्हणजे काय? अमृताचे आरोगण पुरे आहे का?"
(अर्जुन दैवी कृपेचे महत्व विचारतो.)

ओवी २३१

या बोला श्रीअनंतें । लागटा देखिलें तयांतें ।
कीं सुखावलेनि चित्तें । डोलतु असे ॥ २३१ ॥

अर्थ:
"अर्जुनाच्या वरील बोलण्यावरून तो हे जाणण्याविषयी उत्सुक आहे असे पाहून लागलीच अंत:करणात संतोष झाल्यामुळे श्रीकृष्ण डोलायला लागले."
(अर्जुनाची उत्सुकता पाहून श्रीकृष्ण आनंदाने डोलले.)

ओवी २३२

म्हणे भलें केलें पार्था । एर्‍हवीं हा अनवसरु सर्वथा ।
परि बोलवितसे आस्था । तुझी मातें ॥ २३२ ॥

अर्थ:
"श्रीकृष्ण म्हणाले, अर्जुना, फार चांगले केलेस. नाहीतर मागे एकवार सांगितले असल्यामुळे हा मुळीच बोलण्याचा प्रसंग नव्हता. परंतु तुझी कळाकळ मला बोलण्यास भाग पाडते."
(तुमची कळाकळ मला बोलण्यासाठी प्रेरित करते.)

ओवी २३३

तंव अर्जुन म्हणे हे कायी । चकोरेंवीण चांदणेंचि नाहीं ।
जगचि निवविजे हा तयाच्या ठायीं । स्वभावो कीं जी ॥ २३३ ॥

अर्थ:
"तेव्हा अर्जुन म्हणाला, 'तुझी आस्था बोलविते' असे काय म्हणता? चकोरपक्षी असला तरच चंद्र उगवतो एरवी उगवत नाही काय? महाराज, जगाला शांत करावे हा त्याच्या (चंद्राच्या) ठिकाणी स्वभावच आहे."
(चंद्राच्या ठिकाणी शांती आणणे हेच स्वभाव आहे.)

ओवी २३४

येरें चकोरें तिये आपुलिये चाडे । चांचू करिती चंद्राकडे ।
तेवीं आम्ही विनवूं तें थोकडें । देवो कृपासिंधु ॥ २३४ ॥

अर्थ:
"आता जे चकोर आहेत ते केवळ आपलीच शांतता व्हावी या इच्छेने चंद्राकडे चोच करतात, त्याप्रमाणे आमची विनंती ती किती थोडी आहे पण देवा, आपण कृपासिंधु आहात."
(आपल्या शांततेसाठी देवाची कृपा अपेक्षित आहे.)

ओवी २३५

जी मेघु आपुलिये प्रौढी । जगाची आर्ती दवडी ।
वांचूनि चातकाची ताहान केवढी । तो वर्षावो पाहुनी ? ॥ २३५ ॥

अर्थ:
"महाराज, मेघ हा आपल्या उदारपणाच्या वर्षावाने संपूर्ण जगाची पीडा घालवतो. वास्तव पाहिले तर त्या पावसाच्या वृष्टीच्या मानाने चातकाची तहान ती केवढी?"
(पावसाने संपूर्ण जगाची पीडा कमी केली आहे, पण चातकाची तहान त्याच्या मानाने अगदी थोडीच आहे.)

ओवी २३६

परि चुळा एकाचिया चाडे । जेवीं गंगेतेंचि ठाकणें पडे ।
तेवीं आर्त बहु कां थोडे । तरी सांगावें देवें ॥ २३६ ॥

अर्थ:
"परंतु एक चूळभर पाण्याची इच्छा असली तरी ज्याप्रमाणे गंगेलाच शरण जावे लागते त्याप्रमाणे आमची ऐकण्याविषयीची इच्छा फार असो अथवा थोडी असो, तरी ते देवांनाच सांगितले पाहिजे."
(आपली इच्छा देवांपर्यंत पोचवण्यास गंगा प्रमाण आहे.)

ओवी २३७

तेथें देवें म्हणितलें राहें । जो संतोषु आम्हां जाहला आहे ।
तयावरी स्तुति साहे । ऐसें उरलें नाहीं ॥ २३७ **/

अर्थ:
"त्यावेळी श्रीकृष्ण म्हणाले, हे असू दे. तुझी आस्था पाहून जो काही आम्हास आनंद झाला आहे, त्याच्यावर आता स्तुती सहन होईल असे राहिले नाही."
(तुमच्या आस्थेमुळे आम्ही आनंदित झालो.)

ओवी २३८

पैं परिसतु आहासि निकियापरी । तेंचि वक्तृत्वा वर्‍हाडीक करी ।
ऐसें पुरस्करोनि श्रीहरी । आदरिलें बोलों ॥ २३८ **/

अर्थ:
"तू उत्तम तर्‍हेने ऐकत आहेस तेच आमच्या बोलण्याला बोलावून आणण्याचे काम करते. याप्रमाणे अर्जुनास शाबासकी देऊन श्रीकृष्णांनी बोलण्यास आरंभ केला."
(अर्जुनाच्या चांगल्या ऐकण्यामुळे श्रीकृष्णांनी बोलायला सुरुवात केली.)

ओवी २३९

तरी ज्ञानयज्ञु तो एवं रूपु । तेथ आदिसंकल्पु हा यूपु ।
महाभूतें मंडपु । भेदु तो पशु ॥ २३९ **/

अर्थ:
"तर ज्ञानयज्ञ तो असा आहे. त्या ज्ञानयज्ञमधे मूळसंकल्प हा पशू बांधावयाचा खांब आहे, पंचमहाभूते हा मांडव आहे व द्वैत हा पशू आहे."
(ज्ञानयज्ञाच्या संदर्भात मूळ संकल्प, महाभूत व द्वैत यांचे वर्णन.)

ओवी २४०

मग पांचांचे जे विशेष गुण । अथवा इंद्रियें आणि प्राण ।
हेचि यज्ञोपचारभरण । अज्ञान घृत ॥ २४० **

अर्थ:
"मग पांचांचे जे विशेष गुण किंवा इंद्रियें आणि प्राण, हेच यज्ञोपचारभरण अज्ञान घृत आहे."
(यज्ञामध्ये अज्ञान हे महत्वाचे घटक आहेत.)

ओवी २४१

तेथ मनबुद्धीचिया कुंडा । आंतु ज्ञानाग्नि धडफुडा ।
साम्य तेचि सुहाडा । वेदिका जाणें ॥ २४१ ॥

अर्थ:
"तेथे मन व बुद्धी या कुंडात प्रज्वलित ज्ञानरूपी अग्नि असून, हे मित्रा अर्जुना, सुखादु:खादी द्वंद्वांविषयी जी चित्ताची समता ही वेदी होय असे समज."
(ज्ञानाग्नीची उपस्थिती मन आणि बुद्धीच्या कुंडात आहे, आणि तीच समता वेदी आहे.)

ओवी २४२

सविवेकमतिपाटव । तेचि मंत्र विद्यागौरव ।
शांति स्रुक्-स्रुव । जीवु यज्वा ॥ २४२ ॥

अर्थ:
"आत्मानात्मविचार करण्‍याविषयीची जी बुद्धीची कुशलता, तीच मंत्रविद्येची शोभा आहे. शांति ही स्रुक्-स्रुवा नावाची यज्ञपात्रे आहेत व जीव हा यज्ञ करणारा आहे."
(बुद्धीची कुशलता मंत्रविद्येची शोभा आहे, आणि जीव यज्ञ करणारा आहे.)

ओवी २४३

तो प्रतीतीचेनि पात्रें । विवेकमहामंत्रें ।
ज्ञानाग्निहोत्रें । भेदु नाशी ॥ २४३ ॥

अर्थ:
"तो यज्ञ करणारा जीव, स्वरूपानुभवरूप पात्राने व ब्रह्मविचाररूप महामंत्राने व ज्ञानरूप अग्निहोत्रकर्माने, जीव व ईश्वर यांच्या भिन्नपणाची आहुती देऊन तो भेद नाहीसा करतो."
(यज्ञाच्या कर्माने भेद नष्ट करतो.)

ओवी २४४

तेथ अज्ञान सरोनि जाये । आणि यजिता यजन हें ठाये ।
आत्मसमरसीं न्हाये । अवभृथीं जेव्हां ॥ २४४ ॥

अर्थ:
"त्यावेळेस अज्ञानरूपी तूप सरून जाते आणि यज्ञ करणारा व यज्ञ करणे, हे थांबते. आणि जेव्हा यज्ञ करणारा जीव अवभृथ स्नानाचे वेळी, आत्मैक्यरूप पाण्याने स्नान करतो."
(अज्ञान संपुष्टात येते आणि आत्मसमरस्यामुळे यज्ञ समाप्त होतो.)

ओवी २४५

तेव्हां भूतें विषय करणें । हें वेगळालें कांहीं न म्हणे ।
आघवें एकचि ऐसें जाणें । आत्मबुद्धि ॥ २४५ **/

अर्थ:
"तेव्हा तो यज्ञ करणारा पंचमहाभूते, शब्दादिविषय व इंद्रिये ही काही वेगळेपणाने समजत नाही. कारण आत्मबुद्धीमुळे तो ही सर्व एकच आहेत असे जाणतो."
(आत्मबुद्धीमुळे सर्व काही एक असल्याची जाणीव होते.)

ओवी २४६

जैसा चेइला तो अर्जुना । म्हणे स्वप्नींची हे विचित्र सेना ।
मीचि जाहालों होतों ना । निद्रावशें ? ॥ २४६ **/

अर्थ:
"अर्जुना, जसा झोपेतून जागा झालेला पुरुष म्हणतो की झोपेला वश होऊन स्वप्नातील ही चित्रविचित्र सेना मीच झालो होतो ना?"
(स्वप्नातील अनुभव जागेपणी किती विचित्र वाटतो.)

ओवी २४७

आतां सेना ते सेना नव्हे । हें मीच एक आघवें ।
ऐसें एकत्वें मानवें । विश्व तयां ॥ २४७ **/

अर्थ:
"जागे झाल्यावर म्हणातो की स्वप्नातील सैन्य आता खरोखरीचे सैन्य नाही, तर स्वप्नामधे सैन्य वगैरे सर्व मीच एकटा होतो. अशा एकत्वाने संपूर्ण विश्व त्याच्या अनुभवास येते."
(एकत्वाचा अनुभव सर्व विश्वात वसतो.)

ओवी २४८

मग तो जीवु हे भाष सरे । आब्रह्म परमात्मबोधें भरे ।
ऐसे भजती ज्ञानाध्वरें । एकत्वें येणें ॥ २४८ **/

अर्थ:
"अशा अनुभव आल्यावर मग मी जीव आहे ही त्याची कल्पना नाहीशी होते. ब्रह्मदेवापासून तो मुंगीपर्यंत सर्व ब्रह्मरूपच आहे अशा ज्ञानाने तो परिपूर्ण होतो. याप्रमाणे ज्ञानयज्ञद्वारा या ऐक्यभावनेने माझे भजन करतात."
(या ऐक्याच्या अनुभवामुळे त्याची जीवाची कल्पना नाहीशी होते.)

ओवी २४९

अथवा अनादि हें अनेक । जें आनासारिखें एका एक ।
आणि नामरूपादिक । तेंही विषम ॥ २४९ **/

अर्थ:
"अथवा अनादिकालापासून हे अनेकत्व असेच आहे. कारण त्यांची नामे व रूपे सुद्धा भिन्न भिन्न आहेत."
(अनादिकाळापासून अनेक रूपे आणि नामे आहेत.)

ओवी २५०

म्हणौनि विश्व भिन्न । परि न भेदे तयाचें ज्ञान ।
जैसे अवयव तरि आन आन । परि एकेचि देहींचे ॥ २५० ॥

अर्थ:
"म्हणौनि विश्व भिन्न, परि न भेदे तयाचें ज्ञान. जैसे अवयव तरि आन आन, परि एकेचि देहींचे."
(विश्व वेगळे असले तरी ज्ञानाने ते एक आहे, जसे शरीराचे अवयव वेगळे असतात पण एकच शरीर असते.)

ओवी २५१

कां शाखा सानिया थोरा । परि आहाति एकाचिया तरुवरा ।
बहु रश्मि परि दिनकरा । एकाचे जेवीं ॥ २५१ ॥

अर्थ:
"अथवा जशा लहानमोठ्या फांद्या आहेत खर्‍या, पण त्या एकाच झाडाच्या असतात व ज्याप्रमाणे अनेक किरणे खरी, परंतु ती एकाच सूर्याची असतात."
(भिन्नता असूनही एकाच स्रोताच्या असण्याचा अनुभव.)

ओवी २५२

तेवीं नानाविधा व्यक्ती । आनानें नामें आनानी वृत्ती ।
ऐसें जाणती भेदलां भूतीं । अभेदा मातें ॥ २५२ ॥

अर्थ:
"त्याप्रमाणे नावे व त्यांचे भिन्न भिन्न स्वभाव याप्रमाणे भेद असलेल्या प्राण्यात अभेद जो मी त्या मला ते जाणतात."
(विभिन्न व्यक्तिमत्त्वे असली तरी तत्त्वतः ते एकच आहेत.)

ओवी २५३

येणें वेगळालेपणें पांडवा । करिती ज्ञानयज्ञु बरवा ।
जे न भेदती जाणिवा । जाणते म्हणौनि ॥ २५३ **/

अर्थ:
"अर्जुना, अशा (इंद्रियांना गोचर होणार्‍या) भेदप्रतीतीद्वारा ते चांगला (अभेद) ज्ञानयज्ञ करतात. कारण की ते पुरुष स्वरूपज्ञानी असल्याकारणाने विश्वातील भिन्न भिन्न पदार्थांच्या भिन्न भिन्न ज्ञानाने भेदाला पावत नाहीत."
(ते ज्ञानयज्ञाद्वारे एकतेचा अनुभव घेतात.)

ओवी २५४

ना तरी जेधवां जिये ठायीं । देखती कां जें जें कांहीं ।
तें मीवांचूनि नाहीं । ऐसाचि बोधु ॥ २५४ **/

अर्थ:
"अथवा जेव्हा, ज्या ठिकाणी जे जे काही पहातात ते माझ्या स्वरूपावाचून दुसरे काही नाही, असाच त्यांचा बोध असतो."
(सर्व विश्वाचे स्वरूप एकच आहे, असे त्यांच्या मनात असते.)

ओवी २५५

पाहें पां बुडबुडा जेउता जाये । तेउतें जळचि एक तया आहे ।
मग विरे अथवा राहे । तर्‍ही जळाचिमाजीं ॥ २५५ **/

अर्थ:
"असे पहा की बुडबुडा जेथे जाईल तेथे त्याल एक पाणी मात्रच आहे मग राहिला तरी पाण्यातच अथवा नाहीसा झाला तरी पाण्यातच."
(ज्याप्रमाणे बुडबुडा पाण्यातच आहे, तसाच आत्मा प्रत्येक ठिकाणी आहे.)

ओवी २५६

कां पवनें परमाणु उचलले । ते पृथ्वीपणावेगळे नाहीं केले ।
आणि माघौते जरी पडले । तरी पृथ्वीचिवरी ॥ २५६ **/

अर्थ:
"अथवा वार्‍याने पृथ्वीचे कण वर उचलले तरी ते पृथ्वीपणाहून वेगळे झाले नाहीत. आणि ते वर गेलेले कण जरी पुन्हा खाली पडले तरी ते पृथ्वीवरच पडतात."
(कण पृथ्वीच्या निसर्गाचा भाग राहतो.)

ओवी २५७

तैसें भलतेथ भलतेणें भावें । भलतेंही हो अथवा नोहावें ।
परि तें मी ऐसें आघवें । होऊनि ठेले ॥ २५७ **/

अर्थ:
"त्याप्रमाणे वाटेल तेथे, वाटेल त्या भावाने वाटेल तेही न व्हावे अथवा व्हावे, पण ते मी (परमात्मा) आहे असे सर्व जग त्यास अनुभवाने होऊन राहिलेले असते."
(सर्व काही मीच आहे हे जग अनुभवाने जाणते.)

