​

ओवी:

आत्मरूप गणेशु केलिया स्मरण,
सकळ विद्यांचें अधिकरण।
तेचि वंदूं श्रीचरण,
श्रीगुरूंचे ॥ १ ॥

अर्थ:

या ओवीमध्ये गणेशाचे स्मरण करत आहेत, जो सर्व विद्यांचा आधार आहे. गणेशाला वंदन करून, लेखक गुरुंच्या चरणांना वंदन करतात, हे सूचित करत आहेत की ज्ञान प्राप्तीच्या मार्गावर गुरु महत्त्वपूर्ण आहेत. गणेशाच्या रूपात ज्ञान व समृद्धीचे प्रतीक आहे, त्यामुळे ज्ञान मिळवण्यासाठी त्याचं स्मरण आवश्यक आहे.

ओवी २:

जयांचेनि आठवें,
शब्दसृष्टि आंगवे।
सारस्वत आघवें,
जिव्हेसि ये ॥ २ ॥

अर्थ:
गुरूंच्या चरणांच्या स्मरणाने शब्दसृष्टि स्वाधीन होते, म्हणजे योग्य विचार व्यक्त करण्याचे सामर्थ्य येते, आणि ज्ञान जिव्हेवर येते. गुरूंच्या कृपेमुळे भाषाशुद्धता आणि विचारांची स्पष्टता साधता येते.

ओवी ३:

वक्तृत्वा गोडपणें,
अमृतातें पारुखें म्हणे।
रस होती वोळंगणें,
अक्शरांसी ॥ ३ ॥

अर्थ:
वक्तृत्व आपल्या गोडपणामुळे अमृतासारखे आहे. नवरस हे वक्तृत्वातील शब्दांची महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावतात, ज्यामुळे शब्द अधिक प्रभावी आणि आकर्षक बनतात.

ओवी ४:

भावाचें अवतरण,
अवतरणी खूण।
हाता चढे संपूर्ण,
तत्त्वभेद ॥ ४ ॥

अर्थ:
भावांचे अवतरण म्हणजे विचारांची स्पष्टता दर्शवणारी खूण. विविध तत्त्वांचे फरक दर्शवून, त्या विचारांची सुसंगती साधता येते.

ओवी ५:

श्रीगुरूंचे पाय,
जैं हृदय गिंवसूनि ठाय।
तैं येवढें भाग्य होय,
उन्मेखासी ॥ ५ ॥

अर्थ:
जेव्हा हृदय श्रीगुरूंच्या पायावर स्थिर राहते, तेव्हा ज्ञानाची प्राप्ती होते आणि जीवनाला अनमोल भाग्य प्राप्त होते.

ओवी ६:

ते नमस्कारूनि आतां,
जो पितामहाचा पिता।
लक्ष्मीयेचा भर्ता,
ऐसें म्हणे ॥ ६ ॥

अर्थ:
या ओवीत गुरूंच्या महत्त्वाचा उल्लेख आहे, जे पितामहाचे पिता आहेत आणि लक्ष्मीचा भर्ता आहेत, म्हणजे ज्ञान आणि संपत्तीचे प्रतीक आहेत. गुरुंचा आदर करणे आवश्यक आहे.

ओवी ७:

तरी पार्था परिसिजे,
देह हें क्षेत्र म्हणिजे।
जो हें जाणे तो बोलिजे,
क्षेत्रज्ञु एथें ॥ ७ ॥

अर्थ:
हे अर्जुन, या देहाला 'क्षेत्र' म्हणजेच शेत असे म्हणता येते. जो व्यक्ती या देहरूपी क्षेत्राचे ज्ञान ठेवतो, तो 'क्षेत्रज्ञ' म्हणजेच शेतज्ञ म्हणावा लागतो. म्हणजेच, देहाचे ज्ञान आणि त्याची गती ओळखणारा व्यक्ती त्याच्या अस्तित्वाची खरी माहिती ठेवतो.

ओवी ८:

तरि क्षेत्रज्ञु जो एथें,
तो मीचि जाण निरुतें।
जो सर्व क्षेत्रांतें,
संगोपोनि असे ॥ ८ ॥

अर्थ:
हे अर्जुन, जो क्षेत्रज्ञ आहे, तो मीच आहे. सर्व क्षेत्रांचे पालन करणारा आहे, याचा अर्थ मीच या सर्वांचा आधार आहे.

ओवी ९:

क्षेत्र आणि क्षेत्रज्ञातें,
जाणणें जें निरुतें।
ज्ञान ऐसें तयातें,
मानूं आम्ही ॥ ९ ॥

अर्थ:
क्षेत्र आणि क्षेत्रज्ञ यांच्यातील फरक ओळखणे हे महत्त्वाचे आहे. हे ज्ञान खूप महत्वाचे आहे, आणि आम्ही या ज्ञानास मानतो. म्हणजे, ज्ञानाच्या माध्यमातून क्षेत्र आणि क्षेत्रज्ञ यांचे सुसंगत समजून घेतले जाते.

ओवी १०:

तरि क्षेत्र येणें नावें,
हें शरीर जेणें भावें।
म्हणितलें तें आघवें,
सांगों अतां ॥ १० ॥
अर्थ: आता या शरीराला 'क्षेत्र' असे म्हणणे, हे जे अभिप्राय आम्ही आधी सांगितले होते, ते सर्व स्पष्टपणे सांगणार आहोत.

ओवी ११:

हें क्षेत्र का म्हणिजे,
कैसें कें उपजे।
कवणाकवणीं वाढविजे,
विकारीं एथ॥ ११ ॥
अर्थ: हे क्षेत्र का म्हणतात, हे कसे उत्पन्न होते आणि कोणत्या विकारांमुळे याची वाढ होते, याबद्दल चर्चा करणार आहोत.

ओवी १२:

हें औट हात मोटकें,
कीं केवढें पां केतुकें।
बरड कीं पिके,
कोणाचें हें॥ १२ ॥
अर्थ: हे क्षेत्र किती मोठे आहे, किती हात आणि किती पांडे आहे? हे क्षेत्र माळजमीन आहे की सुपीक जमीन आहे? हे कोणाच्या मालकीचे आहे?

ओवी १३:

इत्यादि सर्व,
जे जे याचे भाव।
ते बोलिजती सावेव,
अवधान दें ॥ १३ ॥
अर्थ: याच्या सर्व गुणधर्मांचे विश्लेषण पूर्णपणे केले जाईल, त्यावर लक्ष देणे आवश्यक आहे.

ओवी १४:

पैं याचि स्थळाकारणें,
श्रुति सदा बोबाणे।
तर्कु येणेंचि ठिकाणें,
तोंडाळु केला ॥ १४ ॥
अर्थ: याच ठिकाणाकरता वेदांनी नेहमी चर्चा केली आहे आणि तर्काच्या आड येण्यासाठी प्रयत्न केले आहेत.

ओवी १५:

चाळिता हेचि बोली,
दर्शनें शेवटा आलीं।
तेवींचि नाहीं बुझविली,
अझुनि द्वंद्वें ॥ १५ ॥
अर्थ: क्षेत्रनिर्णयाच्या चर्चेत सहा दर्शने सामील झाली आहेत, पण त्यांचे भेद अजूनही स्पष्ट झालेले नाहीत.

ओवी १६:

शास्त्रांचिये सोयरिके,
विचळिजे येणेंचि एकें।
याचेनि एकवंकें,
जगासि वादु ॥ १६ ॥
अर्थ: शास्त्रांचे एकमेकांचे नाते याच एकाच्या योगाने मोडले जाते, ज्यामुळे जगात वादविवाद निर्माण होतात.

ओवी १७:

तोंडेसीं तोंडा न पडे,
बोलेंसीं बोला न घडे।
इया युक्ती बडबडे,
त्राय जाहली ॥ १७ ॥
अर्थ: एकाचा निर्णय दुसऱ्याच्या निर्णयाशी जुळवता येत नाही, आणि यामुळे बडबडीला जोर येतो.

ओवी १८:

नेणों कोणाचें हें स्थळ,
परि कैसें अभिलाषाचें बळ।
जे घरोघरीं कपाळ,
पिटवीत असे ॥ १८ ॥
अर्थ: हे क्षेत्र कोणाचे आहे, हे समजत नाही, परंतु याबद्दल ज्यांनी निर्णय केला आहे, त्यांचा अभिलाष घरोघरी जोर धरतो.

ओवी १९:

नास्तिका द्यावया तोंड,
वेदांचें गाढें बंड।
दे देखोनि पाखांड,
आनचि वाजे ॥ १९ ॥
अर्थ: नास्तिक लोकांबरोबर वादविवाद करताना वेदांचे प्रचंड बंड असते, त्यामुळे पाखंडी लोक निराळीच चर्चा करतात.

ओवी २०:

म्हणे तुम्ही निर्मूळ,
लटिकें हें वाग्जाळ।
ना म्हणसी तरी पोफळ,
घातलें आहे ॥ २० ॥
अर्थ: हे लोक म्हणतात की तुम्ही बडबड करत आहात, तुम्हाला ज्ञान नसले तरी तुम्ही फक्त पोफळ बोलत आहात.

ओवी २१:

पाखांडाचे कडे,
नागवीं लुंचिती मुंडे।
नियोजिली वितंडें,
ताळासि येती ॥ २१ ॥
अर्थ: पाखंडी लोक जैन श्रमणांचा विधी करून त्यांच्या मस्तकावरील केस उपटतात, व वेदांचे कर्म नाकारतात. त्यांच्याशी चर्चा केल्यास त्यांच्या ठराविक वितंडा भाषणांचा सामना करावा लागतो.

ओवी २२:

मृत्युबळाचेनि माजें,
हें जाल वीण काजें।
तें देखोनियां व्याजें,
निघाले योगी ॥ २२ ॥
अर्थ: मृत्युच्या तडाक्यामुळे हे शरीर व्यर्थ जाईल असे पाहून योगी क्षेत्र निर्णयाकडे सरसावले.

ओवी २३:

मृत्यूनि आधाधिले,
तिहीं निरंजन सेविलें।
यमदमांचे केले,
मेळावे पुरे ॥ २३ ॥
अर्थ: मृत्युच्या भयानकतेने भयभीत होऊन योग्यांनी वनाचा रस्ता धरला आणि तिथे यम व दम यांचा अभ्यास केला.

ओवी २४:

येणेंचि क्षेत्राभिमानें,
राज्य त्यजिलें ईशानें।
गुंति जाणोनि स्मशानें,
वासु केला ॥ २४ ॥
अर्थ: क्षेत्राचा निर्णय ठरवण्यासाठी शंकराने कैलासाचे राज्य सोडून स्मशानात निवास केला.

ओवी २५:

ऐसिया पैजा महेशा,
पांघुरणें दाही दिशा।
लांचकरू म्हणोनि कोळसा,
कामु केला ॥ २५ ॥
अर्थ: या प्रतिज्ञेच्या अनुषंगाने शंकराने दाही दिशा पांघराव्या लागल्या आणि काम हा योगभ्रष्ट करणारा म्हणून त्यास जाळून टाकले.