ओवी २५८

अगा हे जेव्हडी माझी व्याप्ती । तेव्हडीचि तयांची प्रतीती ।
ऐसें बहुधाकारीं वर्तती । बहुचि हो‍उनि ॥ २५८ **/

अर्थ:
"बा अर्जुना, ही जेवढी माझी व्याप्ती आहे तेवढाच त्यांचा अनुभव आहे. याप्रमाणे ते अनुभवाच्या अंगाने, मद्रूप होऊन, अनेक होऊन अनेक आकारांनी वावरत असतात."
(परमात्म्याची व्याप्ती प्रकट होते.)

ओवी २५९

हें भानुबिंब आवडे तया । सन्मुख जैसें धनंजया ।
तैसे ते विश्वा यया । समोर सदा ॥ २५९ **/

अर्थ:
"अरे अर्जुना, जसे हे सूर्यबिंब वाटेल त्याच्या सन्मुख असते, त्याप्रमाणे ते पुरुष नेहेमी या विश्वाच्या समोर असतात."
(परमात्मा सृष्टीत सदैव उपस्थित आहे.)

ओवी २६०

अगा तयांचिया ज्ञाना । पाठी पोट नाहीं अर्जुना ।
वायु जैसा गगना । सर्वांगीं असे ॥ २६० **/

अर्थ:
"बा अर्जुना, त्यांच्या ज्ञानी अस्तित्वाचा मागोवा घेता येत नाही. वायूच्या प्रमाणे तो सर्वत्र व्यापलेला आहे."
(परमात्मा सर्वत्र आहे, हे ज्ञान त्यांच्या अस्तित्वाची ओळख आहे.)

ओवी २६१

तैसा मी जेतुला आघवा । तेंचि तुक तयांचिया सद्‌भावा ।
तरी न करितां पांडवा । भजन जहालें ॥ २६१ ॥

अर्थ:
"त्याप्रमाणे जेवढा संपूर्ण मी आहे, तेच वजन त्याच्या सद्भावास असते. (म्हणजे तेवढा संपूर्ण त्याचा अनुभव असतो.) असे असल्यामुळे अर्जुना, त्यांनी कृतीने जरी भजन केले नाही तरी ते सहजच होत असते."
(सर्व प्राण्यांचे कार्य हे परमात्म्यास अर्पण होते.)

ओवी २६२

एर्‍हवीं तरी सकळ मीचि आहें । तरी कवणीं कें उपासिला नोहें ?
एथ एकें जाणणेवीण ठाये । अप्राप्तासी ॥ २६२ **/

अर्थ:
"सहज विचार करून पाहिले तर जगातील सर्व पदार्थ मीच आहे, मग कोणाकडून कोठे माझी उपासना होत नाही असे कसे म्हणावे? असे असूनही ज्यांची अशा प्रकारची समजूत झाली नाही, त्यांची तशी समजूत न झाल्यामुळेच त्यांस हे भजन घडत नाही."
(जो काही आहे, तो परमात्म्याचाच अनुभव आहे.)

ओवी २६३

परि तें असो येणें उचितें । ज्ञानयज्ञें यजितसांते ।
उपासिती मातें । ते सांगितलें ॥ २६३ ॥

अर्थ:
"परंतु ते असू दे. अशा योग्य ज्ञानयज्ञाने यजन करणारे माझी जे उपासना करतात ते भक्त मी तुला सांगितले."
(ज्ञानयज्ञाद्वारे उपासना करणारे भक्त असतात.)

ओवी २६४

अखंड सकळ हें सकळां मुखीं । सहज अर्पत असे मज एकीं ।
कीं नेणणें यासाठीं मूर्खीं । न पविजेचि मातें ॥ २६४ ॥

अर्थ:
"हे सर्व सर्वांच्या द्वारे सदोदित माझ्या एकट्याचे ठिकाणी सहजच अर्पण होत आहे. (म्हणजे सर्व प्राणी जे काही करतात ते सर्व मला एकट्याला अर्पण होते.) पण मूर्खांनी हे न जाणल्यामुळे (ते सहज अर्पण केलेले कर्म मला प्राप्त होत नाही)."
(कर्मांचा अर्थ आणि उद्देश न समजल्यामुळे त्याचे फळ मिळत नाही.)

​

ओवी २६५

तोचि जाणिवेचा जरी उदयो होये । तरी मुद्दल वेदु मीचि आहें ।
आणि तो विधानातें जया विये । तो क्रतुही मीचि ॥ २६५ **/

अर्थ:
"त्याच ज्ञानाचा जर उदय होईल तर मुळात वेद मीच आहे, आणि तो वेद जी जी कर्मे करावयास सांगतो त्या कर्मांचे विधानरूप क्रतु (यज्ञकर्म) देखील मीच आहे."
(वेदांचा ज्ञानवृत्ती व त्याच्या आधारावर केलेली सर्व कर्मे हे परमात्म्याचे स्वरूप आहे.)

ओवी २६६

मग तया कर्मापासूनि बरवा । जो सांगोपांगु आघवा ।
यज्ञु प्रकटे पांडवा । तोही मी गा ॥ २६६ ॥

अर्थ:
"मग वेदात करावयास सांगितलेल्या त्या क्रतुरूप कर्मापासून जो अंग व उपांग यासहित सर्व चांगली क्रिया होते, अर्जुना तो क्रियारूप यज्ञही मीच आहे."
(जगातील सर्व कर्मे आणि यज्ञांची प्रक्रिया देखील परमात्म्याचाच अंश आहे.)

ओवी २६७

स्वाहा मी स्वधा । सोमादि औषधी विविधा ।
आज्य मी समिधा । मंत्रु मी हवि ॥ २६७ ॥

अर्थ:
"देवांना व पितरांना द्यावयाच्या आहुतीचे अन्न व यज्ञाच्या कामी उपयोगात येणार्‍या सोमादिक अनेक वनस्पती हे मी आहे. यज्ञात उच्चारावयाचे मंत्र व यज्ञाकरता तयार केलेले द्रव्य ही देखील मीच आहे."
(यज्ञातील सर्व पदार्थ, आहुती व मंत्र हे परमात्म्याचे रूप आहे.)

ओवी २६८

होता मी हवन कीजे । तेथ अग्नी तो स्वरूप माझें ।
आणि हुतवस्तु जें जें । तेही मीचि ॥ २६८ ॥

अर्थ:
"यज्ञ-कर्म करण्याकरता नेमलेला ब्राह्मण मी आहे व ज्यात हवन करतात तो अग्नी देखील माझे स्वरूप आहे, आणि हवन करण्याचे जे जे द्रव्य ते देखील मीच आहे."
(यज्ञाचे सर्व घटक हे परमात्मा आहेत.)

ओवी २६९

पैं जयाचेनि अंगसंगें । इये प्रकृतीस्तव अष्टांगें ।
जन्म पाविजत असे जगें । तो पिता मी गा ॥ २६९ ॥

अर्थ:
"अरे अर्जुना, ज्याच्या अंगसंगाने या अष्टांग प्रकृतीपासून जगाला जन्म प्राप्त होतो, तो जगाचा पिता मी आहे."
(सर्व जगाची उत्पत्ती हा परमात्माच आहे.)

ओवी २७०

अर्धनारीनटेश्वरीं । जो पुरुष तोचि नारी ।
तेवीं मी चराचरीं । माताही होय ॥ २७० ॥

अर्थ:
"जो पुरुष अर्धनारीनटेश्वरी आहे, तोच नारी आहे; त्याप्रमाणे मी चराचरात सर्वांचा माता आहे."
(सृष्टीतील प्रत्येक घटक हे परमात्म्याचे रूप आहे.)

ओवी २७१

आणि जाहाले जग जेथ राहे । जेणें जीवित वाढत आहे ।
तें मी वांचूनि नोहे । आन निरुतें ॥ २७१ **/

अर्थ:
"आणि उत्पन्न झालेले जग जेथे राहते व ज्याच्या योगाने जगाचे आयुष्य वाढत आहे, ते स्थान माझ्यावाचून खरोखर दुसरे नाही."
(संपूर्ण सृष्टीचे अस्तित्व आणि त्याचे आयुष्य हे परमात्म्याच्याच आधारावर आहे.)

ओवी २७२

इयें प्रकृतिपुरुषें दोन्हीं । उपजलीं जयाचिया अमनमनीं ।
तो पितामह त्रिभुवनीं । विश्वाचा मी ॥ २७२ ॥

अर्थ:
"प्राकृति व पुरुष ही दोन्ही ज्याच्या, मन ह्या उपाधीने रहित असलेल्या, मूळ संकल्पात उत्पन्न झाली, तो त्रैलोक्यात विश्वाचा आजा मी आहे."
(सृष्टीचे मूळ सार आणि त्यातील सर्व घटक हे परमात्म्याचाच आहे.)

ओवी २७३

आणि आघवेया जाणणेयाचिया वाटा । जया गांवा येती गा सुभटा ।
वेदांचिया चोहटां । वेद्य जें म्हणिजे ॥ २७३ ॥

अर्थ:
"आणि अर्जुना, सर्व ज्ञानरूपी वाटा ज्या गावाला येऊन मिळतात व वेदांच्या चव्हाट्यावर ज्याला वेद्य (समजून घेण्याची मुख्य गोष्ट) म्हणतात."
(सर्व ज्ञानाची गती आणि वेदातील खरी माहिती हे परमात्म्याच्या ज्ञानामुळे प्राप्त होते.)

ओवी २७४

जेथ नानामतां बुझावणी जाहाली ।
एकमेकां शास्त्रांची अनोळखी फिटली ।
चुकलीं ज्ञानें जेथ मिळों आलीं । जें पवित्र म्हणिजे ॥ २७४ ॥

अर्थ:
"जेथ नानामतां बुझावणी जाहाली, एकमेकां शास्त्रांची अनोळखी फिटली, चुकलीं ज्ञानें जेथ मिळों आलीं, जें पवित्र म्हणिजे."
(जिथे विविध मतांमध्ये विसंगती उत्पन्न झाली आहे, तिथे ज्ञानाचा गोंधळ झाला आहे, तेथे पवित्रतेचा अनुभव मिळतो.)

ओवी २७५

पैं ब्रह्मबीजा जाहला अंकुरु । घोषध्वनीनादाकारु ।
तयाचें गा भुवन जो ॐकारु । तोही मी गा ॥ २७५ ॥

अर्थ:
"ब्रह्मरूपी बीजाला फुटलेला जो अंकुर व घोष (परा), ध्वनी (पश्यन्ती), नाद (मध्यमा) व आकार (वैखरी) यांचे मंदिर, असा जो ॐकार तो मी आहे."
(ॐकार हा ब्रह्माचा प्रतीक आहे, जो सर्व विश्वाचा आधार आहे, आणि तो परमात्म्याचा स्वरूप आहे.)

ओवी २७६

जया ॐकाराचिये कुशीं । अक्षरें होतीं अ‍उमकारेंसीं ।
जियें उपजत वेदेंसीं । उठलीं तिन्हीं ॥ २७६ ॥

अर्थ:
"ज्या ॐकाराच्या पोटात अ, उ, म अशी अक्षरे होती व ती उपजताक्षणीच तिन्ही वेदांना घेऊन प्रगट झाली."
(ॐकारातील अक्षरे म्हणजे अ, उ, म, या अक्षरांनी वेदांचे ज्ञान आणि विविधता प्रकट केली.)

ओवी २७७

म्हणौनि ऋग्यजुःसामु । हे तीन्ही म्हणे मी आत्मारामु ।
एवं मीचि कुलक्रमु । शब्दब्रह्माचा ॥ २७७ ॥

अर्थ:
"म्हणून ऋग्वेद, यजुर्वेद व सामवेद हे तिन्ही वेद मीच आहे. याप्रमाणे वेदाची संपूर्ण परंपरा मीच आहे असे आत्माराम श्रीकृष्ण म्हणाले."
(श्रीकृष्ण हे सिद्ध करतात की, वेदांचा संपूर्ण ज्ञान आणि त्याचा सारांश हे सर्व काही त्यांच्यातच आहे.)

ओवी २७८

हें चराचर आघवें । जिये प्रकृती आंत सांठवे ।
ते शिणली जेथ विसवे । ते परमगती मी ॥ २७८ ॥

अर्थ:
"हे स्थावर जंगमात्मक सर्व जग (महाप्रलयकाळी) ज्या मायेच्या पोटात सांठवते, ती माया श्रम पावली असता ज्या ठिकाणी विश्रांती घेते, ती परमगती मीच आहे."
(सृष्टीच्या सर्व रूपांचा अंत आणि प्रारंभ परमात्म्यात होतो.)

ओवी २७९

आणि जयाचेनि प्रकृति जिये । जेणें अधिष्ठिली विश्व विये ।
जो येऊनि प्रकृती इये । गुणातें भोगी ॥ २७९ **/

अर्थ:
"आणि ज्याच्या योगाने प्रकृति जगते, ज्याने तिचा (प्रकृतीचा) अंगीकार केला असता ती जगाला प्रसवते आणि जो ह्या प्रकृतीशी तादाम्त्य करून गुणांचा (सत्व, रज, तमांचा) भोग घेतो."
(प्रकृतीतील गुणांचा अनुभव घेणारा परमात्मा आहे.)

ओवी २८०

तो विश्वश्रियेचा भर्ता । मीचि गा एथ पंडुसुता ।
मी गोसावी असे समस्ता । त्रैलोक्याचा ॥ २८० ॥

अर्थ:
"अरे अर्जुना, तो विश्वलक्ष्मीचा नवरा मीच आहे. या सर्व त्रैलोक्याचा धनी मी आहे."
(संपूर्ण विश्वाचा आधार आणि धनी परमात्मा आहे.)

ओवी २८१

आकाशें सर्वत्र वसावें । वायूनें नावभरी उगे नसावें ।
पावकें दाहावें । वर्षावें जळें ॥ २८१ ॥

अर्थ:
"आकाशाने सर्वत्र रहावे, वार्‍याने क्षणभर देखील स्वस्थ राहू नये, अग्नीने जाळावे व पाण्याने वर्षाव करावा."
(सृष्टीतील सर्व घटक परमात्म्याचे निर्देशित आहेत.)

ओवी २८२

पर्वतीं बैसका न संडावी । समुद्रीं रेखा नोलांडावी ।
पृथ्वीया भूतें वाहावीं । हे आज्ञा माझी ॥ २८२ ॥

अर्थ:
"डोंगरांनी आपले असन सोडू नये, समुद्रांनी आपली मर्यादा उल्लंघू नये, पृथ्वीने सर्व प्राण्यांचा भार वहावा, हे सर्व माझ्या आज्ञेने चालले आहे."
(सृष्टीतील सर्व नियम परमात्म्याच्या आदेशाने चालतात.)

ओवी २८३

म्यां बोलिविल्या वेदु बोले । म्यां चालविल्या सूर्यु चाले ।
म्यां हालविल्या प्राणु हाले ॥ २८३ ॥

अर्थ:
"मी बोलावयास लावले तर वेद बोलतो, मी चालावयास लावले तर सूर्य चालतो, मी हालचाल करावयास लावले तर जगाचा प्रवर्तक प्राण आपले काम करू शकतो."
(संपूर्ण सृष्टीचे कार्य परमात्म्याच्या इच्छेनुसार आहे.)

ओवी २८४

मियांचि नियमिलासांता । काळु ग्रासितसे भूतां ।
इयें म्हणियागतें पंडुसुता । सकळें जयाचीं ॥ २८४ ॥

अर्थ:
"मी नियम घालून दिल्याकारणानेच मृत्यु हा प्राण्यांचा ग्रास करतो व (आतापर्यंत सांगितलेली) अर्जुना, ही सर्व मंडळी ज्याच्या आज्ञेप्रमाणे चालणारी आहेत."
(सर्व जीवनाचे नियम परमात्म्याच्या नियंत्रणात आहेत.)