ओवी २६:

पैं सत्यलोकनाथा,
वदनें आलीं बळार्था।
तरी तो सर्वथा,
जाणेचिना ॥ २६ ॥
अर्थ: सत्यलोकनाथाच्या मुखातून बलशाली गोष्टी प्रकट झाल्या, तरी तो सर्वदूर जाणूनही अज्ञात राहिला.

ओवी २७:

एक म्हणती हें स्थळ,
जीवाचेंचि समूळ।
मग प्राण हें कूळ,
तयाचें एथ ॥ २७ ॥
अर्थ: काही जीववादी लोक म्हणतात की 'क्षेत्र' म्हणजे जीवाचे संपूर्ण स्थळ आहे, आणि प्राण म्हणजे त्याचे कूळ आहे.

ओवी २८:

जे प्राणाचे घरीं,
अंगें राबती भाऊ चारी।
आणि मना ऐसा आवरी,
कुळवाडीकरु ॥ २८ ॥
अर्थ: प्राणाच्या घरात मेहनत करणारे चार भाऊ (अपान, व्यान, उदान व समान) आहेत आणि मनासारखा (चपल) शेतीचा कारभार करणारा आहे.

ओवी २९:

तयातें इंद्रियबैलांची पेटी,
न म्हणे अंवसीं पाहाटीं।
विषयक्षेत्रीं आटी,
काढी भली ॥ २९ ॥
अर्थ: प्राणाकवळ इंद्रियांरूपी बैलांचा समूह आहे, तो प्राण रात्री किंवा दिवशी काम करतो, आणि विषयक्षेत्रात चांगली मेहनत करतो.

ओवी ३०:

मग विधीची वाफ चुकवी,
आणि अन्यायाचें बीज वाफवी।
कुकर्माचा करवी,
राबु जरी ॥ ३० ॥
अर्थ: मग कर्तव्याची वाफ चुकवून आणि अन्यायाचे बीज पेरून कुकर्म करतो, जरी मेहनत कितीही केली तरी.

ओवी ३१:

तरी तयाचिसारिखें,
असंभड पाप पिके।
मग जन्मकोटी दुःखें,
भोगी जीवु ॥ ३१ ॥
अर्थ: मग तो पेरलेल्या बीजांप्रमाणे अतिशय पापाचे पीक येते, ज्यामुळे जीवाला कोट्यावधी जन्मांच्या दुःखांचा सामना करावा लागतो.

ओवी ३२:

नातरी विधीचिये वाफे,
सत्क्रिया बीज आरोपे।
तरी जन्मशताचीं मापें,
सुखचि मवीजे ॥ ३२ ॥
अर्थ: जर विधीची योग्य वाफ साधून सत्कर्माचे बीज पेरले, तर शेकडो जन्मांच्या मापाने सुख भोगता येईल.

ओवी ३३:

तंव आणिक म्हणती हें नव्हे,
हें जिवाचेंचि न म्हणावें।
आमुतें पुसा आघवें,
क्षेत्राचें या ॥ ३३ ॥
अर्थ: यावर काही प्रकृतिवादी लोक म्हणतात की "हे क्षेत्र जीवाचे नाही, तर या शेताविषयी तुम्ही आमच्याकडे विचारा."

ओवी ३४:

अहो जीवु एथ उखिता,
वस्तीकरु वाटे जातां।
आणि प्राणु हा बलौता,
म्हणौनि जागे ॥ ३४ ॥
अर्थ: जीव हा येथे वस्ती करणारा वाटसरू आहे आणि प्राण हा क्षेत्राचा बलुतेदार असल्यामुळे सतत जागा राहतो.

ओवी ३५:

अनादि जे प्रकृती,
सांख्य जियेतें गाती।
क्षेत्र हे वृत्ती,
तियेची जाणा ॥ ३५ ॥
अर्थ: अनादि प्रकृती जिचे सांख्यशास्त्र वर्णन करते, ते क्षेत्र तिचे वतन आहे असे समज.

ओवी ३६:

आणि इयेतेंचि आघवा,
आथी घरमेळावा।
म्हणौनि ते वाहिवा,
घरीं वाहे ॥ ३६ ॥
अर्थ: हिच्याजवळ शेतकी चालवण्याचा सर्व बारदाना घरचा आहे, म्हणून हे शेत घरीच वाहते.

ओवी ३७:

वाह्याचिये रहाटी,
जे कां मुद्दल तिघे इये सृष्टीं।
ते इयेच्याचि पोटीं,
जहाले गुण ॥ ३७ ॥
अर्थ: या जगात हे क्षेत्र वाहण्याचे कामी मुख्य खटपट करणारे जे तीन गुण (सत्व, रज, तम) हे हिच्याच पोटी उत्पन्न झाले आहेत.

ओवी ३८:

रजोगुण पेरी,
तेतुलें सत्त्व सोंकरी।
मग एकलें तम करी,
संवगणी ॥ ३८ ॥
अर्थ: प्रकृतीने तीन गुणांकडे कामे नेमून दिली आहेत; रजोगुण पेरणी करतो, सत्त्वगुण रक्षण करतो आणि तमोगुण काढणी करतो.

ओवी ३९:

रचूनि महत्तत्त्वाचें खळें,
मळी एके काळुगेनि पोळें।
तेथ अव्यक्ताची मिळे,
सांज भली ॥ ३९ ॥
अर्थ: महत्तत्त्वाचे खळे तयार करून एकटा काळ नावाच्या पोळाकडून मळणी करतो. तेव्हा सूक्ष्म सृष्टीची चांगली रास बनते.

ओवी ४०:

तंव एकीं मतिवंतीं,
या बोलाचिया खंतीं।
म्हणितलें या ज्ञप्ती,
अर्वाचीना ॥ ४० ॥
अर्थ: मग काही विचारशील लोक या चर्चेत म्हणतात की हे ज्ञान स्पष्ट झाले आहे.

ओवी ४१:

हां हो परतत्त्वाआंतु,
कें प्रकृतीची मातु।
हा क्षेत्र वृत्तांतु,
उगेंचि आइका ॥ ४१ ॥
अर्थ: अहो, परब्रह्म स्वरूपाच्या ठिकाणी या प्रकृतीची गोष्ट कोठे आहे? तर या क्षेत्राची आम्ही बरोबर हकीकत सांगतो, ती तुम्ही निवांतपणे ऐका.

ओवी ४२:

शून्यसेजेशालिये,
सुलीनतेचिये तुळिये।
निद्रा केली होती बळियें,
संकल्पें येणें ॥ ४२ ॥
अर्थ: शून्य म्हणजे ब्रह्म, त्या ब्रह्मरूपी शय्यागृहात पूर्ण लीन अवस्थेच्या गादीवर बलवान संकल्पाने निद्रा केली होती.

ओवी ४३:

तो अवसांत चेइला,
उद्यमीं सदैव भला।
म्हणौनि ठेवा जोडला,
इच्छावशें ॥ ४३ ॥
अर्थ: तो संकल्प एकाएकी जागा झाला आणि उद्योगधंद्यामध्ये चांगला भाग्यवान असल्याने त्याने इच्छा केल्याबरोबर त्यास त्रिभुवनरूपी ठेवा प्राप्त झाला.

ओवी ४४:

निरालंबींची वाडी,
होती त्रिभुवनायेवढी।
हे तयाचिये जोडी,
रूपा आली ॥ ४४ ॥
अर्थ: निराकार परब्रह्मरूपी बागेत लीन अवस्थेत असणारा त्रिभुवनाएवढा लाभ त्याच्यामुळे व्यक्त अवस्थेत आला.

ओवी ४५:

मग महाभूतांचें एकवाट,
सैरा वेंटाळूनि भाट।
भूतग्रामांचे आघाट,
चिरिले चारी ॥ ४५ ॥
अर्थ: जिकडे तिकडे निरुपयोगी महाभूतरूपी पडजमीन मशागतीने सारखी करून स्वेदजादि प्राणिवर्गाच्या चार हद्दी कायम केल्या.

ओवी ४६:

यावरी आदी,
पांचभूतिकांची मांदी।
बांधली प्रभेदीं,
पंचभूतिकीं ॥ ४६ ॥
अर्थ: या नंतर प्रारंभास वेगवेगळ्या महाभूतांच्या योगाने पंचात्मक मिश्रणाची शरीरे तयार केली.

ओवी ४७:

कर्माकर्माचे गुंडे,
बांध घातले दोहींकडे।
नपुंसकें बरडें,
रानें केलीं ॥ ४७ ॥
अर्थ: मनुष्य शरीररूपी शेताच्या दोन बाजूस कर्माकर्कांच्या दगडांचे बांध घालून निकस अशा माळजमिनीची राने तयार केली.

ओवी ४८:

तेथ येरझारेलागीं,
जन्ममृत्यूची सुरंगी।
सुहाविली निलागी,
संकल्पें येणें ॥ ४८ ॥
अर्थ: त्या रानात येण्या-जाण्यासाठी संकल्पाने कोणाचाही लाग येणार नाही असे जन्म-मृत्युरूपी भुयार उत्तम प्रकारे तयार केले.

ओवी ४९:

मग अहंकारासि एकलाधी,
करूनि जीवितावधी।
वहाविलें बुद्धि,
चराचर ॥ ४९ ॥
अर्थ: मग या संकल्पाने आपले आयुष्य आहे तेथेपर्यंत अहंकाराबरोबर एकरूपता करून भेदबुद्धीकडून चराचराची लागवड करवली.

ओवी ५०:

यापरी निराळीं,
वाढे संकल्पाची डाहाळी।
म्हणौनि तो मुळीं,
प्रपंचा यया ॥ ५० ॥
अर्थ: याप्रमाणे निराळ्या वाढलेल्या संकल्पाच्या शाखा, म्हणून तो मुळांवर प्रपंचाची सुरूवात करतो.

ओवी ५१:

यापरी मत्तमुगुतकीं,
तेथ पडिघायिलें आणिकीं।
म्हणती हां हो विवेकीं,
कैसें तुम्ही ॥ ५१ ॥
अर्थ: याप्रमाणे संकल्पवाद्यांच्या तोंडातून मतरूपी मोती बाहेर आल्यावर, दुसरे स्वभाववादी त्यास दाबले. ते म्हणाले, 'अहो महाराज, आपण तर चांगलेच विचारवंत दिसता!'

ओवी ५२:

परतत्त्वाचिया गांवीं,
संकल्पसेज देखावी।
तरी कां पां न मनावी,
प्रकृति तयाची ? ॥ ५२ ॥
अर्थ: परब्रह्मरूपी गावात संकल्पाची शेज (लीन-अवस्था) जर मानावयाची, तर प्रकृतिवाद्यांची प्रकृति ब्रह्माच्या ठिकाणी का मानू नये?

ओवी ५३:

परि असो हें नव्हे,
तुम्ही या न लगावें।
आतांचि हें आघवें,
सांगिजैल ॥ ५३ ॥
अर्थ: पण हे बोलणे राहू द्या; तुमचे म्हणणे बरोबर नाही. तुम्ही या क्षेत्रनिर्णयाच्या नादी लागू नका. आता हे सर्व सांगण्यात येईल.

ओवी ५४:

तरी आकाशीं कवणें,
केलीं मेघाचीं भरणें।
अंतरिक्ष तारांगणें,
धरी कवण ? ॥ ५४ ॥
अर्थ: तर आकाशामध्ये मेघात पाणी कोणी भरले? पोकळीत तार्‍यांचे समूह कोणी धारण केले?

ओवी ५५:

गगनाचा तडावा,
कोणें वेढिला केधवां।
पवनु हिंडतु असावा,
हें कवणाचें मत ? ॥ ५५ ॥
अर्थ: आकाशाचे छत कोणी व कधी उभविले? वार्‍याने नेहेमी हिंडत असावे ही कोणाची आज्ञा?

ओवी ५६:

रोमां कवण पेरी,
सिंधू कवण भरी।
पर्जन्याचिया करी,
धारा कवण ? ॥ ५६ ॥
अर्थ: (शरीरावरील) केसांची पेरणी कोण करतो? समुद्र कोण भरतो? पावसाच्या धारा कोण करतो?

ओवी ५७:

तैसें क्षेत्र हें स्वभावें,
हे वृत्ती कवणाची नव्हे।
हें वाहे तया फावे,
येरां तुटे ॥ ५७ ॥
अर्थ: त्याप्रमाणे क्षेत्र हे स्वभावत:च झाले असून हे कोणाचेही वतन नाही. याची जो वाहतूक करील (त्याला जो नीटनेटके जपेल) त्यासच हे उपभोगास मिळते.

ओवी ५८:

तंव आणिकें एकें,
क्षोभें म्हणितलें निकें।
तरी भोगिजे एकें,
काळें केवीं हें ? ॥ ५८ ॥
अर्थ: असे स्वभाववादी बोलले, तेव्हा आणखी एक काळवादी रागाने म्हणाले, “हे तुमचे बोलणे फार चांगले आहे! तुम्ही म्हणता असे जर आहे तर एकटा काळच या क्षेत्राचा उपभोग कसा घेतो?”

ओवी ५९:

तरी ययाचा मारु,
देखताति अनिवारु।
परी स्वमतीं भरु,
अभिमानियां ॥ ५९ ॥
अर्थ: मृत्युरूपी रागीट सिंहाची (क्षेत्र हे) दरी आहे असे आम्हास वाटते. पण या निराळ्या मताभिमानी लोकांच्या व्यर्थ बडबडीला पुरे पडवेल काय?

ओवी ६०:

हें जाणों मृत्यु रागिटा,
सिंहाडयाचा दरकुटा।
परी काय वांजटा,
पूरिजत असे ? ॥ ६० ॥
अर्थ: हे जाणून मृत्यू रागिटा सिंहाडयाचा दरकुटा आहे; पण काय वांजटा आहे? पूरिजत असे?

ओवी ६१:

महाकल्पापरौतीं,
कव घालूनि अवचितीं।
सत्यलोकभद्रजाती,
आंगीं वाजे ॥ ६१ ॥
अर्थ: या काळाने महाकल्पापलीकडे अकस्मात मिठी घातल्यामुळे, ब्रह्मदेवाचा सत्यलोक त्या सत्यलोकरूपी हत्तीवर सुद्धा या काळाचा चपेट घात वाजतो.

ओवी ६२:

लोकपाळ नित्य नवे,
दिग्गजांचे मेळावे।
स्वर्गींचिये आडवे,
रिगोनि मोडी ॥ ६२ ॥
अर्थ: हा काळरूपी सिंह स्वर्गरूपी अरण्यात शिरून रोज नवे नवे लोकपाल व दिग्गजांचे समुदाय नाहीसे करतो.

ओवी ६३:

येर ययाचेनि अंगवातें,
जन्ममृत्यूचिये गर्तें।
निर्जिवें होऊनि भ्रमतें,
जीवमृगें ॥ ६३ ॥
अर्थ: या काळरूपी सिंहाच्या आंगच्या वार्‍याने इतर जीवरूप पशु निर्जीव होऊन जन्ममृत्यूच्या खळग्यात भ्रमत राहातात.

ओवी ६४:

न्याहाळीं पां केव्हडा,
पसरलासे चवडा।
जो करूनियां माजिवडा,
आकारगजु ॥ ६४ ॥
अर्थ: सर्व आकारमात्र पदार्थ हा काळरूपी सिंहाच्या पंजात धरला गेला आहे. त्याचा केवढा पसरलेला चवडा आहे? पहा.

ओवी ६५:

म्हणौनि काळाची सत्ता,
हाचि बोलु निरुता।
ऐसे वाद पंडुसुता,
क्षेत्रालागीं ॥ ६५ ॥
अर्थ: म्हणून कालाची सत्ता आहे हे बोलणे खरे आहे. अर्जुना असे हे क्षेत्राविषयीचे वाद आहेत.

ओवी ६६:

हे बहु उखिविखी,
ऋषीं केली नैमिषीं।
पुराणें इयेविषीं,
मतपत्रिका ॥ ६६ ॥
अर्थ: नैमिषारण्यात ऋषींनी या क्षेत्रसंबंधाने पुष्कळ वादविवाद केला आहे. या विषयी पुराणेही साक्षीभूत आधार आहेत.

ओवी ६७:

अनुष्टुभादि छंदें,
प्रबंधीं जें विविधें।
ते पत्रावलंबन मदें,
करिती अझुनी ॥ ६७ ॥
अर्थ: अनुष्टुप् छंदादि जी निरनिराळ्या प्रकारची काव्यरचना आहे, ती ज्या ग्रंथात आहे, त्या ग्रंथाचा अद्यापपर्यंत लोक गर्वाने आश्रय करतात.

ओवी ६८:

वेदींचें बृहत्सामसूत्र,
जें देखणेपणें पवित्र।
परी तयाही हें क्षेत्र,
नेणवेचि ॥ ६८ ॥
अर्थ: ऋग्वेदातील जे बृहत्सामसूक्त आहे, ते ज्ञानदृष्टीने पवित्र आहे. तथापि ह्या सूत्रासही हे क्षेत्र समजले नाही.

ओवी ६९:

आणीक आणीकींही बहुतीं,
महाकवीं हेतुमंतीं।
ययालागीं मती,
वेंचिलिया ॥ ६९ ॥
अर्थ: आणखी पुष्कळ युक्तियुक्त अशा महाकवींनी या क्षेत्रनिर्णयाकरता आपल्या बुद्धी खर्च केल्या.

ओवी ७०:

परी ऐसें हें एवढें,
कीं अमुकेयाचेंचि फुडें।
हें कोणाही वरपडें,
होयचिना ॥ ७० ॥
अर्थ: पण हे एवढे आहे की, हे कोणाच्या वरपडणार नाही.

ओवी ७१:

आतां यावरी जैसें,
क्षेत्र हें असे।
तुज सांगों तैसें,
साद्यंतु गा ॥ ७१ ॥
अर्थ: आता यावर जसे हे क्षेत्र आहे, तसंच तुला सांगतो, म्हणून ऐक.

ओवी ७२
तरि महाभूतपंचकु,
आणि अहंकारु एकु.
बुद्धि अव्यक्त दशकु,
इंद्रियांचा.
अर्थ: पाच महाभूतांचा समुदाय आणि एक अहंकार, बुद्धी, अव्यक्त, दहा इंद्रियांचा समूह.

ओवी ७३
मन आणीकही एकु,
विषयांचा दशकु.
सुख दुःख द्वेषु,
संघात इच्छा.
अर्थ: आणखी एक मन, दहा विषयांचा समूह, सुख, दु:ख, द्वेष, इच्छांसमावेश.

ओवी ७४
आणि चेतना धृती,
एवं क्षेत्रव्यक्ती.
सांगितली तुजप्रती,
आघवीची.
अर्थ: याप्रमाणे सर्व क्षेत्र स्पष्ट सांगितले.

ओवी ७५
आतां महाभूतें कवणें,
कवण विषयो कैसीं करणे.
हें वेगळालेपणें,
एकैक सांगों.
अर्थ: आता महाभूते कोणती व विषय कोणते ते एकेक निरनिराळे सांगतो.

ओवी ७६
तरी पृथ्वी आप तेज,
वायु व्योम इयें तुज.
सांगितलीं बुझ,
महाभूतें पांचें.
अर्थ: तर पृथ्वी, जल, अग्नि, वायु, आकाश, ही पंचमहाभूतें आहेत.

ओवी ७७
आणि जागतिये दशे,
स्वप्न लपालें असे.
नातरी अंवसे,
चंद्र गूढु.
अर्थ: जागृतावस्थेत स्वप्न जसे लीन असते अथवा अमावास्येच्या दिवशी चंद्र जसा गुप्त असतो.

ओवी ७८
नाना अप्रौढबाळकीं,
तारुण्य राहे थोकीं.
कां न फुलतां कळिकीं,
आमोदु जैसा.
अर्थ: लहान बालकांमधे तारुण्य जसे गुप्त असते, अथवा न उमललेल्या कळीत सुवास गुप्त असतो.

ओवी ७९
किंबहुना काष्ठीं,
वन्हि जेवीं किरीटी.
तेवीं प्रकृतिचिया पोटीं,
गोप्यु जो असे.
अर्थ: लाकडामधे अग्नी जसा गुप्त असतो, त्याप्रमाणे प्रकृतीच्या पोटात जो अहंकार गुप्त असतो.

ओवी ८०
जैसा ज्वरु धातुगतु,
अपथ्याचें मिष पहातु.
मग जालिया आंतु,
बाहेरी व्यापी.
अर्थ: शरीरातील धातूंमधे गुप्त असलेला ज्वर कुपथ्याच्या निमित्ताची वाट पहातो, मग बाहेरून व्यापून टाकतो.

ओवी ८१
तैसी पांचांही गांठीं,
पडे जैं देहाकारु उघडे.
तैं नाचवी चहूंकडे,
तो अहंकारु गा.
अर्थ: पंचमहाभूतांची गाठ पडल्यावर देहाचा आकार स्पष्ट झाल्यावर तो अहंकार देहाला कर्म करण्यास लावतो.

ओवी ८२
नवल अहंकाराची गोठी,
विशेषें न लगे अज्ञानापाठीं.
सज्ञानाचे झोंबे कंठीं,
नाना संकटीं नाचवी.
अर्थ: अहंकाराची गोष्ट अशी की तो अज्ञानींच्या मागे लागत नाही, पण ज्ञानवान व्यक्तीला संकटात आणतो.

ओवी ८३
आतां बुद्धि जे म्हणिजे,
ते ऐशियां चिन्हीं जाणिजे.
बोलिलें यदुराजें,
तें आइकें सांगों.
अर्थ: आता बुद्धी जी म्हणावयाची ती पुढील लक्षणांनी समजावी, असे श्रीकृष्ण म्हणाले.

ओवी ८४
तरी कंदर्पाचेनि बळें,
इंद्रियवृत्तीचेनि मेळें.
विभांडूनि येती पाळे,
विषयांचे.
अर्थ: कामाच्या जोरावर इंद्रियं विषयांचे समुदाय जिंकून घेतात.

ओवी ८५
तो सुखदुःखांचा नागोवा,
जेथ उगाणों लागे जीवा.
तेथ दोहींसी बरवा,
पाडु जे धरी.
अर्थ: सुखदुःखांचा नागोवा जेथे उगम घेतो, तेथे दोन्हीला बंधनात ठेवतो.