ओवी २८५

जो ऐसा समर्थु । तो मी जगाचा नाथु ।
आणि गगनाऐसा साक्षिभूतु । तोही मीचि ॥ २८५ ॥

अर्थ:
"असा जो सर्व शक्तिमान या जगाचा मालक तो मी आहे आणि आकाशासारखा सर्वात मिसळून उदासीन रहाणारा देखील मीच आहे."
(परमात्मा सर्व शक्तिशाली आणि निर्लिप्त आहे.)

ओवी २८६

इहीं नामरूपीं आघवा । जो भरला असे पांडवा ।
आणि नामरूपांचाही वोल्हावा । आपणचि जो ॥ २८६ ॥

अर्थ:
"या नामरूपाने जो सर्व व्यापून राहिलेला आहे आणि अर्जुना, नामरूप यांना जो आपण स्वत:च आधार आहे."
(सृष्टीतील सर्व नामरूप परमात्म्यात समाहित आहेत.)

ओवी २८७

जैसे जळाचे कल्लोळ । आणि कल्लोळीं आथी जळ ।
ऐसेनि वसवीतसे सकळ । तो निवासु मी ॥ २८७॥

अर्थ:
"पाण्याच्या जशा लाटा होतात आणि लाटात जसे पाणी असते, याप्रमाणे तेथे सर्व जगाची रचना केली जाते, ते जगाचे रहाण्याचे ठिकाण मीच आहे."
(सृष्टीतील विविधता परमात्म्यात एकत्र आहे.)

ओवी २८८

जो मज होय अनन्य शरण । त्याचें निवारी मी जन्ममरण ।
यालागीं शरणागता शरण्य । मीचि एकु ॥ २८८॥

अर्थ:
"जो मला एकनिष्ठेने शरण येतो, त्याचे जन्म व मरण मी दूर करतो. एवढ्याकरिता शरण आलेल्यांना शरण येण्यास योग्य असा मीच एक आहे."
(जो परमात्म्याचे शरणागती घेतो, त्याला जन्ममरणाच्या चक्रातून मुक्त करतो.)

ओवी २८९

मीचि एक अनेकपणें । वेगळालेनि प्रकृतीगुणें ।
जीत जगाचेनि प्राणें । वर्तत असें ॥ २८९ ॥

अर्थ:
"मी एक असून अनेक स्वरूपे धारण करून प्राण्यांच्या वेगवेगळ्या स्वभावधर्माप्रमाणे जिवंत असलेले जे जग त्याच्या रूपाने वागतो."
(परमात्मा एक असून विविध रूपे धारण करतो.)

ओवी २९०

जैसा समुद्र थिल्लर न म्हणतां । भलतेथ बिंबे सविता ।
तैसा ब्रह्मादि सर्वा भूतां । सुहृद तो मी ॥ २९० ॥

अर्थ:
"जसा समुद्र थिल्लर न म्हणतां, भलतेथ बिंबे सविता; तैसा ब्रह्मादि सर्वा भूतां सुहृद तो मी."
(सर्व सृष्टीतील पदार्थ एकमेकांमध्ये विलीन आहेत, आणि तो परमात्मा एक सुहृद आहे.)

ओवी २९१

मीचि गा पांडवा । या त्रिभुवनासि वोलावा ।
सृष्टिक्षयप्रभवा । मूळ तें मी ॥ २९१ ॥

अर्थ:
"अर्जुना, या त्रैलोक्याचे जीवन मीच आहे. सृष्टीच्या नाशाला व उत्पत्तीला जे कारण ते मीच आहे."
(सृष्टीच्या प्रत्येक लघुनाश आणि उत्पत्तीचा आधार परमात्मा आहे.)

ओवी २९२

बीज शाखांतें प्रसवे । मग तें रूखपण बीजीं सामावे ।
तैसें संकल्पें होय आघवें । पाठीं संकल्पीं मिळे ॥ २९२॥

अर्थ:
"बीजापासून फांद्या उत्पन्न होतात व मग ते सर्व वृक्षत्व त्या बीजामधेच लीन होते, त्याप्रमाणे संकल्पाच्या योगाने सर्वांची उत्पत्ती होते. आणि नंतर सर्व संकल्पातच नाहीसे होते."
(संकल्प आणि बीज यांच्या आधारे जगातील सर्व वस्तूंची उत्पत्ती व समाप्ती होते.)

ओवी २९३

ऐसें जगाचें बीज जो संकल्पु । अव्यक्त वासनारूपु ।
तया कल्पांतीं जेथ निक्षेपु । होय तें स्थान मी ॥ २९३ ॥

अर्थ:
"याप्रमाणे जगाचे मूळ बीज जो संकल्प जो सूक्ष्म वासनारूप असतो तो संकल्प कल्पाच्या अंती जेथे सूक्ष्म रूपाने रहातो ते स्थान मीच आहे."
(संकल्प आणि वासना यांचा ठिकाण परमात्मा आहे.)

ओवी २९४

इयें नामरूपे लोटती । वर्णव्यक्ती आटती ।
जातीचे भेद फिटती । जैं आकारू नाहीं ॥ २९४ ॥

अर्थ:
"ही नामरूपे जेव्हा नाहीशी होतात, वर्ण व व्यक्ती आटून जातात, जातींचे निरनिराळे प्रकार नाहीसे होतात आणि जेव्हा आकाशही नाहीसे होते."
(संपूर्ण सृष्टीच्या अस्तित्वाचा अंत होतो, तेव्हा सर्व भेद आणि प्रकार नष्ट होतात.)

ओवी २९५

तैं संकल्पवासनासंस्कार । माघौतें रचावया चराचर ।
जेथ राहोनि असती अमर । तें निधान मी ॥ २९५ ॥

अर्थ:
"ते संकल्पवासनासंस्कार माघौतें रचावया चराचर. जेथ राहोनि असती अमर, तें निधान मी."
(जेथे सर्व संकल्प आणि वासनांचे मूळ असते, तेथे परमात्मा निवास करतो.)

ओवी २९६

मी सूर्याचेनि वेषें । तपें तैं हें शोषे ।
पाठीं इंद्र होऊनि वर्षें । तैं पुढति भरे ॥ २९६ ॥

अर्थ:
"मी सूर्याच्या रूपाने प्रकाशतो, त्यावेळेला हे सर्व आटून जाते आणि मागाहून मीच इंद्र बनून ज्यावेळेला पाऊस पाडतो, त्यावेळी पुन्हा आबादानी होते."
(सृष्टीचा चक्र प्रवास सूर्याच्या प्रकाशाने आणि इंद्राच्या पावसाने चालतो.)

ओवी २९७

अग्नि काष्ठें खाये । तें काष्ठचि अग्नि होये ।
तैसें मरतें मारितें पाहें । स्वरूप माझें ॥ २९७ ॥

अर्थ:
"अग्नि लाकडे खातो, ती लाकडेच अग्नी बनतात, त्याप्रमाणे मरणारे व मारणारे हे दोन्ही माझी स्वरूपे आहेत असे समज."
(मरण आणि आग यांचा संबंध दर्शवून, सर्व गोष्टींचा आधार परमात्मा आहे.)

ओवी २९८

यालागीं मृत्यूच्या भागीं जें जें । तेंही पैं रूप माझें ।
आणि न मरतें तंव सहजें । मीचि आहें ॥ २९८ ॥

अर्थ:
"याकरता मृत्यूने घेरलेले जे जे आहे ते देखील माझेच रूप आहे आणि त्याचप्रमाणे न मरणारे जे अविनाश आहे ते तर सहजच मी आहे."
(सर्व प्रकारचे जीवन आणि मृत्यु परमात्माचे रूप आहे.)

ओवी २९९

आतां बहु बोलोनि सांगावें । तें एकिहेळां घे पां आघवें ।
तरी सतासतही जाणावें । मीचि पैं गा ॥ २९९ ॥

अर्थ:
"आता पुष्कळ बोलून काय सांगायचे? ते सर्व एकदाच सांगतो, लक्षात ठेव. तर विनाशी आणि अविनाशी म्हणून जे पदार्थ आहेत ते मीच आहे असे समज."
(सर्व जगातील बदलणारे आणि शाश्वत घटक परमात्मा आहे.)

ओवी ३००

म्हणौनि अर्जुना मी नसें । ऐसा कवणु ठाव असे?
परि प्राणियांचें दैव कैसें । जे न देखती मातें? ॥ ३०० ॥

अर्थ:
"अर्जुना, असे काही ठिकाण आहे का जिथे मी नाही? आणि प्राण्यांचे भाग्य कसे आहे, जे ते पाहू शकत नाहीत?"
(सर्वत्र परमात्मा आहे, आणि प्रत्येकाचे भाग्य देखील त्याच्यावर अवलंबून आहे.)

ओवी ३०१

तरंग पाणियेवीण सुकती । रश्मि वातीवीण न देखती ।
तैसे मीचि ते मी नव्हती । विस्मो देखें ॥ ३०१ **/

अर्थ:
"लाटा या जलरूप असून त्या जलाशिवाय वृक्षादिकांप्रमाणे सुकून जात आहेत, तसेच प्रकाशरूप ही सूर्यकिरणे ती दिव्याशिवाय पाहू शकत नाहीत. त्याचप्रमाणे सर्व प्राणी मद्रूप असून त्याच आपण भगवद्रूप आहोत असे वाटत नाही, हे केवढे आश्चर्य आहे? पहा."
(सृष्टीत सर्व काही भगवद्रूप आहे, परंतु प्राणी ते जाणत नाहीत.)

ओवी ३०२

हें आंतबाहेर मियां कोंदलें । जग निखिल माझेंचि वोतिलें ।
कीं कैसें कर्म तयां आड आलें । जें मीचि नाहीं म्हणती? ॥ ३०२ **/

अर्थ:
"हे सर्व जग आत-बाहेर माझ्याच रूपाने ठेचून भरलेले आहे. जग हे केवळ माझेच ओतलेले आहे, परंतु कसे दुर्दैव त्यांच्यावर ओढवले आहे की ते मीच (देवच) नाही असे म्हणतात."
(सर्वत्र परमात्मा आहे, हे मानण्यास लोक तयार नाहीत.)

ओवी ३०३

परि अमृतकुहां पडिजे । कां आपणयांतें कडिये काढिजे ।
ऐसे आथी काय कीजे । अप्राप्तासी ॥ ३०३ ॥

अर्थ:
"परंतु अमृताच्या आडात पडावे आणि आपण आपल्याला काठावर का काढावे? परंतु ते ज्याला अप्राप्त आहे अशालाच असेच होते, त्याला काय करावे?"
(अमृत म्हणजे परम ज्ञान आहे, परंतु ते मिळवणे कठीण असते.)

ओवी ३०४

ग्रासा एका अन्नासाठीं । अंधु धांवताहे किरीटी ।
आढळला चिंतामणि पायें लोटी । आंधळेपणें ॥ ३०४ ॥

अर्थ:
"अर्जुना एका घासभर अन्नाकरता एक आंधळा रस्त्याने धावत असतांना चिंतामणी रत्नाला ठेच लागून अडखळला. पण तो आंधळा होता. म्हणून त्याने तो चिंतामणी लाथेने उडवला."
(ज्ञानाची महत्त्वता न समजल्याने, प्राणी मौल्यवान गोष्टींचा अपमान करतात.)

ओवी ३०५

तैसें ज्ञान जैं सांडूनि जाये । तैं ऐसी हे दशा आहे ।
म्हणौनि कीजे तें केलें नोहे । ज्ञानेंवीण ॥ ३०५ ॥

अर्थ:
"त्याप्रमाणे जेव्हा जीवाला ज्ञान सोडून जाते त्यावेळची जीवाची वरील आंधळ्यासारखी अवस्था होते. म्हणून जे काही करावे ते ते ज्ञानाशिवाय केल्यासारखे होत नाही."
(ज्ञानाचे अस्तित्व आवश्यक आहे, अन्यथा कृती निष्फळ ठरते.)

ओवी ३०६

आंधळेया गरुडाचे पांख आहाती । ते कवणा उपेगा जाती?
तैसें सत्कर्माचे उपखे ठाती । ज्ञानेंवीण ॥ ३०६ ॥

अर्थ:
"आंधळ्याला जर गरुडाचे पंख असले तर त्याला ते कोणत्या उपयोगाला पडतील? त्याप्रमाणे ज्ञानाशिवाय सत्कर्माचरणाचे श्रम केले असता व्यर्थ जातात."
(ज्ञान नसल्यास श्रेष्ठ कार्यही निष्फळ ठरते.)

ओवी ३०७

देख पां गा किरीटी । आश्रमधर्माचिया राहाटी ।
विधिमार्गां कसवटी । जे आपणचि होती ॥ ३०७ ॥

अर्थ:
"पहा अरे अर्जुना, आश्रमधर्माच्या आचरणाने विहित मार्गाला जे आपणच कसोटी होतात (ज्यांच्या आचरणावरून वागण्याचा विधी कळतो असे ज्यांचे आचरण उत्तम असते)."
(आश्रमधर्माचे पालन करणाऱ्यांचे आचरण हे आदर्श ठरते.)

ओवी ३०८

यजन करितां कौतुकें । तिहीं वेदांचा माथा तुके ।
क्रिया फळेंसि उभी ठाके । पुढां जयां ॥ ३०८ ॥

अर्थ:
"ते सहज लीलेने यज्ञ करावयास लागले असता, तिन्ही वेद आपली मान डोलावतात व ज्यांच्यापुढे ती यज्ञक्रिया आपल्या फलासह मूर्तिमंत येऊन उभी रहाते."
(यज्ञ करताना वेदांनाही त्या यज्ञाची मान होती.)

ओवी ३०९

ऐसे दीक्षित जे सोमप । जे आपणचि यज्ञाचें स्वरूप ।
तींही तया पुण्याचेनि नांवें पाप । जोडिलें देखें ॥ ३०९ ॥

अर्थ:
"याप्रमाणे जे यज्ञात सोमरसाचे पान करणारे यज्ञकर्ते आहेत आणि जे आपण स्वत:च यज्ञमूर्ती झाले आहेत, त्यांनी यज्ञापासून होणार्‍या त्या पुण्याच्या नावाने वास्तविक पापाचा लाभ पदरात पाडला असे समज."
(यज्ञ करणार्‍यांचे कार्य, पुण्याऐवजी पाप मिळवण्यासाठी कारणीभूत ठरते.)

ओवी ३१०

श्रुतित्रयांतें जाणोनी । शतवरी यज्ञ करुनी ।
यजिलिया मातें चुकोनी । स्वर्गा वरिती ॥ ३१० ॥

अर्थ:
"श्रुतित्रीयांत जाणोनी, शतवरी यज्ञ करुनी, यजिलिया मातें चुकोनी, स्वर्गा वरिती."
(यज्ञाचे ज्ञान असले तरी योग्यतेच्या अभावामुळे स्वर्ग मिळवण्यासाठी यज्ञ करणारे चुकतात.)

ओवी ३११

जैसें कल्पतरूतळवटीं । बैसोनि झोळिये देतसे गांठी ।
मग निदैव निघे किरीटी । दैन्यचि करूं ॥ ३११ ॥

अर्थ:
"कल्पवृक्षाच्या खाली बसून अभागी पुरुष भीक मागण्याच्या झोळीला गाठी मारतो आणि मग अर्जुना तो अभागी पुरुष ज्या प्रमाणे भीक मागावयास निघतो."
(अज्ञानी व्यक्ती शाश्वत सुख मिळवण्याऐवजी तात्कालिक सुखासाठी भिक्षा मागतो.)

ओवी ३१२

तैसे शतक्रतु यजिलें मातें । कीं ईप्सिताति स्वर्गसुखातें ।
आतां पुण्य कीं हें निरुतें । पाप नोहे ? ॥ ३१२ ॥

अर्थ:
"त्याप्रमाणे शंभर यज्ञ करून त्यांनी माझे आराधन केले आणि मग ते स्वर्गांतील सुखांची इच्छा करूं लागले. आता हे पुण्य आहे का ? तर खरोखर हे पाप नव्हे काय ?"
(स्वर्ग सुखासाठी केलेल्या यज्ञांचे पुण्य खरेच आहे का, की ते एक पाप आहे?)