ओवी ८६
हें सुख हें दुःख,
हें पुण्य हें दोष.
कां हें मैळ हें चोख,
ऐसें जे निवडी.
अर्थ: हे सुख, हे दु:ख, हे पुण्य, हे पाप किंवा हे शुद्ध, हे अशुद्ध याप्रमाणे जी निवड करते.

ओवी ८७
जिथे अधमोत्तम सुझे,
जिये सानें थोर बुझे.
जिया दिठी पारखिजे,
विषो जीवें.
अर्थ: जीला निंद्य व उत्तम समजते, जी लहान किंवा थोर समजते व ज्या दृष्टीने जीव विषयांची परीक्षा करतो.

ओवी ८८
जे तेजतत्त्वांची आदी,
जे सत्त्वगुणाची वृद्धी.
जे आत्मया जीवाची संधी,
वसवीत असे जे.
अर्थ: जी ज्ञानाचे उत्पत्तिस्थान आहे, जी सत्त्वगुणाची वाढती अवस्था आहे आणि जी आत्मा व जीव यांच्यामधील जागेत रहाते.

ओवी ८९
अर्जुना ते गा जाण,
बुद्धि तूं संपूर्ण.
आतां आइकें वोळखण,
अव्यक्ताची.
अर्थ: अर्जुना, ती सर्व बुद्धी आहे असे तू समज. आता अव्यक्ताचे चिन्ह ऐक.

ओवी ९०
पैं सांख्यांचिया सिद्धांतीं,
प्रकृती जे महामती.
तेचि एथें प्रस्तुतीं,
अव्यक्त गा.
अर्थ: हे महामते अर्जुना, सांख्यांच्या सिद्धांतांमधे जी प्रकृति म्हणून सांगितली आहे, तीच येथे अव्यक्त आहे.

ओवी ९१
आणि सांख्ययोगमतें,
प्रकृती परिसविली तूंतें.
ऐसी दोहीं परीं जेथें,
विवंचिली.
अर्थ: सांख्ययोगाच्या मतानुसार तुला प्रकृती ऐकवली आहे, ज्यात परा व अपरा अशा दोन्ही प्रकारांनी फोडून सांगितली आहे.

ओवी ९२
तेथ दुजी जे जीवदशा,
तिये नांव वीरेशा.
येथ अव्यक्त ऐसा,
पर्यावो हा.
अर्थ: तिथे दुसरी परा म्हणजे जीवदशा आहे, अर्जुना, तिला अव्यक्त असे नाव आहे.

ओवी ९३
तर्हीव पाहालया रजनी,
तारा लोपती गगनीं.
कां हारपें अस्तमानीं,
भूतक्रिया.
अर्थ: रात्र उजाडल्यावर तारे आकाशात लीन होतात, अथवा सूर्यास्त झाल्यावर प्राण्यांचे व्यवहार थांबतात.

ओवी ९४
नातरी देहो गेलिया पाठीं,
देहादिक किरीटी.
उपाधि लपे पोटीं,
कृतकर्माच्या.
अर्थ: देह गेल्यावर देहादिक उपाध्या कृतकर्मांच्या पोटात लीन होऊन असते.

ओवी ९५
कां बीजमुद्रेआंतु,
थोके तरु समस्तु.
कां वस्त्रपणे तंतु-,
दशे राहे.
अर्थ: बीजाच्या आकारात संपूर्ण झाड लीनरूपाने असते, किंवा वस्त्रात तंतु-प्रमाणे राहते.

ओवी ९६
तैसे सांडोनियां स्थूळधर्म,
महाभूतें भूतग्राम.
लया जाती सूक्ष्म,
होऊनि जेथे.
अर्थ: स्थूल धर्म टाकून पंचमहाभूतांचा समुदाय सूक्ष्म होऊन जेथे लीन होतो.

ओवी ९७
अर्जुना तया नांवें,
अव्यक्त हें जाणावें.
आतां आइकें आघवें,
इंद्रियभेद.
अर्थ: अर्जुना, हे अव्यक्त असे समज. आता इंद्रियांचे सर्व प्रकार ऐक.

ओवी ९८
तरी श्रवण नयन,
त्वचा घ्राण रसन.
इयें जाणें ज्ञान-,
करणें पांचें.
अर्थ: कान, डोळे, त्वचा, नाक, जिव्हा ही पाच ज्ञानेंद्रिये आहेत.

ओवी ९९
इये तत्त्वमेळापंकीं,
सुखदुःखांची उखिविखी.
बुद्धि करिते मुखीं,
पांचें इहीं.
अर्थ: या छत्तीस तत्वांच्या मेळ्यात बुद्धी या पाच इंद्रियांच्या द्वाराने सुख-दुःखाची वाटाघाट करते.

ओवी १००
मग वाचा आणि कर,
चरण आणि अधोद्वार.
पायु हे प्रकार,
पांच आणिक.
अर्थ: मग वाचन, क्रिया, चरण व अधोद्वार, पायु या सर्व प्रकार आहेत.

ओवी १०१
कर्मेंद्रियें म्हणिपती,
तीं इयें जाणिजती.
आइकें कैवल्यपती,
सांगतसे.
अर्थ: कर्मेंद्रिये ज्यास म्हणतात ती हिची समज. असे मोक्षाचे स्वामी श्रीकृष्ण सांगतात, अर्जुना, ऐक.

ओवी १०२
पैं प्राणाची अंतौरी,
क्रियाशक्ति जे शरीरीं.
तियेचि रिगिनिगी द्वारीं,
पांचे इहीं.
अर्थ: शरीरामध्ये क्रियाशक्ती म्हणून जी प्राणाची स्त्री आहे, तिचे शरीराच्या आत येणे व बाहेर जाणे या पाच द्वारांनी होते.

ओवी १०३
एवं दाहाही करणें,
सांगितलीं देवो म्हणे.
परिस आतां फुडेपणें,
मन तें ऐसें.
अर्थ: आता मन हे अशा प्रकारचे आहे. ते निश्चयाने ऐक.

ओवी १०४
जें इंद्रियां आणि बुद्धि,
माझारिलिये संधीं.
रजोगुणाच्या खांदीं,
तरळत असे.
अर्थ: जे मन इंद्रिये आणि बुद्धी यांच्या मधील जागेत रजोगुणाच्या खांद्यावर चंचलपणे असते.

ओवी १०५
नीळिमा अंबरीं,
कां मृगतृष्णालहरी.
तैसें वायांचि फरारी,
वावो जाहलें.
अर्थ: आकाशातील निळ्या रंगाप्रमाणे अथवा मृगजळातील लाटांप्रमाणे ज्याचा व्यर्थ खोटा भास होतो.

ओवी १०६
आणि शुक्रशोणिताचा सांधा,
मिळतां पांचांचा बांधा.
वायुतत्त्व दशधा,
एकचि जाहलें.
अर्थ: रेत व रक्त यांचा मिलाफ झाला असता पंचभूतात्मक शरीराचा आकार तयार होतो, मग तेथे एकच वायुतत्त्व स्थानभेदेकरून दहा प्रकारचे झाले.

ओवी १०७
मग तिहीं दाहे भागीं,
देहधर्माच्या खैवंगीं.
अधिष्ठिलें आंगीं,
आपुलाल्या.
अर्थ: मग त्या दहा भागांनी देहधर्माच्या बळकटीने शरीरामधील ठिकाणांचा आश्रय केला.

ओवी १०८
तेथ चांचल्य निखळ,
एकलें ठेलें निढाळ.
म्हणौनि रजाचें बळ,
धरिलें तेणें.
अर्थ: त्या ठिकाणी शुद्ध चांचल्य केवळ एकटे राहिले, म्हणून रजोगुणाचे बल धरले.

ओवी १०९
तें बुद्धीसि बाहेरी,
अहंकाराच्या उरावरी.
ऐसां ठायीं माझारीं,
बळियावलें.
अर्थ: ते चांचल्य बुद्धीच्या बाहेर व अहंकाराच्या उरावर म्हणजे बुद्धि व अहंकार यांच्यामधील जागेत बळकट होऊन बसले.

ओवी ११०
वायां मन हें नांव,
एर्हवीं कल्पनाचि सावेव.
जयाचेनि संगें जीव-,
दशा वस्तु.
अर्थ: त्या चांचल्याला मन हे व्यर्थ नाव आहे; वास्तवात पाहिले तर ती एक मूर्तिमंत कल्पनाच आहे.

ओवी १११
जें प्रवृत्तीसि मूळ,
कामा जयाचे बळ.
जें अखंड सूये छळ,
अहंकारासी.
अर्थ: जे प्रवृत्तीला मूळ आहे, कामाला ज्याचे बल आहे व जे अहंकाराला अखंड चेतवते.

ओवी ११२
जें इच्छेतें वाढवी,
आशेतें चढवी.
जें पाठी पुरवी,
भयासि गा.
अर्थ: जे इच्छेला वाढवते, आशेला चढवते व जे अर्जुना भयाचे संरक्षण करते.

ओवी ११३
द्वैत जेथें उठी,
अविद्या जेणें लाठी.
जें इंद्रियांतें लोटी,
विषयांमजी.
अर्थ: जे द्वैताच्या उत्पत्तीची जागा आहे, ज्यायोगाने अविद्या बलवान झाली आहे व जे इंद्रियांना विषयात ढकलते.

ओवी ११४
संकल्पें सृष्टी घडी,
सवेंचि विकल्पूनि मोडी.
मनोरथांच्या उतरंडी,
उतरी रची.
अर्थ: जे आपल्या संकल्पाने सृष्टि बनवते व विकल्पाने मोडते, मनोरथांच्या उतरंडी उतरवते.

ओवी ११५
जें भुलीचें कुहर,
वायुतत्त्वाचें अंतर.
बुद्धीचें द्वार,
झाकविलें जेणें.
अर्थ: जे भ्रांतीचे कोठार आहे व जे वायुतत्त्वाच्या आतला गाभा आहे व ज्याने बुद्धीचे द्वार झाकले आहे.

ओवी ११६
तें गा किरीटी मन,
या बोला नाहीं आन.
आतां विषयाभिधान,
भेदू आइकें.
अर्थ: अर्जुना, ते मन होय. यात अन्यथा नाही. आता विषयांची वेगवेगळी नावे ऐक.

ओवी ११७
तरी स्पर्शु आणि शब्दु,
रूप रसु गंधु.
हा विषयो पंचविधु,
ज्ञानेंद्रियांचा.
अर्थ: शब्द, स्पर्श, रूप, रस व गंध हे पाच ज्ञानेंद्रियांचे पाच प्रकारचे विषय आहेत.

ओवी ११८
इहीं पांचैं द्वारीं,
ज्ञानासि धांव बाहेरी.
जैसा कां हिरवे चारीं,
भांबावे पशु.
अर्थ: या पाच द्वारांनीच ज्ञान बाहेर धावते, जसे हिरवेगार गवत उगवलेल्या कुरणामधे जनावरे भांबावतात.

ओवी ११९
मग स्वर वर्ण विसर्गु,
अथवा स्वीकार त्यागु.
संक्रमण उत्सर्गु,
विण्मूत्राचा.
अर्थ: मग तोंडाने स्वर आणि अक्षरे व विसर्ग यांचा उच्चार करणे, हाताने घेणे व टाकणे, पायाने चालणे, उपस्थाने मूत्राचा त्याग करणे व गुदाने मलाचा त्याग करणे.