ओवी ३१३

म्हणौनि मजवीण पाविजे स्वर्गु । तो अज्ञानाचा पुण्यमार्गु ।
ज्ञानिये तयातें उपसर्गु । हानि म्हणती ॥ ३१३ ॥

अर्थ:
"म्हणून माझी प्राप्ती करून न घेता स्वर्गाची प्राप्ती करून घेणे हा अज्ञानी लोकांचा पुण्यमार्ग आहे. ज्ञानी लोक या मार्गाला विघ्न व नाश म्हणतात."
(स्वर्गाची इच्छा करणारा मार्ग अज्ञानाचाच आहे, कारण तो आत्मज्ञानापासून दूर आहे.)

ओवी ३१४

एर्‍हवीं तरी नरकींचें दुःख । पावोनि स्वर्गा नाम कीं सुख ।
वांचूनि नित्यानंद गा निर्दोख । तें स्वरूप माझें ॥ ३१४॥

अर्थ:
"सहज विचार करून पाहिले तर नरकाच्या दु:खाकडे दृष्टि देऊन स्वर्गाला सुख हे नाव आले आहे. वास्तव पाहिले असता, अर्जुना, निर्दोष असा जो त्रिकालाबाधित आनंद, ते माझे स्वरूप आहे."
(स्वर्ग आणि नरक यांच्यातील वास्तविक सुख आणि दुःखाचा विचार करणे आवश्यक आहे.)

ओवी ३१५

मज येतां पैं सुभटा । या द्विविधा गा आव्हांटा ।
स्वर्गु नरकु या वाटा । चोरांचिया ॥ ३१५ ॥

अर्थ:
"अर्जुना माझ्याकडे येत असतांना माझ्या स्वरूपापासून भलतीकडे नेणार्‍या, स्वर्ग व नरक या दोन प्रकारच्या आडवाटा आहेत. त्या चोरांच्या आहेत."
(स्वर्ग आणि नरक यांकडे जाणे ही एक चोरांची पद्धत आहे.)

ओवी ३१६

स्वर्गा पुण्यात्मकें पापें येइजे । पापात्मकें पापें नरका जाइजे ।
मग मातें जेणें पाविजे । तें शुद्ध पुण्य ॥ ३१६ ॥

अर्थ:
"पुण्यरूप पापाने (बाहेरून दिसायला पुण्य व आतून भारलेले पाप) पापरूप पापाने नरकाला जाणे होते. मग माझी प्राप्ती ज्याने होते ते शुद्ध पुण्य होय."
(शुद्ध पुण्याची प्राप्ती ही एकमात्र मार्ग आहे.)

ओवी ३१७

आणि मजचिमाजीं असतां । जेणें मी दुर्‍हावें पंडुसुता ।
तें पुण्य ऐसें म्हणतां । जीभ न तुटे काई ? ॥ ३१७ ॥

अर्थ:
"आणि अर्जुना सर्व प्राणी माझ्या स्वरूपामधे असतांना ज्या कृत्याने मी परमात्मा दुखावला जातो त्या कृत्याला पुण्य असे म्हटले तर जिव्हा झडणार नाही का?"
(पुण्यकृत्यांमध्ये परमात्म्याचे दुखावले जाणे हा एक मोठा विरोधाभास आहे.)

ओवी ३१८

परि हें असो आतां प्रस्तुत । ऐकें यापरि ते दीक्षित ।
यजूनि मातें याचित । स्वर्गभोगु ॥ ३१८ ॥

अर्थ:
"परंतु ह्या प्रसंगी हे आता राहू दे. अर्जुना ऐक या प्रमाणे ते यज्ञकर्ते वस्तुत: माझी आराधना करतात, पण स्वर्गातील दिव्य पदार्थांच्या भोगाची याचना करतात."
(यज्ञ करणारे स्वर्गातील सुखांची इच्छा करतात, मात्र ते परमेश्वराचे आराधन करत आहेत.)

ओवी ३१९

मग मी न पविजे ऐसें । जें पापरूप पुण्य असे ।
तेणें लाधलेनि सौरसें । स्वर्गा येती ॥ ३१९ ॥

अर्थ:
"मग मी ज्याच्यायोगाने प्राप्त होत नाही, असे जे पापरूप पुण्य आहे, त्याच्या योगाने मिळालेल्या योग्यतेने ते स्वर्गाला जातात."
(पापरूप पुण्य मिळवूनही स्वर्ग मिळवणे शक्य आहे.)

ओवी ३२०

जेथ अमरत्व हें सिंहासन । ऐरावतासारिखें वाहन ।
राजधानीभुवन । अमरावती ॥ ३२० ॥

अर्थ:
"जेथ अमरत्व हें सिंहासन आहे आणि ऐरावतासारिखें वाहन आहे, तिथे राजधानि म्हणजे अमरावती आहे."
(अमरत्वाची राज्य, अमरावती, हे सर्वोच्च स्थान आहे.)

​

ओवी ३२१

जेथ महासिद्धींचीं भांडारें । अमृताचीं कोठारें ।
जिये गांवीं खिल्लारें । कामधेनूंचीं ॥ ३२१ ॥

अर्थ:
"ज्या स्वर्गात अणिमा, लघिमा, इत्यादी महासिद्धींची भांडारे आहेत, अमृताची कोठारे आहेत व ज्या गावात कामधेनूंचे कळप आहेत."
(अणिमा आणि लघिमा यांसारख्या महासिद्धींचे ठिकाण, अमृताच्या कोठारांनी भरलेले स्थान, आणि कामधेनूंचे कळप असलेले गाव.)

ओवी ३२२

जेथ वोळगे देव पाइका । सैंघ चिंतामणीचिया भूमिका ।
विनोदवनवाटिका । सुरतरूंचिया ॥ ३२२ ॥

अर्थ:
"ज्या स्वर्गात देवसमुदाय चाकर होऊन सेवा करतो, जेथे जिकडे तिकडे चिंतामणी नावाच्या रत्नांच्या जमिनी आहेत व जेथे करमणुकीसाठी केलेले बगीचे कल्पवृक्षांचे आहेत."
(देवांचा समुदाय सेवा करणारा, चिंतामणीच्या भूमीवर स्थित, कल्पवृक्षांच्या बगीच्यात आनंद घेणारा.)

ओवी ३२३

गंधर्व गात गाणीं । जेथ रंभे ऐसिया नाचणी ।
उर्वशी मुख्य विलासिनी । अंतौरिया ॥ ३२३ ॥

अर्थ:
"जेथे गंधर्वांची गाणी हीच गाणी आहेत व जेथे रंभेसारख्या सुंदर अप्सरा नाचणार्‍या आहेत आणि विलास करण्याकरता ज्या स्त्रिया आहेत त्यात मुख्य उर्वशी आहे."
(गंधर्वांचे गाणे, रंभेच्या नृत्याने सजलेले स्थान, उर्वशी या प्रमुख अप्सरासहित.)

ओवी ३२४

मदन वोळगे शेजारें । जेथ चंद्र शिंपे सांबरें ।
पवना ऐसे म्हणियारे । धांवणें जेथ ॥ ३२४ ॥

अर्थ:
"जेथे शय्यागृहात मूर्तिमंत मदन सेवाचाकरी करतो, ज्या ठिकाणी प्रत्यक्ष चंद्र (आपल्या अमृतमय किरणांनी) सडासंमार्जन करतो व वार्‍यासारखा चपळ जासूद जेथे म्हटलेले काम करण्यास तयार आहे."
(मदन सेवेत असलेले, चंद्राच्या किरणांनी शुद्ध केलेले स्थान, काम करण्यास सज्ज असलेले वातावरण.)

ओवी ३२५

पैं बृहस्पती मुख्य आपण । असे स्वस्तीश्रियेचे ब्राह्मण ।
ताटियेचे सुरगण । बहुवस जेथें ॥ ३२५ ॥

अर्थ:
"देवगुरु बृहस्पती स्वत: ज्यामध्ये मुख्य आहेत असे आशीर्वाद देणारे व कल्याण इच्छिणारे ब्राह्मण जेथे आहेत व जेथे पंक्तीला देवमंडळींचे समुदाय आहेत."
(बृहस्पतीच्या आशीर्वादांसहित असलेले, कल्याणकारक ब्राह्मणांचे स्थान, देवगणांचे एकत्रित पंक्ती.)

ओवी ३२६

लोकपाळ रांगेचे । राउत जिये पदवीचे ।
उच्चैःश्रवा खांचे । खोळणिये ॥ ३२६ ॥

अर्थ:
"ज्या ठिकाणी घोडेस्वार लोकपालांच्या (पूर्वादि दिशांचे स्वामी) बरोबरीचे आहेत, जेथे उच्चै:श्रवा नावाचा इंद्राचा घोडा पुढे चालतो,"
(लोकपालांचे थोर स्थान, इंद्राचा उच्चैःश्रवा घोडा चालणारे.)

ओवी ३२७

हे असो बहु ऐसे । भोग इंद्रसुखासरिसे ।
ते भोगिजती जंव असे । पुण्यलेशु ॥ ३२७ ॥

अर्थ:
"हे असो बहु असे भोग इंद्रसुखासरिसे. ते भोगिजती जंव असे पुण्यलेशु."
(अशा प्रकारचे सुख, इंद्राच्या सुखासमान, पण हे पुण्याच्या अल्पतेने मिळवलेले असते.)

ओवी ३२८

मग तया पुण्याची पाउटी सरे । सवेंचि इंद्रपणाची उटी उतरे ।
आणि येऊं लागती माघारे । मृत्युलोका ॥ ३२८ ॥

अर्थ:
"मग त्या पुण्याने प्राप्त झालेला दर्जा नाहीसा झाला की त्याबरोबरच यज्ञकर्त्यात असलेले इंद्राच्या ऐश्वर्याचे तेज कमी होते. आणि मग ते मृत्युलोकाला परत येऊ लागतात."
(पुण्याची प्राप्ती संपली की इंद्राचे ऐश्वर्य कमी होते, त्यामुळे पुन्हा मृत्युलोकात यायला लागतात.)

ओवी ३२९

जैसा वेश्याभोगी कवडा वेंचे । मग दारही चेपूं नये तियेचें ।
तैसें लाजिरवाणें दीक्षितांचें । काय सांगों ? ॥ ३२९ ॥

अर्थ:
"ज्याप्रमाणे वेश्येच्या नादात पैसा नाहीसा होतो, मग तिच्या दारास हात लावण्याचीही सोय रहात नाही. त्याप्रमाणे (पुण्याची पुंजी सरलेल्या) यज्ञकर्त्यांची स्थिती लज्जास्पद आहे. त्याचे काय वर्णन करावे?"
(वेश्येच्या प्रेमात कमी होत असलेल्या धन्यामुळे वेश्येच्या दारास हात लावण्याचीही सोय नसते, तशा स्थितीत यज्ञकर्त्यांची लाज वाटते.)

ओवी ३३०

एवं थितिया मातें चुकले । जींहीं पुण्यें स्वर्ग कामिलें ।
तयां अमरपण तें वावों जालें । अंतीं मृत्युलोकु ॥ ३३० ॥

अर्थ:
"या प्रमाणे यथार्थपणे चुकले, ज्या पुण्यांमुळे स्वर्गाचा लाभ झाला, त्यांमुळे अमरपण संपुष्टात येऊन ते मृत्युलोकात जाऊन संपतात."
(पुण्यामुळे स्वर्गाची प्राप्ती होऊन चुकलेल्यांना अमरपण मिळत नाही आणि त्यांचा अंत मृत्युलोकात होतो.)

ओवी ३३१

मातेचिया उदरकुहरीं । पचूनि विष्ठेच्या दाथरीं ।
उकडूनि नवमासवरी । जन्मजन्मोनि मरती ॥ ३३१ ॥

अर्थ:
"आईच्या पोटरूपी गुहेत, नरकाच्या उकडीतील थरात, नऊ महिनेपर्यंत उकडून पुन: पुन: ते जन्माला येऊन मरतात."
(मातेशी संबंधित अवस्थेत, जिथे नऊ महिने असलेली गर्भावस्था असते, तिथे नरकासारखी स्थिती भोगून जन्माला येत आणि पुन्हा मरण पावतात.)

ओवी ३३२

अगा स्वप्नीं निधान फावे । परि चेइलिया हारपे आघवें ।
तैसें स्वर्गसुख जाणावें । वेदज्ञाचें ॥ ३३२ ॥

अर्थ:
"अर्जुना स्वप्नामधे द्रव्याचा ठेवा सापडतो, पण जागे झाले असता तो सर्व नाहीसा होतो. त्याप्रमाने वेद जाणणार्‍या यज्ञकर्त्याचे स्वर्गसुख समजावे."
(स्वप्नात संपत्ती मिळवण्यासारखे, प्रत्यक्षात ती संपत्ती गमावली जात असल्यामुळे वेदज्ञांपैकी ज्यांचे ज्ञान अपूर्ण आहे त्यांचे स्वर्गसुख देखील भास आहे.)

ओवी ३३३

अर्जुना वेदविद जर्‍ही जाहला
तरी मातें नेणता वायां गेला।
कणु सांडूनि उपणिला।
कोंडा जैसा ॥ ३३३॥

अर्थ:
"ज्याप्रमाणे धान्य टाकून नुसता कोंडा उफाणावा, त्याप्रमाणे अर्जुना, मला जाणले नाही तर प्रत्यक्ष एवढा वेद तरी तो व्यर्थ होतो."
(जाणूनही जर काही साधता आले नाही तर, ज्ञानाचे प्रमाण फक्त कोंड्यात गहू टाकण्यासारखे आहे, कारण त्याचा उपयोग होत नाही.)

ओवी ३३४

म्हणौनि मज एकेंविण
हे त्रयीधर्म अकारण।
आतां मातें जाणोनि कांहीं नेण
तूं सुखिया होसी ॥ ३३४॥

अर्थ:
"माझ्या एकट्या अव्यक्तपणामुळे हे त्रयीधर्म (वेद, कर्म, ज्ञान) अकारण आहे. आता मातेशी जाणून काही साधता येणार नाही, तरी तू सुखी होशील."
(तू एकट्याच्या ज्ञानामुळे त्रयीधर्माचे कारण असू शकत नाहीस, तरीही तू सुखी राहशील.)

​

ओवी ३३५

पैं सर्वभावेसीं उखितें
जे वोपिलें मज चित्तें।
जैसा गर्भगोळु उद्यमातें
कोणाही नेणें ॥ ३३५॥

अर्थ:
"जे सर्व प्रकारच्या वृत्तींसहित चित्ताने मला उक्ते विकले गेले, ज्याप्रमाणे मातेच्या गर्भातील मूल कोणत्याही व्यवहाराला जाणत नाही."
(जसं गर्भातील मूल कोणत्याही अनुभवाची समज करून घेऊ शकत नाही, तसंच मीही सर्व वृत्तींसह अदृश्य आहे.)

ओवी ३३६

तैसा मीवांचूनि कांहीं
आणीक गोमटेंचि नाहीं।
मजचि नाम पाहीं
जिणेंया ठेविलें ॥ ३३६॥

अर्थ:
"तसा मी (संपूर्णता आणि व्याप्तीच्या दृष्टिकोनातून) काहीही नाही, अन्यथा कोणतीही गोमटी वस्तूही नाही. माझं नाम फक्त त्याच्यात आहे."
(मी वास्तवात कोणतीही वस्तु नाही, परंतु माझं अस्तित्व एक गुण म्हणूनच आहे.)

ओवी ३३७

ऐसे अनन्यगतिकें चित्तें
चिंतितसांतें मातें।
जे उपासिति तयांतें
मीचि सेवीं ॥ ३३७॥

अर्थ:
"याप्रमाणे एकनिष्ठ चित्ताने माझे चिंतन करत असता जे माझी उपासना करतात त्यांची सेवा मीच करतो."
(जे भक्त एकनिष्ठ मनाने माझं चिंतन करतात, त्यांच्या सेवेसाठी मी सदैव तत्पर असतो.)

ओवी ३३८

ते एकवटूनि जिये क्षणीं
अनुसरले गा माझिये वाहणीं।
तेव्हांचि तयांची चिंतवणी
मजचि पडली ॥ ३३८॥

अर्थ:
"ते एकवटून ज्या क्षणी माझ्या मार्गाचा अनुसरण करतात, त्या क्षणी त्यांची चिंतवणी माझ्यावर येते."
(जे भक्त एकत्र येऊन माझ्या मार्गाचे अनुसरण करतात, त्यावेळी त्यांच्या चिंतनाची ऊर्जा माझ्यावर येते.)

ओवी ३३९

मग तींहीं जें जें करावें
तें मजचि पडिलें आघवें।
जैसी अजातपक्षाचेनि जीवें
पक्षिणी जिये ॥ ३३९॥

अर्थ:
"मग जे जे म्हणून त्यांस करावयाचे असते, ते ते सर्व मलाच करावे लागते. जसे पंख न फुटलेल्या पिलांच्या जीवित्वाने पक्षिण जगते."
(जेव्हा जेव्हा भक्त काही करायचे ठरवतात, तेव्हा ते सर्व कार्य माझ्यावर येते, जसे पंख न फुटलेल्या पिलांना त्यांच्या माता त्यांच्या जीवितासाठी आवश्यक आहे.)

ओवी ३४०

आपुली तहान भूक नेणें
तान्हया निकें तें माउलीसीचि करणें।
तैसें अनुसरले जे मज प्राणें
तयांचें सर्व मी करीं ॥ ३४०॥

अर्थ:
"आपली तहानभूक काही न जाणता लहान मुलाला जे हितकर असेल, ते आईलाच करणे भाग पडते; त्या मुलाप्रमाणे जे मला अंत:करणपूर्वक भजले, त्यांचे काहीही करण्यास मी लाजत नाही."
(ज्याप्रमाणे आई आपल्या लहान मुलाची काळजी घेते, तशाच प्रकारे जे भक्त मनापासून मला भजतात, त्यांच्यासाठी मी सर्व काही करण्यास तयार आहे.)

ओवी ३४१

तया माझिया सायुज्याची चाड
तरी तेंचि पुरवीं कोड।
कां सेवा म्हणती तरी आड
प्रेम सूयें ॥ ३४१॥

अर्थ:
"त्यांना जर माझ्या एकरूपतेची इच्छा असेल, तर तीच त्यांची आवड मी पूर्ण करतो; किंवा ते माझ्या सेवेची मागणी करतील तर आम्हा दोघांमधे प्रेम घालतो."
(जेव्हा भक्त माझ्याशी एकरूप होण्याची इच्छा करतात, तेव्हा मी त्यांची आवड पूर्ण करतो. ते जर माझ्या सेवेची मागणी करतात, तर माझ्यात आणि त्यात प्रेम वाढते.)

ओवी ३४२

ऐसा मनीं जो जो धरिती भावो
तो तो पुढां पुढां लागे तयां देवों।
आणि दिधलियाचा निर्वाहो
तोही मीचि करीं ॥ ३४२॥

अर्थ:
"याप्रमाणे जो जो हेतु मनात धरतात, तो तो मी त्यांच्या पुढे पुढे होऊन त्यांना द्यावयास लागतो; आणि दिलेल्याचे रक्षणही मीच करतो."
(जे भक्त त्यांच्या मनात काही विचार करतात, तेव्हा मी त्यांच्यासाठी ते सर्व देण्यासाठी पुढे जातो आणि दिलेल्या वस्तूचे रक्षणही मी करतो.)

ओवी ३४३

हा योगक्षेमु आघवा
तयांचा मजचि पडिला पांडवा।
जयांचिया सर्वभावा
आश्रयो मी ॥ ३४३॥

अर्थ:
"ज्याच्या सर्व वृत्तींना मीच एक आश्रय आहे, त्यांस नसलेला इच्छित पदार्थ देणे व दिलेला पदार्थ जतन करणे, हे सर्व अर्जुना, मलाच करावे लागते."
(ज्या भक्तांची सर्व इच्छाएँ माझ्यावर अवलंबून आहेत, त्यांना इच्छित वस्तू देणे आणि त्या वस्तूचे रक्षण करणे, हे सर्व माझ्यावर येते.)

​

ओवी ३४४

आतां आणिकही संप्रदायें
परी मातें नेणती समवायें।
जें अग्निइंद्रसूर्यसोमाये
म्हणौनि यजिती ॥ ३४४॥

अर्थ:
"आता सांगितलेल्या संप्रदायाखेरीज इतर जे संप्रदाय आहेत, ते सर्वत्र समान असणारा जो मी, त्या मला जाणत नाहीत आणि ते अग्नये, इंद्राय, सूर्याय, सोमाय स्वाहा असे म्हणून यज्ञ करतात."
(अर्थात, इतर सर्व संप्रदायांची माहिती न ठेवता, अग्नि, इंद्र, सूर्य, सोम यांना स्वाहा म्हणून यज्ञ करणारे संप्रदाय मला ज्ञात नाहीत.)

ओवी ३४५

तेही कीर मातेंचि होये
कां जें हें आघवें मीचि आहें।
परि ते भजती उजरी नव्हे
विषम पडे ॥ ३४५॥

अर्थ:
"ते त्यांनी इंद्रादिकांच्या भावनेने केलेले भजन निश्वयेकरून माझेच भजन होत असते. कारण की ह्या सर्व रूपांनी मीच एक आहे, पण तो त्यांचा भजन करण्याचा संप्रदाय सरळ नसून वाकडा आहे."
(ते इंद्र व इतर देवतांना भजत असले तरी हे भजन माझ्याशी संबंधित आहे, कारण मीच त्या सर्व देवतांचा स्रोत आहे, पण त्यांचा भजन पद्धत चुकीचा आहे.)

ओवी ३४६

पाहें पां शाखा पल्लव रुखाचें
हे काय नव्हती एकाचि बीजाचें?
परी पाणी घेणें मुळाचें
तें मुळींचि घापे ॥ ३४६॥

अर्थ:
"अर्जुना, पहा झाडाच्या फांद्या आणि पाने, ही एकाच बीजापासून झालेली नसतात काय? परंतु पाणी घेणे हे मुळाचे काम असल्यामुळे पाणी मुळालाच घातले पाहिजे."
(झाडाच्या पानं आणि फांद्यांमध्ये एकता असली तरी पाण्याची आवश्यकता मुळांसाठीच असते.)

ओवी ३४७

कां दहाही इंद्रियें आहाती
इयें जरी एकेचि देहींचीं होती।
आणि इहीं सेविले विषयो जाती
एकाचि ठायीं ॥ ३४७॥

अर्थ:
"किंवा दहा इंद्रिये आहेत आणि जरी ती एकाच देहात आहेत, आणि त्यांनी भोगलेले विषय एकाच ठिकाणी भोक्त्याला जाऊन पोचतात."
(दहा इंद्रियांचा उपयोग एकाच देहात होत असला तरी त्यातून मिळणारे अनुभव एकाच ठिकाणी जाऊन पोहोचतात.)

ओवी ३४८

तरि करोनि रससोय बरवी
कानीं केवीं भरावी?
फुलें आणोनि बांधावीं
डोळां केवीं? ॥ ३४८॥

अर्थ:
"असे जरी असले तरी उत्तम पक्वान्न करून कानात कसे भरावे? फुले आणून ती डोळ्यांवर कशी बांधावी?"
(जरी इंद्रियांचा उपयोग एकाच ठिकाणी होत असला तरी ती इंद्रिये तशा प्रकारे वापरता येणार नाहीत.)

ओवी ३४९

तेथ रसु तो मुखेंचि सेवावा
परिमळु तो घ्राणेंचि घ्यावा।
तैसा मी तो यजावा
मीचि म्हणौनि ॥ ३४९॥

अर्थ:
"त्या ठिकाणी पक्वान्ने ही तोंडानेच खाल्ली पाहिजेत, जो वास, तो नाकानेच घेतला पाहिजे. त्याप्रमाणे माझॆ भजन माझ्या भावनेनेच करावे."
(जसें पक्वान्न तोंडाने खाणं आवश्यक आहे, तसेच माझ्या भजनात मला हृदयाने प्रामाणिक असणे आवश्यक आहे.)

ओवी ३५०

येर मातें नेणोनि भजन
तें वायांचि गा आनेंआन।
म्हणौनि कर्माचे डोळे ज्ञान
तें निर्दोष होआवें ॥ ३५०॥

अर्थ:
"अशा प्रकारे मातेंनी केलेले भजन हे वायाच्या अनुकूल आहे; म्हणून कर्माचे डोळे ज्ञान निर्दोष असावे."
(जे भक्त चुकलेले भजन करतात ते त्यांचे कर्म आणि ज्ञान शुद्ध असले पाहिजे.)

​

​

ओवी ३५१

एर्‍हवीं पाहे पां पंडुसुता
या यज्ञोपहारां समस्तां।
मीवांचूनि भोक्ता
कवणु आहे? ॥ ३५१॥

अर्थ:
"एरवी अर्जुना, पहा की, या सर्व यज्ञातील सामुग्रीचा माझ्यावाचून भोग घेणारा दुसरा कोण आहे?"
(अर्जुना, या सर्व यज्ञातील सर्व सामग्रीचा भोग घेणारा मीच एकटा आहे; त्यामुळे इतर कोण आहे?)

ओवी ३५२

मी सकळां यज्ञांचा आदि
आणि यजना या मीचि अवधि।
कीं मातें चुकोनि दुर्बुद्धि
देवां भजले ॥ ३५२॥

अर्थ:
"सर्व यज्ञांचा आरंभ मी आहे आणि यज्ञांचा शेवटही मी आहे. अशा प्रकारे या यज्ञांच्या आरंभी व अंती असणारा जो मी, त्या मला टाकून हे दुर्बुद्धिप्रधान याज्ञिक इंद्रादि देवांना भजतात."
(सर्व यज्ञांचे आरंभ व अंत मीच आहे, तरीही हे दुर्बुद्धी लोक इंद्र आणि इतर देवता यांना भजतात.)

ओवी ३५३

गंगेचें उदक गंगें जैसें
अर्पिजे देवपितरोद्देशें।
माझें मज देती तैसें
परि आनानीं भावी ॥ ३५३॥

अर्थ:
"ज्याप्रमाणे गंगेच्या काठी तर्पण करावयास बसले म्हणजे गंगेतील पाणी घेऊन ते देव व पितर यांना उद्देशून पुन्हा गंगेतच टाकतात, त्याचप्रमाणे माझेच मला देतात, परंतु ते वेगवेगळ्या भावनेने देतात."
(जसे गंगेच्या तीरावर तर्पण करताना पाणी गंगेतच टाकतात, तसंच लोक माझं देऊन मला सुद्धा भजतात, पण त्यांच्या भावनांमध्ये वेगळेपण आहे.)

ओवी ३५४

म्हणौनि ते पार्था
मातें न पवतीचि सर्वथा।
मग मनीं वाहिली जे आस्था
तेथ आले ॥ ३५४॥

अर्थ:
"अर्जुना, त्यामुळे ते सर्व मूळत: मला प्राप्त होत नाहीत, तरीही त्यांच्या मनातील आस्था तिथे येते."
(त्यांचे सर्व देवांना अर्पण केलेले भजन प्रत्यक्षात मला पोचत नाही, पण त्यांच्या मनातील श्रद्धा मात्र तिथे येते.)

ओवी ३५५

मनें वाचा करणीं
जयांचीं भजनें देवांचिया वाहणीं।
ते शरीर जातिये क्षणीं
देवचि जाले ॥ ३५५॥

अर्थ:
"मनाने, वाचेने व सर्व इंद्रियांनी ज्यांचा भजनप्रवाह इंद्रादि देवांचे मार्गाकडे आहे, त्यांचा देह पडताक्षणीच त्यांना स्वर्गात देवशरीर मिळते."
(ज्यांचा मन, वाणी आणि इंद्रियांनी देवांच्या भजनेत वळण घेतले आहे, त्यांचे देह जाऊन त्यांनी स्वर्गातील देवशरीर प्राप्त केले.)

ओवी ३५६

अथवा पितरांचीं व्रतें
वाहती जयांचीं चित्तें।
जीवित सरलिया तयांतें
पितृत्व वरी ॥ ३५६॥

अर्थ:
"अथवा श्राद्धपक्षादी जी पितरांची व्रते आहेत ती व्रते अंत:करणपूर्वक जे पाळतात ते मेल्यावर त्यांना पितृलोकाची प्राप्ती होते."
(किंवा जे पितरांचे व्रत श्राद्धाच्या काळात मनःपूर्वक पाळतात, त्यांना मृत्युनंतर पितृलोकाची प्राप्ती होते.)

ओवी ३५७

कां क्षुद्रदेवतादि भूतें
तियेचि जयांचि परमदैवतें।
जिहीं अभिचारिकीं तयांतें
उपासिलें ॥ ३५७॥

अर्थ:
"किंवा भूतखेतादि क्षुद्र देवता हीच ज्यांची श्रेष्ठ दैवते आहेत व त्यांची जारण, मारण, उच्चाटान इत्यादि तामसकर्मांनी उपासना केली आहे."
(किंवा ज्यांनी क्षुद्र देवता आणि भूतांकडून बलिप्रदान, जारण, मारण इत्यादी तामस कर्मे करून उपासना केली आहे, ती त्यांची श्रेष्ठ देवता असते.)

ओवी ३५८

तयां देहाची जवनिका फिटली
आणि भूतत्वाची प्राप्ती जाहली।
एवं संकल्पवशें फळलीं
कर्में तयां ॥ ३५८॥

अर्थ:
"त्यांचा देहरुपी पडदा दूर होतो व नंतर त्यांना भूताखेतादिकांची गती मिळते. याप्रमाणे ज्यांनी जशा हेतूने कर्मे केली असतील, ती त्यांना तशी फलद्रूप होतात."
(त्यांचा देहाच्या जाळ्यातून मुक्त होतो, आणि त्यांना भूतकायामध्ये गती प्राप्त होते; ज्यांनी जशा हेतूने कर्मे केली आहेत, तीच फळ देतात.)

ओवी ३५९

मग मीचि डोळां देखिला
जिहीं कानीं मीचि ऐकिला।
मीचि मनीं भाविला
वानिला वाचा ॥ ३५९॥

अर्थ:
"मग ज्यांनी डोळ्यांनी मलाच पाहिले, ज्यांनी कानांनी माझ्याच गोष्टी ऐकल्या, मनामध्ये ज्यांनी माझीच कल्पना केली व वाणीने माझे वर्णन केले."
(ज्यांनी मलाच डोळ्यांनी पाहिले, कानांनी माझेच शब्द ऐकले, मनाने माझा विचार केला आणि वाचन केले.)

ओवी ३६०

सर्वांगीं सर्वांठायीं
मीचि नमस्करिला जिहीं।
दानपुण्यादिकें जें कांहीं
तें माझियाचि मोहरां ॥ ३६०॥

अर्थ:
"सर्वांगीं सर्वांठायीं मीचि नमस्करिला जिहीं, दानपुण्यादिकें जें कांहीं, तें माझियाचि मोहरां."
(सर्वकडे, सर्वांत मीच वंदन केले जातो, दान आणि पुण्याची कोणतीही गोष्ट ही माझीच असते.)

ओवी ३६१

जिहीं मातेंचि अध्ययन केलें
जे आंतबाहेरि मियांचि धाले।
जयांचें जीवित्व जोडलें
मजचिलागीं ॥ ३६१॥

अर्थ:
"ज्यांनी माझे ज्ञान करून देणार्‍या ज्ञानाचा अभ्यास केला, जे आतबाहेर माझ्याच योगाने तृप्त झालेले आहेत, ज्यांना माझ्याकरताच आयुष्य लाभलेले आहे."
(ज्यांनी माझ्या ज्ञानाचा अभ्यास केला, आणि ज्यांनी माझ्या कृतीने मन आणि बाहेर तृप्तता अनुभवली आहे, त्यांचे जीवन माझ्याशी जोडले आहे.)