ओवी १२०
हे कर्मेंद्रियांचे पांच,
विषय गा साच.
जे बांधोनियां माच,
क्रिया धांवे.
अर्थ: हे कर्मेंद्रियांचे पाच आहेत; विषय एकत्रित केले आहेत, आणि ते क्रियाशील असतात.

ओवी १२१
ऐसे हे दाही,
विषय गा इये देहीं.
आतां इच्छा तेही,
सांगिजैल.
अर्थ: याप्रमाणे हे दहा विषय या देहामधे आहेत. व आता इच्छा काय, तेही सांगण्यात येईल.

ओवी १२२
तरि भूतलें आठवे,
कां बोलें कान झांकवे.
ऐसियावरि चेतवे,
जे गा वृत्ती.
अर्थ: तर मागील भोगलेल्या गोष्टीच्या आठवणीने अथवा दुसऱ्याच्या मुखातून ऐकलेल्या शब्दांनी कान झाकावेसे वाटतात, अशाने जी वृत्ति जागी होते.

ओवी १२३
इंद्रियाविषयांचिये भेटी-
सरसीच जे गा उठी.
कामाची बाहुटी,
धरूनियां.
अर्थ: इंद्रिये व विषय यांची भेट होताक्षणीच कामाचा हात धरून जी वृत्ती वेगाने उठते.

ओवी १२४
जियेचेनि उठिलेपणें,
मना सैंघ धावणें.
न रिगावें तेथ करणें,
तोंडें सुती.
अर्थ: जी वृत्ति उठली असता मन एकसारखे धावावयास लागते व जेथे प्रवेश करू नये तेथे इंद्रिये तोंडे खुपसतात.

ओवी १२५
जिये वृत्तीचिया आवडी,
बुद्धी होय वेडी.
विषयां जिया गोडी,
ते गा इच्छा.
अर्थ: ज्या वृत्तीच्या प्रेमामुळे बुद्धी वेडी होते व ज्या वृत्तीला विषयांची गोडी असते, अरे अर्जुना, ती इच्छा असे तू समज.

ओवी १२६
आणी इच्छिलिया सांगडें,
इंद्रियां आमिष न जोडे.
तेथ जोडे ऐसा जो डावो पडे,
तोचि द्वेषु.
अर्थ: आणि इच्छा केल्याप्रमाणे इंद्रियांना इच्छित विषय प्राप्त न होणे अशी स्थिती घडून आली असता तेथे उत्पन्न होणारी जी वृत्ति, तिला द्वेष असे म्हणतात.

ओवी १२७
आतां यावरी सुख,
तें एवंविध देख.
जेणें एकेंचि अशेख,
विसरे जीवु.
अर्थ: आता यानंतर सुख ते या प्रकारचे आहे, ते असे समज की ज्या एकाच्या योगानेच जीव सर्व विसरून जातो.

ओवी १२८
मना वाचे काये,
जें आपुली आण वाये.
देहस्मृतीची त्राये,
मोर्डित जें ये.
अर्थ: जे मनाला, वाचेला आणि कायेला आपली शपथ घालते, आणि जे देहस्मृतीचे बळ मोडीत येते.

ओवी १२९
जयाचेनि जालेपणें,
पांगुळा होईजे प्राणें.
सात्त्विकासी दुणें,
वरीही लाभु.
अर्थ: जे उत्पन्न झाले असता प्राण पांगळा (शांत) होतो व सात्विकवृत्ति पूर्वीपेक्षा दुपटीचे वर चढत जाते.

ओवी १३०
कां आघवियाचि इंद्रियवृत्ती,
हृदयाचिया एकांतीं.
थापटूनि सुषुप्ती,
आणी जें गा.
अर्थ: (इंद्रियवृत्तींवर चर्चा करत) हृदयातील एकांतात थापटून सुषुप्ति येते.

ओवी १३१
किंबहुना सोये,
जीव आत्मयाची लाहे.
तेथ जें होये,
तया नाम सुख.
अर्थ: फार काय सांगावे? जीवाला आत्म्याचा लाभ (ऐक्य) जेथे प्राप्त होतो, तेथे जी स्थिती होते, त्य़ा स्थितीला सुख हे नाव आहे.

ओवी १३२
आणि ऐसी हे अवस्था,
न जोडतां पार्था.
जें जीजे तेंचि सर्वथा,
दुःख जाणे.
अर्थ: अर्जुना, अशी ही स्थिती प्राप्त न झाला तर जे जगणे तेच सर्वथा दु:ख आहे असे समज.

ओवी १३३
तें मनोरथसंगें नव्हे,
एर्‍हणवीं सिद्धी गेलेंचि आहे.
हे दोनीचि उपाये,
सुखदुःखासी.
अर्थ: ते सुख मनोरथांच्या संगतीने प्राप्त होत नाही. एरवी ते स्वत: सिद्ध आहेच. हे दोनच उपाय (मनाची स्थिरता व मनाची चंचलता) सुखदुखाला कारणीभूत आहेत.

ओवी १३४
आतां असंगा साक्षिभूता,
देहीं चैतन्याची जे सत्ता.
तिये नाम पंडुसुता,
चेतना येथें.
अर्थ: अर्जुना, आता असंग साक्षीभूत अशा चैतन्याची देहामधे जी सत्ता आहे, तिला येथे चेतना हे नाव आहे.

ओवी १३५
जे नखौनि केशवरी,
उभी जागे शरीरीं.
जे तिहीं अवस्थांतरी,
पालटेना.
अर्थ: जी पायांच्या नखापासून तो मस्तकाच्या केसापर्यंत नेहेमी खडखडीत जागी असते आणि जी तिन्ही अवस्थांमधे बदलत नाही.

ओवी १३६
मनबुद्ध्यादि आघवीं,
जियेचेनि टवटवीं.
प्रकृतिवनमाधवीं,
सदांचि जे.
अर्थ: मन व बुद्धि जिच्या योगाने प्रसन्न असतात. व जी नेहेमी प्रकृति – (शरीर) रूपी वनाचा वसंतऋतु आहे.

ओवी १३७
जडाजडीं अंशीं,
राहाटे जे सरिसी.
ते चेतना गा तुजसी,
लटिकें नाहीं.
अर्थ: जी जड व चेतन पदार्थात सारखी वागते, ती अर्जुना चेतना होय, हे मी तुला खोटे सांगत नाही.

ओवी १३८
पैं रावो परिवारु नेणे,
आज्ञाचि परचक्र जिणे.
कां चंद्राचेनि पूर्णपणें,
सिंधू भरती.
अर्थ: आपला लवाजमा वगैरे किती आहे जे राजास ठाऊक नसताही त्याची आज्ञाच जशी परचक्राचे निवारण कराते, अथवा पूर्ण चंद्राच्या योगाने समुद्रास जशी भरती येते.

ओवी १३९
नाना भ्रामकाचें सन्निधान,
लोहो करी सचेतन.
कां सूर्यसंगु जन,
चेष्टवी गा.
अर्थ: अथवा लोहचुंबकाची जवळीक लोखंडास सचेतन करते किंवा सूर्याची संगती जशी लोकांना व्यापार करायला लावते.

ओवी १४०
अगा मुख मेळेंविइण,
पिलियाचें पोषण.
करी निरीक्षण,
कूर्मी जेवीं.
अर्थ: अरे अर्जुना, कासवी ज्याप्रमाणे आपल्या पिलांचे पोषण मुख लावल्याशिवाय नुसत्या पहाण्याने करते.

ओवी १४१
पार्था तियापरी,
आत्मसंगती इये शरीरीं.
सजीवत्वाचा करी,
उपेगु जडा.
अर्थ: अर्जुना, त्याप्रमाणे या शरीरात आत्मसंगति ही जडाला सजीवत्वाचा उपयोग करते.

ओवी १४२
मग तियेतें चेतना,
म्हणिपे पैं अर्जुना.
आतां धृतिविवंचना,
भेदु आइक.
अर्थ: याप्रमाणे अर्जुना, जडाला चेतनदशेला आणल्याकारणाने त्या आत्मसत्तेला ‘चेतना’ असे म्हटले जाते. आता धैर्याच्या विचाराचा प्रकार ऐक.

ओवी १४३
तरी भूतां परस्परें,
उघड जाति स्वभाववैरें.
नव्हे पृथ्वीतें नीरें,
न नाशिजे?
अर्थ: तर पंचमहाभूतांमधे एकमेकांशी त्यांच्या त्यांच्या जातीच्या स्वभावाने उघड वैर आहे. पाणी पृथ्वीचा नाश करत नाही काय?

ओवी १४४
नीरातें आटी तेज,
तेजा वायूसि झुंज.
आणि गगन तंव सहज,
वायू भक्षी.
अर्थ: पाण्याला तेज आटवून टाकते, तेजाचे व वायूचे वैर आहे आणि आकाश तर सहज वायूला नाहीसा करते.

ओवी १४५
तेवींचि कोणेही वेळे,
आपण कायिसयाही न मिळे.
आंतु रिगोनि वेगळें,
आकाश हें.
अर्थ: त्याप्रमाणे कोणत्याही वेळी आपण कशानेही न मळता जे सर्व वस्तूंमधे शिरून पुन्हा सर्वांहून स्वरूपत: अलग असते ते हे आकाश होय.

ओवी १४६
ऐसीं पांचही भूतें,
न साहती एकमेकांतें.
कीं तियेंही ऐक्यातें,
देहासी येती.
अर्थ: अशी पाचही महाभूते एकमेकाला सहन करीत नाहीत, असे त्यांचे स्वभावत: वैर असूनही ती पंचमहाभूते एक होऊन देहाच्या रूपाने प्रगट होतात.

ओवी १४७
द्वंद्वाची उखिविखी,
सोडूनि वसती एकीं.
एकेकातें पोखी,
निजगुणें गा.
अर्थ: म्हणजे द्वंद्वाची उखीविखी (वैराविषयी वादविवाद) सोडून एकोप्याने रहातात. अर्जुना, आपल्या गुणाने एक दुसऱ्याला पोषित असतो.

ओवी १४८
ऐसें न मिळे तयां साजणें,
चळे धैर्यें जेणें.
तयां नांव म्हणें,
धृती मी गा.
अर्थ: याप्रमाणे ज्यांचे स्वभावत: एकमेकांशी पटत नाही, त्यांची मैत्री असणे हे ज्या धैर्याच्या योगाने चालते, त्याचे नाव धृति असे मी म्हणतो.

ओवी १४९
आणि जीवेंसी पांडवा,
या छत्तिसांचा मेळावा.
तो हा एथ जाणावा,
संघातु पैं गा.
अर्थ: आणि अर्जुना, वर सांगितलेल्या या पस्तीस तत्वांचा जीवभावाने असणारा समुदाय हा समुदाय येथे छत्तिसावे संघात नावाचे तत्व जाणावे.

ओवी १५०
एवं छत्तीसही भेद,
सांगितले तुज विशद.
यया येतुलियातें,
प्रसिद्ध क्षेत्र म्हणिजे.
अर्थ: याप्रमाणे या छत्तीसही भेद सांगितले आहेत, त्यामुळे तुमच्यासाठी हे स्पष्ट केले जाते की याच्या योगाने जी विशेषता येते, ती प्रसिद्ध क्षेत्र आहे.