ओवी ३६२

जे अहंकारु वाहत आंगीं
आम्ही हरीचे भूषावयालागीं।
जे लोभिये एकचि जगीं
माझेनि लोभें ॥ ३६२॥

अर्थ:
"आम्ही हरीचे दास आहोत असे भूषण मिरवण्याकरता जे आपल्या ठिकाणी अहंकार घेतात, ते जगात एक माझ्याच लोभाने लोभी झालेले आहेत."
(जे लोक हरीचे भक्त म्हणून अहंकाराने आपली महत्त्वाकांक्षा साधतात, ते माझ्या प्रेमात लोभी झाले आहेत.)

ओवी ३६३

जे माझेनि कामें सकाम
जे माझेनि प्रेमें सप्रेम।
जे माझिया भुली सभ्रम
नेणती लोक ॥ ३६३॥

अर्थ:
"जे माझ्याविषयीच्या कामनेनेच कामनायुक्त आहेत, जे माझ्याविषयीच्या प्रेमाने प्रेमयुक्त आहेत व जे माझ्याठिकाणी भुलल्यामुळे वेडे झाले आहेत, म्हणून लोकांना जाणत नाहीत."
(जे माझ्या कार्याने आणि प्रेमाने भिजले आहेत, ते लोकांच्या दृष्टीत वेडे होतात.)

ओवी ३६४

जयांचीं जाणती मजचि शास्त्रें
मी जोडें जयांचेनि मंत्रें।
ऐसें जे चेष्टामात्रें
भजले मज ॥ ३६४॥

अर्थ:
"ज्यांची शास्त्रे तर मलाच जाणतात, जे अशा मंत्राचा जप करतात की त्यापासून त्यांना माझीच प्राप्ती होते, अशा प्रकारे ज्यांनी आपल्या कायिक, वाचिक, मानसिक या सर्व कर्मांनी माझे भजन केले."
(जे लोक शास्त्रानुसार मला जाणतात आणि मंत्रांनी माझी उपासना करतात, त्यांचे भक्ती रूपांतर मला प्राप्त होते.)

ओवी ३६५

ते मरणा ऐलीचकडे
मज मिळोनि गेले फुडे।
मग मरणीं आणिकीकडे
जातील केवीं ? ॥ ३६५॥

अर्थ:
"त्याम्ना मरण येण्याच्या पूर्वीच माझ्या स्वरूपाशी त्याचे निश्चयेकरून ऐक्य झाले. ते मग मरणसमयी इतर गतीस कसे जातील?"
(जे लोक मरणाच्या आधीच माझ्या स्वरूपात एकरूप झाले आहेत, त्यांना मरणानंतर इतर गती मिळणार नाही.)

ओवी ३६६

म्हणौनि मद्याजी जे जाहाले
ते माझियाचि सायुज्या आले।
जिहीं उपचारमिषें दिधलें
आपणपें मज ॥ ३६६॥

अर्थ:
"याकरता ज्यांनी अर्पण करण्याच्या निमित्ताने मला आपला आत्मभव अर्पण केला आहे असे माझे भजन करणारे हे आहेत ते माझ्या सायुज्य (मोक्ष) गतीस जातात."
(जे लोक अर्पणाच्या माध्यमातून मला आत्मा अर्पण करतात, ते मोक्षाच्या गतीस जातात.)

ओवी ३६७

पैं अर्जुना माझे ठायीं
आपणपेंवीण सौरसु नाहीं।
मी उपचारें कवणाही
नाकळें गा ॥ ३६७॥

अर्थ:
"अर्जुना, भक्ताने आपला आत्मा अर्पण केल्याशिवाय मला आनंद होत नाही. अरे, मी (इतर दुसर्‍या कोणत्याही) उपचारांनी कोणालाही वश होत नाही."
(अर्जुना, भक्ताने स्वतःचा आत्मा अर्पण केला नाही तर मला आनंद होत नाही.)

ओवी ३६८

एथ जाणीव करी तोचि नेणें
आथिलेंपण मिरवी तेंचि उणें।
आम्ही जाहलों ऐसें जो म्हणे
तो कांहींचि नव्हे ॥ ३६८॥

अर्थ:
"येथे जो ‘मी परमात्मस्वरूप जाणले’ म्हणतो त्यास ते खास कळले नाही असे समजावे. माझ्यापुढे जो आपला संपन्नपणा मिरवतो, तोच त्याचा कमीपणा आहे."
(जो ‘मी परमात्मा झालो’ असे म्हणतो, त्याला तो माहितीच नाही.)

ओवी ३६९

अथवा यज्ञदानादि किरीटी
कां तपें हन जे हुटहुटी।
ते तृणा एकासाठीं
न सरे एथ ॥ ३६९॥

अर्थ:
"अथवा अर्जुना, यज्ञ, दान आणि तप यांच्या योगाने मी सहज भगवद्प्राप्ती करून घेईन असा जर कोणाला गर्वाचा फुंज असेल तर त्या यज्ञ, दान, तप वगैरेंची गवताच्या काडीइतकी सुद्धा माझ्याजवळ किंमत नाही."
(जर कोणाला गर्व असेल की यज्ञ, दान आणि तप करून मी सहज भगवदप्राप्ती करू शकतो, तर त्या गोष्टींची किंमत माझ्या दृष्टीने गवताच्या काडीइतकीही नाही.)

ओवी ३७०

पाहें पां जाणिवेचेनि बळें
कोण्ही वेदांपासूनि असे आगळें ?
कीं शेषाहूनि तोंडाळें
बोलकें आथी ? ॥ ३७०॥

अर्थ:
"पहा, ज्ञानाने कोणतीही वेदना दूर केलेली आहे का? की शेषाशी तुलना करून बोलायचंय?"
(जो ज्ञानातून वंचित आहे, तो कोणत्याही विद्या किंवा शेषाची तुलना करून बोलणार का?)

ओवी ३७१

तोही आंथरुणातळवटीं दडे
येरु नेति नेति म्हणौनि बहुडे।
एथ सनकादिक वेडे
पिसे जाहले ॥ ३७१॥

अर्थ:
"तो शेष देखील माझ्या अंथरुणाखाली लपून बसतो. दुसरा जो वेद तो ‘मी परमात्मा’ असा नाही, मी परमात्मा तसा नाही असे म्हणून परत फिरतो. माझ्या (परमात्मस्वरूपाचे) ठिकाणी सनकादिक अगदी वेडेपिसे झाले आहेत."
(माझ्या चरणांना आश्रय घेणारा शेषही, जो ‘मी परमात्मा’ नाही असे मानतो, त्याला काय माहिती आहे; त्यात सनक इत्यादी सुद्धा वेडे झाले आहेत.)

ओवी ३७२

करितां तापसांची कडसणी
कवणु जवळां ठेविजे शूळपाणी।
तोही अभिमानु सांडूनि पायवणी
माथां वाहे ॥ ३७२॥

अर्थ:
"तपस्व्यांची निवड करू गेले तर असा कोण तपस्वी आहे की जो महादेवाच्या पंक्तीला बसवता येईल? तो शिव देखील अभिमान टाकून माझे चरणोदक (गंगा) मस्तकावर धारण करता झाला."
(महादेवाच्या पंक्तीला बसण्यासाठी कुणीच योग्य नाही; शिवाने सुद्धा माझ्या चरणोदकाचा अभिमान सोडला आहे.)

ओवी ३७३

नातरी आथिलेपणें सरिशी
कवणी आहे लक्ष्मिये ऐसी ?
श्रियेसारिखिया दासी
घरीं जियेतें ॥ ३७३॥

अर्थ:
"अथवा ऐश्वर्याने लक्ष्मीच्या बरोबरीची दुसरी कोण आहे? ज्या लक्ष्मीच्या घरी श्रियेसारख्या दासी आहेत."
(लक्ष्मीच्या बरोबरीची दुसरी कोणतीही ऐश्वर्य असलेली देवी नाही; तिच्या दासीसारखी श्रिया देखील तिच्या घरात आहे.)

ओवी ३७४

तिया खेळतां करिती घरकुलीं
तयां नामें अमरपुरें जरी ठेविलीं।
तरि न होती काय बाहुलीं
इंद्रादिक तयांचीं ? ॥ ३७४॥

अर्थ:
"त्यांनी भातुकली खेळतांना केलेल्या घरकुलास अमरावती हे नाव दिले तर इंद्रादिक हे त्यांच्या खेळातील बाहुल्या होणार नाहीत काय?"
(ज्या घरकुलाला अमरावती असे नाव दिले, तिथे इंद्र आणि इंद्राच्या बाहुल्या असणार नाहीत का?)

ओवी ३७५

तिया नावडोनि जेव्हां मोडिती
तेव्हां महेंद्राचे रंक होती।
तिया झाडा जेउते पाहती
ते कल्पवृक्ष ॥ ३७५॥

अर्थ:
"खेळाचा कंटाळा येऊन जेव्हा त्या दासी खेळ, घरकुले वगैरे मोडतात, तेव्हा मोठे मोठे इंद्रासारखे असले तरी ते रंक होतात. त्या ज्या झाडांकडे एवढेसे पहातात ते कल्पवृक्ष होतात."
(खेळातील कंटाळा आल्यावर त्या दासी घरकुल तोडतात; इंद्रासारखे असले तरी ते रंक होतात, आणि ज्या झाडांकडे त्यांचे लक्ष जाते, ते कल्पवृक्ष होतात.)

ओवी ३७६

ऐसिया जियेचिया जवळिका
सामर्थ्य घरींचिया पाइका।
ते लक्ष्मी मुख्यनायका
न मनेचि एथ ॥ ३७६॥

अर्थ:
"जिच्या घरातील संन्निध असलेल्या दासींची अशी शक्ती आहे अशी जी ऐश्वर्याची मुख्य मालकीण लक्ष्मी, तिचीही येथे किंमत नाही."
(लक्ष्मीच्या दासींची शक्ती येथे लक्ष्मीची किंमत कमी करते.)

ओवी ३७७

मग सर्वस्वें करूनि सेवा
अभिमानु सांडूनि पांडवा।
ते पाय धुवावयाचिया दैवा
पात्र जाहाली ॥ ३७७॥

अर्थ:
"हे अर्जुना, मग ती जेव्हा आपल्य ठिकाणी असणार्‍या ऐश्वर्य-अभिमानाचा त्याग करून सर्वस्वी माझी सेवा करू लागली, त्यावेळी ती माझे पाय धुण्याच्या भाग्याला पात्र झाली."
(जेव्हा अर्जुना तिचा अभिमान सोडून माझी सेवा करायला लागली, तेव्हा ती पाय धुण्याचा भाग्य प्राप्त करते.)

ओवी ३७८

म्हणौनि थोरपण पर्‍हां सांडिजे
एथ व्युत्पत्ति आघवी विसरिजे।
जैं जगा धाकुटें होईजे
तैं जवळीक माझी ॥ ३७८॥

अर्थ:
"एवढ्याकरता आपल्या ठिकाणाचा मोठेपणा दूरच टाकून द्यावा, शास्त्राधयन केलेच नाही अशी वृत्ती ठेवावी. अशा प्रकारचा जगतात सर्व प्रकारे लहानपणा घ्यावा, तेव्हा माझे सांनिध्य प्राप्त होते."
(जगात लहानपणा घ्या, तेव्हा मला मिळवता येईल.)

ओवी ३७९

अगा सहस्रकिरणांचिये दिठी-
पुढां चंद्रही लोपे किरीटी।
तेथ खद्योत कां हुटहुटी
आपुलेनि तेजें ? ॥ ३७९॥

अर्थ:
"अरे अर्जुना, हजारो किरण असलेल्या सूर्याच्या प्रकाशात चंद्र सुद्धा नाहीसा होतो त्या सूर्यापुढे काजव्यांनी आपल्या थोड्याशा प्रकाशाचा डौल कशाला मिरवावा?"
(सूर्याच्या प्रकाशात चंद्र लोप पावतो; मग काजव्यांनी थोडा प्रकाश कशाला मिरवावा?)

ओवी ३८०

तैसें लक्ष्मियेचें थोरपण न सरे
जेथ शंभूचेंही तप न पुरे।
तेथ येर प्राकृत हेंदरें
केवीं जाणों लाहे ? ॥ ३८०॥

अर्थ:
"तेथ शंभूचेंही तप न पुरे; लक्ष्मीचे थोरपण कसे नाही कमी होते?"
(लक्ष्मीचे थोरपण कमी होत नाही; त्याठिकाणी शंकराचे तपही अपूर्ण राहते.)

ओवी ३८१

यालागीं शरीरसांडोवा कीजे
सकळ गुणांचें लोण उतरिजे।
संपत्तिमदु सांडिजे
कुरवंडी करुनी ॥ ३८१॥

अर्थ:
"या सर्व गोष्टीसाठी शरीराचा त्याग करावा लागतो; सर्व गुणांची थोडी किंमत कमी होते. संपत्तीच्या मदाने त्याग केला जातो, कुरवंडी करून."
(ज्यावेळी शरीराचा त्याग होतो, तेव्हा गुण कमी होतात; संपत्तीचा गर्व सुद्धा त्यागला जातो.)

​

​

ओवी ३८२

मग निस्सीमभाव उल्हासें । मज अर्पावयाचेनि मिसें ।
फळ आवडे तैसें । भलतयाचें हो ॥ ३८२ ॥

अर्थ:
"मग अमर्याद भक्तीच्या उत्कर्षाने मला अर्पण कराण्याच्या निमित्ताने एखादे फळ वाटेल तसले भलत्याच झाडाचे का असेना?"
(असी भक्ती आहे की त्यात कोणतेही फळ असले तरी ते स्वीकारणे आनंददायी आहे.)

ओवी ३८३

भक्तु माझियाकडे दावी । आणि मी दोन्हीं हात वोडवीं ।
मग देंठु न फेडितां सेवीं । आदरेंशी ॥ ३८३ ॥

अर्थ:
"भक्त माझ्यापुढे ते दाखवतो आणि ते घेण्य़ाकरता मी माझे दोन्ही हात पुढे करतो, आणि मग त्या फळाचा देठ काढून न टाकता आदराने त्याचे सेवन करतो."
(भक्तीच्या अभिव्यक्तीत भक्तीने दिलेल्या फळाचे आदराने सेवन करणे महत्त्वाचे आहे.)

ओवी ३८४

पैं गा भक्तीचेनि नांवें । फूल एक मज द्यावें ।
तें लेखें तरि म्यां तुरंबावें । परि मुखींचि घालीं ॥ ३८४ ॥

अर्थ:
"अर्जुना भक्तीच्या उद्देशाने भक्ताने एखादे फूल मला दिले, विचार केला तर मी त्याचा वास घ्यावा, परंतु भक्तीने भुलल्यामुळे प्रेमभरात मी ते तोंडातच घालतो."
(भक्तीच्या प्रेमामुळे फूलाचा वास घेत नाही तर लगेच ते स्वीकारतो.)

ओवी ३८५

हें असो कायसीं फुलें । पानचि एक आवडे तें जाहलें ।
तें साजुकही न हो सुकलें । भलतैसें ॥ ३८५ ॥

अर्थ:
"हे राहू दे, फुलाचीच काय गोष्ट आहे? वाटेल त्या झाडाचे एक पानच का होईना, मग ते ताजेच पाहिजे असे नाही, वाळलेले किंवा कसलेही असले तरी चालेल."
(कसलेही भेदभाव न करता, कोणतेही साधे वाळलेले पान स्वीकारणे महत्त्वाचे आहे.)

ओवी ३८६

परि सर्वभावें भरलें देखें । आणि भुकेला अमृतें तोखें ।
तैसें पत्रचि परि तेणें सुखें । आरोगूं लागें ॥ ३८६ ॥

अर्थ:
"परंतु ते दिलेले पान त्याच्या सर्व प्रेमाने भारलेले आहे असे मी जाणतो आणि भुकेलेला अमृतामुळे जसा संतुष्ट होतो त्याप्रमाणे मी ते पान खाऊ लागतो."
(पानाच्या प्रेमातून संतोष मिळवणे आवश्यक आहे.)