ओवी १५१
रथांगांचा मेळावा,
जेवीं रथु म्हणिजे पांडवा.
कां अधोर्ध्व अवेवां,
नांव देहो.
अर्थ: चाक, जूं वगैरे रथाच्या भागांच्या समुदायास, अर्जुना, ज्याप्रमाणे रथ म्हणावे, किंवा (शरीराच्या) वरच्या व खालच्या अवयवांना एकत्र मिळून जसे देह हे नाव येते.

ओवी १५२
करीतुरंगसमाजें,
सेना नाम निफजे.
कां वाक्यें म्हणिपती पुंजे,
अक्षरांचे.
अर्थ: हत्ती, घोडे वगैरेंच्या समुदायास जसे सैन्य हे नाव उत्पन्न होते, किंवा अक्षरांच्या समुदायांना वाक्ये म्हणतात.

ओवी १५३
कां जळधरांचा मेळा,
वाच्य होय आभाळा.
नाना लोकां सकळां,
नाम जग.
अर्थ: अथवा ढगांचा समुदाय, आभाळ या नावाने बोलला जातो, अथवा सर्व लोकांना मिळून जग हे नाव येते.

ओवी १५४
कां स्नेहसूत्रवन्ही,
मेळु एकिचि स्थानीं.
धरिजे तो जनीं,
दीपु होय.
अर्थ: अथवा तेल, वात व अग्नि यांचा एके ठिकाणी संयोग करून ठेवणे, तोच लोकात दिवा म्हणून प्रसिद्ध होतो.

ओवी १५५
तैसीं छत्तीसही इयें तत्त्वें,
मिळती जेणें एकत्वें.
तेणें समूह परत्वें,
क्षेत्र म्हणिपे.
अर्थ: त्याप्रमाणे ही छत्तीस तत्वे ज्या एकत्वाने जमा होतात, त्या समुदायपरत्वाने त्यास क्षेत्र असे म्हटले जाते.

ओवी १५६
आणि वाहतेनि भौतिकें,
पाप पुण्य येथें पिके.
म्हणौनि आम्ही कौतुकें,
क्षेत्र म्हणों.
अर्थ: लागवडीस आणलेल्या या शरीराच्या योगाने येथे (शरीररूप शेतात) पाप-पुण्यरूप पीक पिकते, म्हणून आम्ही कौतुकाने ह्या देहाला क्षेत्र असे म्हणतो.

ओवी १५७
आणि एकाचेनि मतें,
देह म्हणती ययातें.
परी असो हें अनंतें,
नामें यया.
अर्थ: कित्येकांच्या मताने याला देह असे म्हणतात. पण आता हे राहू दे. या क्षेत्राला अनंत नावे आहेत.

ओवी १५८
पैं परतत्त्वाआरौतें,
स्थावराआंतौतें.
जें कांहीं होतें जातें,
क्षेत्रचि हें.
अर्थ: परंतु परब्रह्माच्या अलीकडे व स्थावरापर्यंत धरून त्या दोहोंच्या दरम्यान जे जे काही उत्पन्न होते व नाहीसे होते, ते सर्व क्षेत्रच होय.

ओवी १५९
परि सुर नर उरगीं,
घडत आहे योनिविभागीं.
तें गुणकर्मसंगीं,
पडिलें सातें.
अर्थ: परंतु गुण व कर्म यांच्या संगतीत सापडले असता देव, मनुष्य, सर्प वगैरे जातींच्या वेगळेपणाने या क्षेत्राची रचना होते.

ओवी १६०
हेचि गुणविवंचना,
पुढां म्हणिपैल अर्जुना.
प्रस्तुत आतां तुज ज्ञाना,
रूप दावूं.
अर्थ: अर्जुना, हाच गुणांचा विचार तुला पुढे (अध्याय १४ मधे) सांगण्यात येईल. सांप्रत आता ज्ञानाचे स्वरूप सांगतो.

ओवी १६१
क्षेत्र तंव सविस्तर,
सांगितलें सविकार.
म्हणौनि आतां उदार,
ज्ञान आइकें.
अर्थ: क्षेत्र तर आम्ही तुला विकारांसह विस्तारपूर्वक सांगितले. म्हणून आता उदार ज्ञान ऐक.

ओवी १६२
जया ज्ञानालागीं,
गगन गिळिताती योगी.
स्वर्गाची आडवंगी,
उमरडोनि.
अर्थ: ज्या ज्ञानाकरता योगी हे स्वर्गाचा आडमार्ग उल्लंघून आकाश गिळतात.

ओवी १६३
न करिती सिद्धीची चाड,
न धरिती ऋद्धीची भीड.
योगा{ऐ}सें दुवाड,
हेळसिती.
अर्थ: (ज्या ज्ञानाकरता योगी) सिद्धीची इच्छा करीत नाहीत आणि ऐश्वर्याची परवा करत नाहीत आणि योगासारखी कष्टसाध्य गोष्ट तुच्छ मानतात.

ओवी १६४
तपोदुर्गें वोलांडित,
क्रतुकोटि वोवांडित.
उलथूनि सांडित,
कर्मवल्ली.
अर्थ: (ज्या ज्ञानाकरता कित्येक लोक) तपरूपी डोंगरी किल्ले ओलांडून पलीकडे जातात आणि कोट्यावधी यज्ञ आचरून त्या अनुष्ठानांतून पार पडतात.

ओवी १६५
नाना भजनमार्गी,
धांवत उघडिया आंगीं.
एक रिगताति सुरंगीं,
सुषुम्नेचिये.
अर्थ: अथवा (ज्या ज्ञानाकरता) कित्येक उघड्या अंगांनी भजनमार्गाने धावतात व कित्येक सुषुम्नेच्या भुयारात शिरतात.

ओवी १६६
ऐसी जिये ज्ञानीं,
मुनीश्वरांची उतान्ही.
वेदतरूच्या पानोवानीं,
हिंडताती.
अर्थ: याप्रमाणे मुनीश्वरांस ज्या ज्ञानाच्या ठिकाणी इच्छा असते व ते मुनीश्वर ज्या ज्ञानाकरता वेदरूपी झाडाचे पान आणि पान हिंडतात.

ओवी १६७
देईल गुरुसेवा,
इया बुद्धि पांडवा.
जन्मशतांचा सांडोवा,
टाकित जे.
अर्थ: अर्जुना, गुरुसेवेने ते ज्ञान मिळेल या बुद्धीने त्या सेवेवरून आपला जन्म ओवाळून टाकतात.

ओवी १६८
जया ज्ञानाची रिगवणी,
अविद्ये उणें आणी.
जीवा आत्मया बुझावणी,
मांडूनि दे.
अर्थ: ह्या ज्ञानाचा प्रवेश अविद्येला नाहीसे करतो आणि जीव व ब्रह्म यांचे ऐक्य करून देतो.

ओवी १६९
जें इंद्रियांचीं द्वारें आडी,
प्रवृत्तीचे पाय मोडी.
जें दैन्यचि फेडी,
मानसाचें.
अर्थ: जे ज्ञान इंद्रियांची द्वारे बंद करते, बहिर्मुख वृत्तीचे पाय मोडते आणि जे मनाचे दारिद्र्य नाहीसे करते.

ओवी १७०
द्वैताचा दुकाळु पाहे,
साम्याचें सुयाणें होये.
जया ज्ञानाची सोये,
ऐसें करी.
अर्थ: जे ज्ञान द्वैताचा दु:ख पाहते, साम्याची सिद्धी साधते, ते असं कार्य करते.

ओवी १७१
मदाचा ठावोचि पुसी,
जें महामोहातें ग्रासी.
नेदी आपपरु ऐसी,
भाष उरों.
अर्थ: जे ज्ञान उन्मत्तपणाचा ठावठिकाणा नाहीसा करते व जे जबरदस्त भ्रांतीस नाहीसे करते व (जे) आपले आणि दुसऱ्याचे ही गोष्टच शिल्लक राहू देत नाही.

ओवी १७२
जें संसारातें उन्मूळी,
संकल्पपंकु पाखाळी.
अनावरातें वेंटाळी,
ज्ञेयातें जें.
अर्थ: अर्जुना, जे ज्ञान संसाराला मुळासकट उपटून टाकते व संकल्परूपी चिखल साफ धुवून टाकते व आकलन करण्यास कठिण अशा परब्रह्माला ते ज्ञान व्यापून टकते.

ओवी १७३
जयाचेनि जालेपणें,
पांगुळा होईजे प्राणें.
जयाचेनि विंदाणें,
जग हें चेष्टें.
अर्थ: जे प्राप्त झाले असतां प्राण पांगुळा होतो (इंद्रियांकडून विषयभोग मिळविण्याची त्याची हांव बंद होते) व ज्याच्या सत्तेनें सर्व जगांतील व्यापार चालत असतात.

ओवी १७४
जयाचेनि उजाळें,
उघडती बुद्धीचे डोळे.
जीवु दोंदावरी लोळे,
आनंदाचिया.
अर्थ: ज्या ज्ञानाच्या प्रकाशाने बुद्धीची दृष्टी उघडते व जीव आनंदाच्या पोटावर लोळतो.

ओवी १७५
ऐसें जें ज्ञान,
पवित्रैकनिधान.
जेथ विटाळलें मन,
चोख कीजे.
अर्थ: असे जे ज्ञान जे पवित्रपणाचा एकच ठेवा आहे, व जेथे (जे प्राप्त झाले असता) (विषयाने) विटाळलेले मन शुद्ध करता येते.

ओवी १७६
आत्मया जीवबुद्धी,
जे लागली होती क्षयव्याधी.
ते जयाचिये सन्निधी,
निरुजा कीजे.
अर्थ: देह बुद्ध्यादि अनात्म पदार्थ मी आहे असा (भ्रमाचा) क्षयरोग आत्म्याला जो झाला होता, तो रोग ज्याचा सहवास बरा करतो.

ओवी १७७
तें अनिरूप्य कीं निरूपिजे,
ऐकतां बुद्धी आणिजे.
वांचूनि डोळां देखिजे,
ऐसें नाहीं.
अर्थ: ते ज्ञान निरूपण करण्यासारखे नाही, तथापि त्याचे निरूपण केले जाईल आणि ते ज्ञानाचे निरूपण ऐकल्यावर बुद्धीला जाणता येईल; त्याशिवाय डोळ्यांनी पहाता येईल असे ते ज्ञान नाही.

ओवी १७८
मग तेचि इये शरीरीं,
जैं आपुला प्रभावो करी.
तैं इंद्रियांचिया व्यापारीं,
डोळांहि दिसे.
अर्थ: मग तेच ज्ञान जेव्हा या शरीरात आपली शक्ति प्रगट करते, तेव्हा ते इंद्रियांच्या क्रियेवरून डोळ्यांनाही दिसते.

ओवी १७९
पैं वसंताचें रिगवणें,
झाडांचेनि साजेपणें.
जाणिजे तेवीं करणें,
सांगती ज्ञान.
अर्थ: वसंताचा प्रवेश झाडांच्या टवटवीतपणावरून जाणता येतो, त्याप्रमाणे ज्ञानवान पुरुषांची इंद्रिये त्या पुरुषात ज्ञानाचे अस्तित्व दाखवतात.