ओवी ३८७

अथवा ऐसेंहीं एक घडे । जे पालाही परी न जोडे ।
तरि उदकाचें तंव सांकडें । नव्हेल कीं? ॥ ३८७ ॥

अर्थ:
"अथवा एक वेळ असेही झाले की पाला खरा, पण तोही मिळाला नाही, मग पाण्याच्या तर कोठे दुष्काळ नाही ना?"
(पाण्याचा अभाव न होता त्याची महत्त्वता असली पाहिजे.)

ओवी ३८८

तें भलतेथ निमोलें । न जोडितां आहे जोडलें ।
तेंचि सर्वस्व करूनि अर्पिलें । जेणें मज ॥ ३८८ ॥

अर्थ:
"ते पाणी वाटेल तेथे, बिनखर्चाचे व मिळवण्याचा काहीही प्रयत्न न करता स्वाभावत:च प्राप्त झालेले आहे. तेच आपले सर्व भांडवल समजून ज्याने मला अर्पण केले."
(स्वाभाविक पाण्याचे मूल्य समजून भक्तीने अर्पण करणे.)

ओवी ३८९

तेणें वैकुंठांपासोनि विशाळें । मजलागीं केली राऊळें ।
कौस्तुभाहोनि निर्मळें । लेणीं दिधलीं ॥ ३८९ ॥

अर्थ:
"त्याने त्या करण्याने वैकुंठापेक्षा मोठी भव्य मंदिरे माझ्याकरता तयार केली व कौस्तुभ रत्नापेक्षा जास्त तेजस्वी रत्नांचे अलंकार मला अर्पण केले."
(भक्ताची कर्तव्ये वैकुंठाच्या मंदीरांपेक्षा महत्त्वाची ठरतात.)

ओवी ३९०

दुधाचीं सेजारें । क्षीराब्धी ऐसीं मनोहरें ।
मजलागीं अपारें । सृजिलीं तेणें ॥ ३९० ॥

अर्थ:
"दुधाचीं सेजारें, क्षीराब्धी ऐसीं मनोहरें, मजलागीं अपारें, सृजिलीं तेणें."
(भक्तांनी केलेले काम हे अमृताप्रमाणे अनमोल आणि आनंददायी आहे.)

​

ओवी ३९१

कर्पूर चंदन अगरु । ऐसेया सुगंधाचा महामेरु ।
मज हातीवा लाविला दिनकरु । दीपमाळे ॥ ३९१ ॥

अर्थ:
"त्याच्या त्या करण्यात कापूर, चंदन, अगरु अशा या सुगंधी पदार्थांचा मेरूएवढा मोठा डोंगर त्याने मला अर्पण केल्याप्रमाणे होते. त्याने आपल्या हाताने मजकरता सूर्याला दीपमाळेवर लावले."
(भक्तीच्या अभिव्यक्तीत सुगंधी पदार्थांनी भरलेला अनुभव प्राप्त होतो.)

ओवी ३९२

गरुडासारिखीं वाहनें । मज सुरतरूंचीं उद्यानें ।
कामधेनूंचीं गोधनें । अर्पिलीं तेणें ॥ ३९२ ॥

अर्थ:
"त्याने गरुडासारखी वाहने, कल्पवृक्षांचे बगीचे व कामधेनूंचे कळप मला अर्पण केले."
(भक्तीच्या आल्हादात विविध समृद्धी अर्पण केली जाते.)

ओवी ३९३

मज अमृताहूनि सुरसें । बोनीं वोगरिली बहुवसें ।
ऐसा भक्तांचेनि उदकलेशें । परितोषें गा ॥ ३९३ ॥

अर्थ:
"मला अमृतापेक्षा रसभरीत अशी पुष्कळ पक्वान्ने त्याने नैवेद्यास दिली. अर्जुना, मी भक्तांच्या थेंबभर पाण्याने असा संतुष्ट होतो."
(भक्तांच्या आशीर्वादातून मिळणारी संतोषजनक अनुभूती.)

ओवी ३९४

हें सांगावें काय किरीटी । तुवांचि देखिलें आपुलिया दिठी ।
मी सुदामाचिया सोडीं गांठीं । पव्हयांलागीं ॥ ३९४ ॥

अर्थ:
"अर्जुना, हे सांगावयास कशास पाहिजे? तुम्हीच आपल्या डोळ्यांनी पाहिले आहे की मी पोह्यांकरता सुदामदेवाने आणलेल्या पुरचुंडीच्या गाठी आपल्या हाताने सोडल्या."
(भक्तीच्या कृत्याची अनुभूती देखणे.)

ओवी ३९५

पैं भक्ति एकी मी जाणें । तेथ सानें थोर न म्हणे ।
आम्ही भावाचे पाहुणे । भलतेया ॥ ३९५ ॥

अर्थ:
"मी एक भक्तीच ओळखतो. मग त्या ठिकाणी लहानथोर अशी निवड करीत नाही. आम्ही वाटेल त्याच्या भक्तिरूपी मेजवानीला पाहुणे म्हणून हजर असतो."
(भक्तीच्या सर्व भावांना एकत्र येण्याची व महत्त्वाची असते.)

ओवी ३९६

येर पत्र पुष्प फळ । हें भजावया मिस केवळ ।
वांचूनि आमुचा लाग निष्कळ । भक्तितत्त्व ॥ ३९६ ॥

अर्थ:
"बाकी पान, फूल, फळ यांचे अर्पण करणे, ते मला भजण्याचे एक निमित्त असते. वास्तवात पाहिले तर आम्हाला आवडते असे म्हटले म्हणजे भक्ताच्या ठिकाणचे शुद्ध भक्तितत्त्वच होय."
(भक्तीत भजनाचे व आध्यात्मिक तत्वांचे महत्त्व.)

ओवी ३९७

म्हणौनि अर्जुना अवधारीं । तूं बुद्धी एकी सोपारी करीं ।
तरि सहजें आपुलिया मनोमंदिरीं । न विसंबें मातें ॥ ३९७ ॥

अर्थ:
"अर्जुना, तूं बुद्धी एकी सोपारी करीं तरि सहजें आपुलिया मनोमंदिरीं न विसंबें मातें."
(भक्तीच्या मार्गाने मनाच्या गूढतेचा अनुभव घेणे.)

ओवी ३९८

जे जे कांहीं व्यापार करिसी । कां भोग हन भोगिसी ।
अथवा यज्ञीं यजिसी । नानाविधीं ॥ ३९८ ॥

अर्थ:
"जे जे काही तू व्यवहार करशील किंवा शब्दादि विषयांचा अनुभव घेशील अथवा अनेक प्रकारच्या यज्ञरूप कर्मांनी हवन करशील."
(व्यवहार, अनुभव, आणि यज्ञांच्या कर्तृत्वात विविधता.)

ओवी ३९९

नातरी पात्रविशेषें दानें । कां सेवकां देसी जीवनें ।
तपादि हन साधनें । व्रतें करिसी ॥ ३९९ ॥

अर्थ:
"किंवा विशिष्ट योग्यता जाणून दाने देशील अथवा तू आपल्या नोकरांना जी वेतने देशील किंवा तप वगैरे साधने साधशील किंवा व्रतांचे आचरण करशील."
(दान, सेवा, तप, आणि व्रतांचे महत्त्व.)

ओवी ४००

तें क्रियाजात आघवें । जें जैसें निपजेल स्वभावें ।
तें भावना करोनि करावें । माझिया मोहरा ॥ ४०० ॥

अर्थ:
"हे सर्व क्रियाजात आहेत, जें जैसें निपजेल स्वभावें, तें भावना करून करावें."
(स्वभावानुसार क्रिया आणि भावना यांचे संपूर्ण महत्त्व.)

​

ओवी ४०१

परि सर्वथा आपुले जीवीं । केलियाची से कांहींचि नुरवीं ।
ऐसीं धुवोनि कर्में द्यावीं । माझियां हातीं ॥ ४०१ ॥

अर्थ:
"परंतु सर्व गोष्टींमध्ये, आपले जीवन ज्याने केले आहे, त्याचे काहीच महत्त्व नाही. अशा प्रकारची कर्मे धुवून द्यावीत, ती मला हाती दे."
(आत्मसमर्पणाच्या पद्धतीत कर्तव्यांचे स्वच्छता व मूल्यांकन.)

ओवी ४०२मग अग्निकुंडीं बीजें घातलीं । तियें अंकुरदशे जेवीं मुकलीं ।
तेवीं न फळतीचि मज अर्पिलीं । शुभाशुभें ॥ ४०२ ॥

अर्थ:
"जसंच अग्नीकुंडामध्ये बीज घातले की ते अंकुरले जावे लागते, तसेच मला अर्पण केलेली बरी किंवा वाईट कर्मे फळ देत नाहीत."

ओवी ४०३
अगा कर्में जैं उरावें । तैं तिहीं सुखदुःखीं फळावें ।
आणि तयातें भोगावया यावें । देहा एका ॥ ४०३ ॥

अर्थ:
"अर्जुना, जेव्हा कर्मे शिल्लक राहतात, तेव्हा त्यांचे सुख-दुःखाचे फळ तयार होते, आणि ते भोगण्यासाठी एक देह घ्यावा लागतो."

ओवी ४०४
ते उगाणिलें मज कर्म । तेव्हांचि पुसिलें मरण जन्म ।
जन्मासवें श्रम । वरचिलही गेले ॥ ४०४ ॥

अर्थ:
"जे कर्म मला अर्पण केले, त्या कर्मामुळे जन्म-मरण पार नाहीसे झाले. जन्म नाहीसा झाल्यावर जन्मानंतर येणारे कष्टही नाहीसे झाले."

ओवी ४०५
म्हणौनि अर्जुना यापरी । पाहेचा वेळु नव्हेल भारी ।
हे संन्यासयुक्ति सोपारी । दिधली तुज ॥ ४०५ ॥

अर्थ:
"अर्जुन, म्हणून अशा प्रकारे, पहाणं महत्वाचं आहे, कारण हे संन्यास व योग यांचे योग्य उपयोग आहेत."

ओवी ४०६या देहाचिया बांदोडी न पडिजे । सुखदुःखांचियां सागरीं न बुडिजे ।
सुखें सुखरूपा घडिजे । माझियाचि आंगा ॥ ४०६ ॥

अर्थ:
"या देहाच्या बंधनात अडकता कामा नये. सुख-दुःखांच्या समुद्रात बुडता कामा नये. सुख फक्त सुखरूपात प्रकट व्हावे, आणि हे सर्व माझ्या अंगात असावे."

ओवी ४०७

तो मी पुससी कैसा । तरि जो सर्वभूतीं सदा सरिसा ।
जेथ आपपरु असा । भागु नाहीं ॥ ४०७ ॥

अर्थ:
"भक्त ज्याचे स्वरूप बनतो तो मी कसा आहे म्हणून विचारशील तर सांगतो ऐक. जो मी सर्व प्राण्यांमधे सारखा व्यापून राहिलो आहे व जेथे आपला व परका असा भेद नाही."
(मी सर्वत्र समान आणि एकरूप आहे.)

ओवी ४०८

जे ऐसिया मातें जाणोनि । अहंकाराचा कुरुठा मोडोनि ।
जे जीवें कर्में करूनि । मातें भजलें ॥ ४०८ ॥

अर्थ:
"अशा प्रकारे सर्वत्र समान असणारा जो मी त्या मला जाणून त्या ज्ञानाने जे कर्तृत्वाच्या अहंकाराचे ठिकाण नाहीसे करतात व मनोभावाने कर्मे करून तद्वारा माझे भजन करतात."
(भक्तांनी अहंकाराचा त्याग करून माझ्या भजनात लागावे.)

ओवी ४०९

ते वर्तत दिसती देहीं । परि ते देहीं ना माझ्या ठायीं ।
आणि मी तयांच्या हृदयीं । समग्र असे ॥ ४०९ ॥

अर्थ:
"ते देहात वागतांना दिसतात, परंतु खरोखर देहतादात्म्यात नसून माझ्या ठिकाणी चांगले रंगलेले आहेत आणि मी त्यांच्या अंत:करणात संपूर्ण आहे."
(मी त्यांच्या हृदयात पूर्णपणे व्यापलेला आहे.)

ओवी ४१०

सविस्तर वटत्व जैसें । बीजकणिकेमाजीं असे ।
आणि बीजकणु वसे । वटीं जेवीं ॥ ४१० ॥

अर्थ:
"आपल्या विस्तारासह वडपणा ज्याप्रमाणे वडाच्या लहानशा बियांमधे असतो आणि त्याचप्रमाणे ते लहानसे बी ज्याप्रमाणे वडाच्या झाडातही असते."
(जसे वडाचे बी वडामध्ये असते, तसेच मी भक्तांच्या हृदयात आहे.)

ओवी ४११

तेवीं आम्हां तयां परस्परें । बाहेरी नामाचींचि अंतरें ।
वांचूनि आंतुवट वस्तुविचारें । मी तेचि ते ॥ ४११ ॥

अर्थ:
"तसे आमच्यात आणि भक्तात एकमेकांशी पाहता बाह्यनामरूपात्मक देहदृष्टीने भेद आहे. वास्तविक विचार केला तर अंतरंग आत्मदृष्टीने ते आणि मी एकच आहोत."
(आमच्यात भेद असला तरी आतल्या मनाने आम्ही एकच आहोत.)

ओवी ४१२

आतां जायांचें जैसें लेणें । आंगावरी आहाचवाणें ।
तैसें देहधरणें । उदास तयांचें ॥ ४१२ ॥

अर्थ:
"आता उसने मागून आणलेले दागिने जरी अंगावर धारण केले तरी त्या दागिन्यांविषयी घालणार्‍याच्या मनात उदासीनता असते तसे ते भक्तही देहाविषयी उदासीन असतात."
(भक्तांच्या मनात देहाचे महत्त्व कमी असते.)

ओवी ४१३

परिमळु निघालिया पवनापाठीं । मागें वोस फूल राहे देंठीं ।
तैसें आयुष्याचिये मुठी । केवळ देह ॥ ४१३ ॥

अर्थ:
"परिमळु निघालिया पवनापाठीं मागें वोस फूल राहे देंठीं. तैसें आयुष्याचिये मुठी केवळ देह."
(देह हा आयुष्याचा क्षणभंगूर भाग आहे, जसे वासाच्या मागोमाग फुलांचे अस्तित्व आहे.)

ओवी ४१४

येर अवष्टंभु जो आघवा । तो आरूढोनि मद्‌भावा ।
मजचि आंतु पांडवा । पैठा जाहला ॥ ४१४ ॥

अर्थ:
"जो येर अवष्टंभात ऊठलेला आहे, तो प्रेमभावाने माझ्या पांडवांची (भक्तांची) आराधना करतो."
(ज्याचे प्रेमात आराधन केले जाते.)

ओवी ४१५

ऐसे भजतेनि प्रेमभावें । जयां शरीरही पाठीं न पवे ।
तेणें भलतया व्हावें । जातीचिया ॥ ४१५ ॥

अर्थ:
"अशा प्रकारे प्रेमभावाने भजत असता ज्याला पुन्हा शरीरही मिळत नाही, तो मग कोणत्या का जातीचा असेना?"
(कोणतीही जात असली तरी प्रेमात भक्ती महत्वाची आहे.)

ओवी ४१६

आणि आचरण पाहतां सुभटा । तो दुष्कृताचा कीर सेल वांटा ।
परि जीवित वेंचिलें चोहटां । भक्तीचिया कीं ॥ ४१६ ॥

अर्थ:
"आणि अर्जुना त्याच्या वागणूकीचा विचार केला तर वाईट वागणुकीचा खरोखर तो शेलका भाग आहे. परंतु ज्यांनी आपले (उरलेले) आयुष्य भक्तीच्या चव्हाट्यावर खर्च केले आहे."
(कायद्याने वागणारा असला तरी भक्तीचा महत्त्व आहे.)