ओवी १८०
अगा वृक्षासि पाताळीं,
जळ सांपडे मुळीं.
तें शाखांचिये बाहाळीं,
बाहेर दिसे.
अर्थ: अरे अर्जुना, वृक्षाला जमिनीमधे पाणी सापडते. (ते पाणी जरी डोळ्याला प्रत्यक्ष दिसत नाही) तरी ते बाहेर फांद्यांच्या विस्तारावरून दिसते.

ओवी १८१
कां भूमीचें मार्दव,
सांगे कोंभाची लवलव.
नाना आचारगौरव,
सुकुलीनाचें.
अर्थ: अथवा अंकुराचा लुसलुशितपणा हा जमिनीचा मृदुपणा सांगतो किंवा आचार हा चांगल्या कुलवानाचा थोरपणा दाखवतो.

ओवी १८२
अथवा संभ्रमाचिया आयती,
स्नेहो जैसा ये व्यक्तिइ.
कां दर्शनाचिये प्रशस्तीं,
पुण्यपुरुष.
अर्थ: अथवा आदरातिथ्याच्या तयारीवरून जसा स्नेह प्रगट होतो किंवा दर्शनाने होणार्‍या समाधानावरून पुण्यपुरुष ओळखू येतो.

ओवी १८३
नातरी केळीं कापूर जाहला,
जेवीं परिमळें जाणों आला.
कां भिंगारीं दीपु ठेविला,
बाहेरी फांके.
अर्थ: अथवा केळीत उत्पन्न झालेला कापूर जसा सुवासाने कळण्यात येतो अथवा भिंगाच्या आत ठेवलेला जो दिवा त्याचा प्रकाश जसा भिंगाच्या बाहेर पसरतो.

ओवी १८४
तैसें हृदयींचेनि ज्ञानें,
जियें देहीं उमटती चिन्हें.
तियें सांगों आतां अवधानें,
चागें आइक.
अर्थ: त्याप्रमाणे हृदयातील ज्ञानाने देहाच्या ठिकाणी जी लक्षणे उमटतात ती आता सांगतो. चांगले लक्ष देऊन ऐक.

ओवी १८५
संभावितपणाचें,
वोझे जया.
अर्थ: कोणत्याही बाबतीत कोणाचीही बरोबरी न करणे ज्याला आवडत नाही व मोठेपणाचे ज्याला ओझे वाटते.

ओवी १८६
आथिलेचि गुण वानितां,
मान्यपणें मानितां.
योग्यतेचें येतां,
रूप आंगा.
अर्थ: त्याच्या अंगी असलेल्या गुणांचे वर्णन केले तर व तो खरोखर मानास योग्य आहे म्हणून त्यास मान देऊ लागले तर अथवा लोकांनी मागण्याजोगी पात्रता आपल्या अंगी आली आहे अशी त्या पात्रतेची प्रगटता झाली तर.

ओवी १८७
तैं गजबजों लागे कैसा,
व्याधें रुंधला मृगु जैसा.
कां बाहीं तरतां वळसा,
दाटला जेवीं.
अर्थ: त्यावेळी तो कसा गडबडून जातो तर ज्याप्रमाणे पारध्याने चोहोकडून वेढलेले हरीण घाबरे होते किंवा हातांनी पोहून जात असता, तो पोहणारा मनुष्य ज्याप्रमाणे भोवर्‍यात सापडावा.

ओवी १८८
पार्था तेणें पाडें,
सन्मानें जो सांकडे.
गरिमेतें आंगाकडे,
येवोंचि नेदी.
अर्थ: अर्जुना, तितक्या प्रमाणाने सन्मानाच्या योगाने ज्याला संकट वाटते आणि जो मोठेपणाला आपल्या अंगाकडे येऊच देत नाही.

ओवी १८९
पूज्यता डोळां न देखावी,
स्वकीर्ती कानीं नायकावी.
हा अमुका ऐसी नोहावी,
सेचि लोकां.
अर्थ: आपली पूज्यता आपण डोळ्यांनी पाहू नये, आपली कीर्ति आपण कानांनी ऐकू नये, हा एक मनुष्य आहे अशी आपली लोकांना आठवणच होऊ नये.

ओवी १९०
तेथ सत्काराची कें गोठी,
कें आदरा देईल भेटी.
मरणेंसीं साटी,
नमस्कारितां.
अर्थ: अशा पुरुषाच्या ठिकाणी सत्काराची गोष्ट कोठे आहे? असा मनुष्य आदराला भेट कशी देईल? त्याला जर कोणी नमस्कार केला तर त्याला ते मरणासारखे वाटते.

ओवी १९१
वाचस्पतीचेनि पाडें,
सर्वज्ञता तरी जोडे.
परी वेडिवेमाजीं दडे,
महमेभेणें.
अर्थ: बृहस्पतीच्या तोडीची सर्वज्ञता तर त्याला प्राप्त झालेली असते, परंतु महत्वाच्या भीतीने तो वेडात लपतो.

ओवी १९२
चातुर्य लपवी,
महत्त्व हारवी.
पिसेपण मिरवी,
आवडोनि.
अर्थ: आपले ठिकाणी असलेले शहाणपण तो लपवून ठेवतो, आपल्यात असलेला मोठेपणा बेपत्ता करून टाकतो आणि मोठ्या आवडीने वेडेपण लोकात दाखवतो.

ओवी १९३
लौकिकाचा उद्वेगु,
शास्त्रांवरी उबगु.
उगेपणीं चांगु,
आथी भरु.
अर्थ: लोकात होणार्‍या प्रसिद्धीची ज्यास शिसारी असते व शास्त्रांचा वादविवाद करण्याचा ज्याला कंटाळा असतो, काही न करता उगाच राहण्यावर ज्याचा अतिशय भर असतो.

ओवी १९४
जगें अवज्ञाचि करावी,
संबंधीं सोयचि न धरावी.
ऐसी ऐसी जीवीं,
चाड बहु.
अर्थ: लोकांनी आपला अनादरच करावा व नातलगांनी आपला थाराच धरू नये अशा प्रकारची ज्याच्या जीवामधे फार इच्छा असते.

ओवी १९५
तळौटेपण बाणे,
आंगीं हिणावो खेवणें.
तें तेंचि करणें,
बहुतकरुनी.
अर्थ: ज्या कृतीच्या योगाने नम्रता अंगी बाणेल व स्वत:च्या ठिकाणी कमीपणा हे भूषण होईल, त्या त्याच गोष्टी बहुतेक तो करतो.

ओवी १९६
हा जीतु ना नोहे,
लोक कल्पी येणें भावें.
तैसें जिणें होआवें,
ऐसी आशा.
अर्थ: ज्याच्या योगाने हा जिवंत आहे की नाही अशी लोक आपल्याविषयी कल्पना करतील अशा प्रकारचा आपला आयुष्यक्रम असावा अशी त्यास आशा असते.

ओवी १९७
पै चालतु कां नोहे,
कीं वारेनि जातु आहे.
जना असा भ्रमु जाये,
तैसें होईजे.
अर्थ: पलीकडे असलेला तो चालतो आहे की नाही, किंवा वार्‍यानेच जात आहे अशा प्रकारचा आपल्याविषयी जगात भ्रम उत्पन्न व्हावा तसे आपण व्हावे असे त्यास वाटते.

ओवी १९८
माझें असतेपण लोपो,
नामरूप हारपो.
मज झणें वासिपो,
भूतजात.
अर्थ: माझ्या असतेपणाचा लोप व्हावा (म्हणजे मी एक अमूक आहे अशी माझ्या अस्तित्वाची कोणास आठवणच होऊ नये). माझे नाव व रूप नाहीसे व्हावे (म्हणजे माझे नाव अथवा रूप कोणाच्या डोळ्य़ासमोर येऊ नये), कदाचित मला पाहून प्राणिमात्र भितील तर तसे होऊ नये.

ओवी १९९
ऐसीं जयाचीं नवसियें,
जो नित्य एकांता जातु जाये.
नामेंचि जो जिये,
विजनाचेनि.
अर्थ: याप्रमाणे ज्याचे नवस असतात व जो सदोदित एकांतामधे जात असतो व एकांताच्या नावानेच तो जगतो.

ओवी २००
वायू आणि तया पडे,
गगनेंसीं बोलों आवडे.
जीवें प्राणें झाडें,
पढियंतीं जया.
अर्थ: वायू आणि तया पडे, गगनांत बोलों आवडेल. जीव आणि प्राणांमध्ये शुद्धता मिळवून येतो, ज्या व्यक्तीला हे ज्ञान आहे.

ओवी २०१
किंबहुना ऐसीं,
चिन्हें जया देखसी.
जाण तया ज्ञानेंसीं,
शेज जाहली.
अर्थ: फार काय सांगावे? अशी लक्षणे तू ज्या पुरुषाच्या ठिकाणी पाहशील त्या पुरुषाचे व ज्ञानाचे एकच अंथरुण झाले आहे असे तू समज.

ओवी २०२
पैं अमानित्व पुरुषीं,
तें जाणावें इहीं मिषीं.
आतां अदंभाचिया वोळखीसी,
सौरसु देवों.
अर्थ: साधकामधे असणारा अमानित्व हा जो गुण म्हणतात तो या लक्षणांनी जाणावा. आता अदंभाच्या ओळखीकरता त्याच्या लक्षणांचा अभिप्राय सांगतो.

ओवी २०३
तरी अदंभित्व ऐसें,
लोभियाचें मन जैसें.
जीवु जावो परी नुमसे,
ठेविला ठावो.
अर्थ: तर ऐक. अदंभित्व असे आहे. ज्याप्रमाणे लोभ्याचे मन आपल्या धनाविषयी इतके आसक्त असते की जीव गेला तरी तो आपली धन ठेवलेली जागा सांगत नाही.

ओवी २०४
तयापरी किरीटी,
पडिलाही प्राणसंकटीं.
तरी सुकृत न प्रकटी,
आंगें बोलें.
अर्थ: अर्जुना, त्याप्रमाणे त्याच्या प्राणावर जरी संकट आले तरीही आपण केलेले पुण्यकर्म हे देहचेष्टेने अथवा वाचेने उघड करत नाही.

ओवी २०५
खडाणें आला पान्हा,
पळवी जेवीं अर्जुना.
कां लपवी पण्यांगना,
वडिलपण.
अर्थ: खोड्याळ गाईला आलेला पान्हा ती गाय जशी चोरते अथवा उतार वयाला आलेली वेश्या उतार वयाने रहाते काय? (तर नाही, मग ती आपले उतार वय झाकते).

ओवी २०६
आढ्यु आतुडे आडवीं,
मग आढ्यता जेवीं हारवी.
नातरी कुळवधू लपवी,
अवेवांतें.
अर्थ: श्रीमंत मनुष्य एकटा अरण्यात सापडला असता तो जसा आपली श्रीमंती लपवतो अथवा कुलीन स्त्री जशी आपले अवयव झाकते.

ओवी २०७
नाना कृषीवळु आपुलें,
पांघुरवी पेरिलें.
तैसें झांकी निपजलें,
दानपुण्य.
अर्थ: अथवा शेतकरी पेरलेले बीज जसे माती टाकून झाकतो.