ओवी ४१७

अगा अंतींचिया मती । साचपण पुढिले गती ।
म्हणौनि जीवित जेणें भक्ती । दिधलें शेखीं ॥ ४१७ ॥

अर्थ:
"अरे मरणप्रसंगी ज्या वासनेला घेऊन बुद्धी असते त्या वासनानुरूप खरोखर पुढील जन्म मिळतो. याकरता ज्याने आपला जीव अखेरीस भक्तीला अर्पण केला."
(मृत्यूपश्चात भक्तीने पुढील जन्म मिळतो.)

ओवी ४१८

तो आधीं जरी दुराचारी । तरी सर्वोत्तमुचि अवधारीं ।
जैसा बुडाला महापुरीं । न मरतु निघाला ॥ ४१८ ॥

अर्थ:
"तो पूर्वीचा पापाचरण करणारा असला तरी तो सर्वतोपरी उत्तमच आहे, असे समज. जसे कोणी एक मनुष्य महापुरात बुडत असता त्या स्थितीतून न मरता बाहेर निघाला."
(पापी असला तरी भक्तीने त्याला चांगले परिणाम मिळतात.)

ओवी ४१९

तयाचें जीवित ऐलथडिये आलें । म्हणौनि बुडालेपण जेवीं वायां गेलें ।
तेवीं नुरेचि पाप केलें । शेवटलिये भक्ती ॥ ४१९ ॥

अर्थ:
"तो जिवंत कडेला लागल्यामुळे आता त्याचे बुडलेपण व्यर्थ गेले, त्याप्रमाणे पूर्वी केलेले पाप शेवटी भक्ती केल्याने उरतच नाही."
(भक्तीने सर्व पापांचे विलोपन होते.)

ओवी ४२०

यालागीं दुष्कृती जर्‍ही जाहला । तरी अनुतापतीर्थीं न्हाला ।
न्हाऊनि मजआंतु आला । सर्वभावें ॥ ४२० ॥

अर्थ:
"यालागीं दुष्कृती जर्‍ही जाहला तरी अनुतापतीर्थीं न्हाला. न्हाऊनि मजआंतु आला."
(दुष्कृत्य असले तरी पवित्र भक्तीने त्याचे शुद्धीकरण होते.)

ओवी ४२१

तरी आतां पवित्र तयाचेंचि कुळ । अभिजात्य तेंचि निर्मळ ।
जन्मलेयाचें फळ । तयासीच जोडलें ॥ ४२१ ॥

अर्थ:
"तर आता त्याचेच कूळ पवित्र आहे आणि जन्माला आल्याचे फळ त्यालाच मिळाले."
(त्याच्या जन्मामुळे त्याला पवित्रता आणि फलित प्राप्त झाले.)

ओवी ४२२

तो सकळही पढिन्नला । तपें तोचि तपिन्नला ।
अष्टांग अभ्यासिला । योगु तेणें ॥ ४२२ ॥

अर्थ:
"त्याने सर्वही अध्ययन केले, त्याने तपांची आचरणे केली किंवा आसनादिक अष्टांग योगाचा अभ्यास केला."
(त्याने ज्ञान आणि तपस्या दोन्ही साधली.)

ओवी ४२३

हें असो बहुत पार्था । तो उतरला कर्में सर्वथा ।
जयाची अखंड गा आस्था । मजचिलागीं ॥ ४२३ ॥

अर्थ:
"अर्जुना, हे फार वर्णन पुरे. ज्याची आवड अखंड माझ्या ठिकाणी आहे. अरे अर्जुना, तो पूर्णपणे कर्मरूपी बंधनातून पार पडला."
(कर्मात लागलेल्या भक्ताची अखंड श्रद्धा आणि त्याचे कार्य त्याला मुक्त करते.)

ओवी ४२४

अवघिया मनोबुद्धीचिया राहटी । भरोनि एकनिष्ठेची पेटी ।
मजमाजीं किरीटी । निक्षेपिलीं जेणें ॥ ४२४ ॥

अर्थ:
"अवघिया मनोबुद्धीचिया राहटी, भरोनि एकनिष्ठेची पेटी, मजमाजीं किरीटी, निक्षेपिलीं जेणें."
(त्याच्या मन आणि बुद्धीतील एकनिष्ठतेची महत्त्व आहे आणि त्याने त्या एकनिष्ठतेला एकत्र करून भक्तीचे संग्रह केले आहे.)

ओवी ४२५

तो आतां अवसरें मजसारिखा होईल । ऐसा हन भाव तुज जाईल ।
हां गा अमृताआंत राहील । तया मरण कैचें ? ॥ ४२५ ॥

अर्थ:
"तो भक्त आता कालांतराने मद्रूप होईल अशीही कल्पना तुझ्या अंत:करणात येईल. अगा अर्जुना, अमृतात राहाणार्‍याला मरण कसे येईल?"
(भक्त ज्याला अमृतासमान अनुभव आहे, तो कसा मरणार?)

ओवी ४२६

पैं सूर्यु जो वेळु नुदैजे । तया वेळा कीं रात्रि म्हणिजे ।
तेवीं माझिये भक्तीविण जें कीजे । तें महापाप नोहें ? ॥ ४२६ ॥

अर्थ:
"ज्यावेळेस सूर्याचा उदय झालेला नसतो, त्या कालाला रात्र असे म्हणावयाचे, तसे माझ्या भक्तीवाचून जे जे करणे ते ते महापातक नव्हे काय?"
(ज्यावेळी भक्ती नसते, तिथे सर्व कार्य महापाप ठरते.)

ओवी ४२७

म्हणौनि तयाचिया चित्ता । माझी जवळिक पंडुसुता ।
तेव्हांचि तो तत्त्वता । स्वरूप माझें ॥ ४२७ ॥

अर्थ:
"अर्जुना याकरता भक्ताच्या चित्तास माझे स्वरूपसांनिध्य ज्या वेळेस प्राप्त होते त्यावेळेसच खरोखर तो तद्रूप होतो."
(भक्ताचे मन जेव्हा माझ्या स्वरूपाकडे वळते, तेव्हा तो माझा स्वरूप होतो.)

ओवी ४२८

जैसा दीपें दीपु लाविजे । तेथ आदील कोण हें नोळखिजे ।
तैसा सर्वस्वें जो मज भजे । तो मीचि होऊनि ठाके ॥ ४२८ ॥

अर्थ:
"ज्याप्रमाणे एका दिव्याने दुसरा दिवा लावला असता त्यातील पहिला कोणता हे ओळखता येत नाही, त्याप्रमाणे जो सर्वभावांनी माझे भजन करतो तो मद्रूप होऊन रहातो."
(एक दिवा दुसऱ्या दिव्याच्या प्रकाशात विलीन होतो, तसा भक्त देखील माझ्यात विलीन होतो.)

ओवी ४२९

मग माझी नित्य शांती । तया दशा तेचि कांती ।
किंबहुना जिती । माझेनि जीवें ॥ ४२९ ॥

अर्थ:
"मग माझी नित्य असलेली जी स्वरूपशांती, तीच त्याची स्थिती व तेज आहे. फार काय सांगावे? माझ्या जीवाने ते जगलेले आहेत."
(भक्ताची शांतता आणि तेज माझ्याशी एकरूप झाली आहे.)

ओवी ४३०

एथ पार्था पुढतपुढती । तेंचि तें सांगों किती ।
जरी मियां चाड तरी भक्ती । न विसंबिजे गा ॥ ४३० ॥

अर्थ:
"हे अर्जुना, सांगितलेली गोष्ट पुन: पुन: तीच ती किती सांगू? माझ्या प्राप्तीची जर तुला इच्छा असेल तर माझी भक्ती क्षणभरही सोडू नकोस."
(भक्तीच्या महत्त्वावर वारंवार लक्ष केंद्रित करताना, भक्ती सोडू नकोस, असे सांगितले आहे.)

ओवी ४३१

अगा कुळाचिया चोखटपणा नलगा । आभिजात्य झणीं श्लाघा ।
व्युत्पत्तीचा वाउगा । सोसु कां वहावा ? ॥ ४३१ ॥

अर्थ:
"अरे आमचे कूळ शुद्ध आहे, या अभिमानात राहू नका. तसेच आमचे कूळ श्रेष्ठ आहे असा कदाचित आनंद मानाल तर मानू नका व शास्त्राधयनाची व्यर्थ हाव का बाळगावी?"
(कुळाचा अभिमान बाळगून ज्ञानाचे महत्व कमी करणे उचित नाही.)

ओवी ४३२

कां रूपवयसा माजा । आथिलेपणें कां गाजा ? ।
एक भाव नाहीं माझा । तरी पाल्हाळ तें ॥ ४३२ ॥

अर्थ:
"उत्तम रूपाने व तारुण्याने मस्त का व्हावे? संपन्नपणाचा डौल कशाला मिरवावा? कारण माझ्याविषयी एक भक्ती नसेल तर जा सर्व पसारा निष्फल आहे."
(रूप, वय, संपन्नता कशाला मिरवायची, जेव्हा भक्तीच नाही?)

ओवी ४३३

कणेंविण सोपटें । कणसें लागलीं घनदाटें ।
काय करावें गोमटें । वोस नगर ? ॥ ४३३ ॥

अर्थ:
"धान्यावाचून पिशा असलेली कणसे दाट एकसारखी आली तरी त्यांचा काय उपयोग? शहर चांगले आहे, पण त्यात वस्ती नसेल तर त्याचा काय उपयोग?"
(खूप गोष्टी असल्या तरी उपयोग नसल्यास त्याचा काही फायदा नाही.)

ओवी ४३४

नातरी सरोवर आटलें । रानीं दुःखिया दुःखी भेटलें ।
कां वांझ फुलीं फुललें । झाड जैसें ॥ ४३४ ॥

अर्थ:
"अथवा सरोवरातील पाणी आटले किंवा रानामधे एका दु:खी मनुष्याची आणि दुसऱ्या दु:खी मनुष्याशी गाठ पडली अथवा एखाद्या झाडाला वांझ फुलांचा बहर आला."
(काही सुख नाही, फक्त दु:ख आणि नाश.)

ओवी ४३५

तैसें सकळ तें वैभव । अथवा कुळ जाति गौरव ।
जैसें शरीर आहे सावेव । परि जीवचि नाहीं ॥ ४३५ ॥

अर्थ:
"सर्व ऐश्वर्य अथवा कूळ व जाती यांचा मोठेपणा हे त्याप्रमाणे आहे. ज्याप्रमाणे एखादे शरीर सर्व अवयवांनी पूर्ण असून त्यात फक्त जीवच नसावा."
(शरीरात जीव नसला तर ते सर्व काही बेकार आहे.)

ओवी ४३६

तैसें माझिये भक्तीविण । जळो तें जियालेंपण ।
अगा पृथ्वीवरी पाषाण । नसती काईं ? ॥ ४३६ ॥

अर्थ:
"त्याप्रमाणे माझ्या भक्तीवाचून जे जगणे आहे त्याला आग लागो. अर्जुना, पृथ्वीवर दगड नाहीत काय?"
(भक्ती नसलेले जीवन दगडांसारखे आहे.)

ओवी ४३७

पैं हिंवराची दाट साउली । सज्जनीं जैसी वाळिली ।
तैसीं पुण्यें डावलूनि गेलीं । अभक्तांतें ॥ ४३७ ॥

अर्थ:
"हिंवराची गर्द छाया ज्याप्रमाणे सत्पुरुष टाळतात त्याप्रमाणे भक्तिहीन लोकांना चुकवून पुण्ये निघून जातात."
(भक्तिहीनता पुण्याला दूर करते.)

ओवी ४३८

निंब निंबोळियां मोडोनि आला ।
तरी तो काउळियांसीचि सुकाळु जाहला ।
तैसा भक्तिहीनु वाढिन्नला । दोषांचिलागीं ॥ ४३८ ॥

अर्थ:
"निंबाच्या झाडाला झाड मोडेल इतक्या निंबोण्या आल्या तर त्या सुबत्तेचा फायदा केवल कावळ्यांनाच होतो, त्याप्रमाणे भक्तिहीन मनुष्य केवळ पापाकरताच वाढलेला असतो."
(भक्ती न असल्यास सर्व काही व्यर्थ आहे.)

ओवी ४३९

कां षड्रस खापरीं वाढिले । वाढूनि चोहटां ठेविले ।
ते सुणियांचेचि ऐसे झाले । जियापरी ॥ ४३९ ॥

अर्थ:
"अथवा षड्रस अन्न खापरात वाढले आणि वाढून तो उतारा रात्री चव्हाट्यावर टाकून दिला असता ते जसे कुत्र्याच्याच उपयोगाला येते."
(भक्तिहीनता आणि कर्तव्याचे उल्लंघन उपयुक्ततेसाठी आहे.)

ओवी ४४०

तैसें भक्तिहीनाचें जिणें । जो स्वप्नींहि परि सुकृत नेणे ।
संसारदुःखासि भाणें । वोगरिलें ॥ ४४० ॥

अर्थ:
"भक्तिहीनाचें जीवन हे असं आहे की, जे स्वप्नातही चांगले कर्म करत नाहीत, ते संसाराच्या दुःखाला कसे सहन करणार?"
(भक्तिहीनता दुःख आणते.)

ओवी ४४१

म्हणौनि कुळ उत्तम नोहावें । जाती अंत्यजहि व्हावें ।
वरि देहाचेनि नांवें । पशूचेंहि लाभो ॥ ४४१ ॥

अर्थ:
"याकरता कूळ उत्तमच असावयास पाहिजे असे नाही. जातीने नीचयोनीचा असला तरी चालेल, (अंत्यजच काय) पण देहाच्या नावाने पशूचा देह मिळाला असला तरी चालेल. (पण माझी भक्ती पाहिजे. म्हणजे कृतार्थता होईल)."
(कुळाच्या प्रतिष्ठेची गरज नाही, भक्ती महत्वाची आहे.)

ओवी ४४२

पाहें पां सावजें हातिरूं धरिलें । तेणें तया काकुळती मातें स्मरिलें ।
कीं तयाचें पशुत्व वावो जाहलें । पावलिया मातें ॥ ४४२ ॥

अर्थ:
"हे पहा की मगराने गजेंद्राला पाण्यात धरले असता त्याच्या तडाख्यातून सुटण्याकरता त्याने मोठ्या काकुळतीने माझा धावा केला. त्या योगाने त्यास माझी प्राप्ती झाली आणि त्याचा पशूपणा व्यर्थ गेला."
(संकटात भक्तीची महती, पशुत्व गहाण.)

ओवी ४४३

अगा नांवें घेतां वोखटीं । जे आघवेया अधमांचिये शेवटीं ।
तिये पापयोनींही किरीटी । जन्मले जे ॥ ४४३ ॥

अर्थ:
"अर्जुना, ज्या जातींच्या नावाचा उच्चार केला असता वाईट आहे, (फार काय सांगावे?) जी जात सर्व निकृष्टात निकृष्ट आहे, त्या पापरूप जातीमध्ये जे जन्मास आले आहेत."
(काही जातींचा आदर नाही, पण त्यातही भक्तांची महती आहे.)

ओवी ४४४

ते पापयोनि मूढ । मूर्ख जैसे कां दगड ।
परि माझ्यां ठायीं दृढ । सर्वभावें ॥ ४४४ ॥

अर्थ:
"ते पापजातीतील अविवेकी, दगडाप्रमाणे मूर्ख का असेनात, परंतु सर्व भावाने ज्यांची माझ्या ठिकाणी पक्की भक्ती आहे."
(भक्ती असलेले मूर्खही मला प्रिय आहेत.)

ओवी ४४५

जयांचिये वाचें माझे आलाप । दृष्टी भोगी माझेंचि रूप ।
जयांचें मन संकल्प । माझाचि वाहे ॥ ४४५ ॥

अर्थ:
"जयांचिये वाचनामुळे, ज्यांचा मन माझ्या समर्पित आहे, त्यांच्यासाठी मी त्यांचा दृष्टीभोग आहे."
(भक्तांच्या मनाची एकाग्रता मला प्राप्त करते.)

​ओवी ४४६