ओवी २०८
वरिवरी देहो न पूजी,
लोकांतें न रंजी.
स्वधर्मु वाग्ध्वजीं,
बांधों नेणे.
अर्थ: वरवर देहाची पूजा करत नाही, व लोकांच्या मनाजोगते बोलून त्यांचे मनोरंजन करत नाही व आपण केलेला धर्म आपल्या वाचारूपी ध्वजेवर बांधण्याचे त्यास माहीत नसते.

ओवी २०९
परोपकारु न बोले,
न मिरवी अभ्यासिलें.
न शके विकूं जोडलें,
स्फीतीसाठीं.
अर्थ: आपण दुसर्‍यावर केलेल्या उपकाराचा तोंडाने उच्चार करत नाही, आपण जो काही (वेदशास्त्र वगैरेचा अभ्यास केला असेल त्याचा डौल मिरवीत नाही.

ओवी २१०
शरीर भोगाकडे,
पाहतां कृपणु आवडे.
एर्‍हवीं धर्मविषयीं थोडें,
बहु न म्हणे.
अर्थ: तो आपल्या शरीराला जे (विषय) भोग देतो त्यावरून (त्याच्या उदारपणाचा) अंदाज केला तर तो कृपण आहे असे वाटेल. याशिवाय धर्माच्या कामी त्याचे औदार्य पाहिले तर तो आपल्या जवळचे धन वगैरे खर्च करण्यास थोडेफार असे म्हणत नाही.

ओवी २११
घरीं दिसे सांकड,
देहींची आयती रोड.
परी दानीं जया होड,
सुरतरूसीं.
अर्थ: घरामधे सर्व गोष्टींची टंचाई दिसते, परंतु दानाच्या बाबतीत तो कल्पतरूशी प्रतिज्ञेने चढाओढ करतो.

ओवी २१२
किंबहुना स्वधर्मीं थोरु,
अवसरीं उदारु.
आत्मचर्चे चतुरु,
एर्‍हुवी वेडा.
अर्थ: फार काय सांगावे? स्वधर्मामधे तो थोर असतो. योग्य प्रसंगी तो उदार असतो, आत्मचर्चा करण्यात हुशार असतो. एरवी (इतर गोष्टीत तो वेडा असतो.

ओवी २१३
केळीचें दळवाडें,
हळू पोकळ आवडे.
परी फळोनियां गाढें,
रसाळ जैसें.
अर्थ: केळीचे सर्व अंग हलके व पोकळ असे वाटते, पण या केळीला फळे आल्यावर ते केळीचे सर्व अंग रसाने दाट भरलेले असे वाटते.

ओवी २१४
कां मेघांचें आंग झील,
दिसे वारेनि जैसें जाईल.
परी वर्षती नवल,
घनवट तें.
अर्थ: अथवा मेघाचे अंग पाहिले तर ते अगदी हलके व दिसण्यात वार्‍याने नाहीसे होईल असे वाटते, पण तेच मेघ एकदा का वर्षाव करायला लागले की जिकडे तिकडे आश्चर्यकारक रीतीने एकसारखे जलमय करून टाकतात.

ओवी २१५
तैसा जो पूर्णपणीं,
पाहतां धाती आयणी.
एर्‍हवीं तरी वाणी,
तोचि ठावो.
अर्थ: त्याप्रमाणे पूर्णतेच्या दृष्टीने तो पुरुष पाहिला तर इच्छा तृप्त होतात, एरवी पाहिले तर कमीपणाला तोच जागा आहे.

ओवी २१६
हें असो या चिन्हांचा,
नटनाचु ठायीं जयाच्या.
जाण ज्ञान तयाच्या,
हातां चढें.
अर्थ: हे वर्णन पुरे. या वर सांगितलेल्या गुणांचा उत्कर्ष ज्याचे ठिकाणी असेल त्याच्या हाताला ज्ञान आले असे समज.

ओवी २१७
पैं गा अदंभपण,
म्हणितलें तें हें जाण.
आतां आईक खूण,
अहिंसेची.
अर्थ: अर्जुना अदंभपण ते हे समज. आता अहिंसेचे लक्षण ऐक.

जर तुम्हाला आणखी काही हवे असल्यास, कृपया सांगा!

ओवी २१८
तरी अहिंसा बहुतीं परीं,
बोलिली असे अवधारीं.
आपुलालिया मतांतरीं,
निरूपिली.
अर्थ: आपापल्या निरनिराळ्या मतांचे निरूपण करतांना पुष्कळ प्रकारांनी अनेक लोकांनी अहिंसा सांगितली आहे. ऐक.

ओवी २१९
परी ते ऐसी देखा,
जैशा खांडूनियां शाखा.
मग तयाचिया बुडुखा,
कूंप कीजे.
अर्थ: परंतु त्यांनी सांगितलेली ही अहिंसा ही जशा वृक्षाच्या फांद्या तोडून मग त्या शाखांनी वृक्षाच्या बुडाशी (त्या वृक्षाच्या रक्षणार्थ कुंपण करावे तशी आहे).

ओवी २२१
कां बाहु तोडोनि पचविजे,
मग भूकेची पीडा राखिजे.
नाना देऊळ मोडोनि कीजे,
पौळी देवा.
अर्थ: किंवा हात तोडून तो विकावा व जे पैसे मिळतील त्यांनी भुकेची पीडा शांत करावी, अथवा देऊळ मोडून देवाच्या रक्षणाकरता देवळाच्या सामानाने आवाराची भिंत बांधावी.

ओवी २२१
तैसी हिंसाचि करूनि अहिंसा,
निफजविजे हा ऐसा.
पैं पूर्वमीमांसा,
निर्णो केला.
अर्थ: त्याप्रमाणे हिंसाच करून अहिंसा उत्पन्न करावी असा हा निर्णय पूर्वमीमांसेने केला आहे.

ओवी २२२
जे अवृष्टीचेनि उपद्रवें,
गादलें विश्व आघवें.
म्हणौनि पर्जन्येष्टी करावे,
नाना याग.
अर्थ: पाऊस न पडल्यामुळे अतिशय पीडा होऊन त्यामुळे सर्व प्राणी जर्जर झाले, म्हणजे त्यावर उपाय म्हणून पाऊस पाडणारे पर्जन्येष्टी यज्ञ करावेत.

ओवी २२३
तंव तिये इष्टीचिया बुडीं,
पशुहिंसा रोकडी.
मग अहिंसेची थडी,
कैंची दिसे?
अर्थ: तर प्राण्यांच्या बचावाकरता करावयाच्या यज्ञामधे आरंभीच जनावरांचे प्रत्यक्षपणेच प्राण घेतले जातात, अशा स्थितीत अहिंसेचे पलीकडचे तीर कसे दिसणार?

ओवी २२४
पेरिजे नुसधी हिंसा,
तेथ उगवैल काय अहिंसा?
परी नवल बापा धिंवसा,
या याज्ञिकांचा.
अर्थ: नुसती हिंसा पेरली असता तेथे अहिंसा उगवेल काय? (तर नाही). परंतु याज्ञिकांचे धाडस आश्चर्यकारक आहे.

ओवी २२५
आणि आयुर्वेदु आघवा,
तो याच मोहोरा पांडवा.
जे जीवाकारणें करावा,
जीवघातु.
अर्थ: आणि सर्व आयुर्वेदही (वैद्यकशास्त्रही) अर्जुना याच धोरणचा आहे. कारण की एका जीवाचे रक्षण करण्याकरता दुसर्‍या जीवाचा घात करावा असे तो प्रतिपादन करतो.

ओवी २२६
नाना रोगें आहाळलीं,
लोळतीं भूतें देखिलीं.
ते हिंसा निवारावया केली,
चिकित्सा कां?
अर्थ: नाना प्रकारच्या रोगांनी पोळलेले व त्या दु:खाने लोळत पडलेले प्राणी पाहिले व मग आयुर्वेदाने ती हिंसा (दु:ख) निवारण करण्याकरता औषधांची योजना केली.

ओवी २२७
तंव ते चिकित्से पहिलें,
एकाचे कंद खणविले.
एका उपडविलें,
समूळीं सपत्रीं.
अर्थ: तो औषधयोजनेत पहिल्याप्रथम कित्येक झाडांचे कंद खाणवले व कित्येकांना मुळांसकट व पानांसकट उपटविले.

ओवी २२८
एकें आड मोडविली,
अजंगमाची खाल काढविली.
एकें गर्भिणी उकडविली,
पुटामाजीं.
अर्थ: काही झाडे मध्येच मोडली (म्हणजे त्याच्या मधल्या भागाचा औषधात उपयोग केला). काही झाडांची साल काढवली व काही फळ देण्य़ाच्या बेतात असलेल्या वनस्पती, त्यावर क्षाराचे वगैरे कसले तरी थर देऊन उकडविल्या.

ओवी २२९
अजातशत्रु तरुवरां,
सर्वांगीं देवविल्या शिरा.
ऐसे जीव घेऊनि धनुर्धरा,
कोरडे केले.
अर्थ: (ज्यांनी) कोणाचे केव्हाच वाकडे केले नाही, म्हणून ज्यांना शत्रु उत्पन्न झाला नाही अशा बिचार्‍या झाडांना (त्याचा चीक काढण्याकरता) त्यांच्या सर्वांगावर भेगा पाडून, याप्रमाणे अर्जुना, त्या वृक्षांचे जीव घेऊन त्यांना कोरडे केले.

ओवी २३०
आणि जंगमाही हात,
लाऊनि काढिलें पित्त.
मग राखिले शिणत,
आणिक जीव.
अर्थ: आणि हालचाल करणार्‍या प्राण्यांसही हात घालून त्यांचे पित्त काढून मग त्या योगाने रोगांनी पीडित अशा दुसर्‍या जीवांचे रक्षण केले.

ओवी २३१
अहो वसतीं धवळारें,
मोडूनि केलीं देव्हारें.
नागवूनि वेव्हारें,
गवांदी घातली.
अर्थ: अहो रहाती घरे मोडून त्या घराच्या सामानाने देऊळ व देव्हारे केले व व्यवहारात लोकांना फसवून, लुटून जे द्रव्य मिळवले त्या द्रव्याच्या योगाने अन्नसत्र घातले.

ओवी २३२
मस्तक पांघुरविलें,
तंव तळवटीं उघडें पडलें.
घर मोडोनि केले,
मांडव पुढें.
अर्थ: डोक्यास गुंडाळण्याकरता नेसलेले वस्त्र सोडून जर ते मस्तकास बांधले तर शरीराचा खालचा भाग उघडा पडतो, अथवा जसे घर मोडून त्या घरापुढे मांडव केले.

ओवी २३३
नाना पांघुरणें,
जाळूनि जैसें तापणें.
जालें आंगधुणें,
कुंजराचें.
अर्थ: अथवा पांघरुणे जाळून मग जसा शेक घेणे किंवा हत्तीचे जसे अंगधुणे झाले (हत्ती हा स्नान केल्याबरोबर आपल्या ओल्या अंगावर सोंडेने माती घेऊन जास्त मलीन होतो).

ओवी २३४
नातरी बैल विकूनि गोठा,
पुंसा लावोनि बांधिजे गांठा.
इया करणी कीं चेष्टा?
काइ हसों.
अर्थ: बैल विकून जसा गोठा बांधावा, अथवा राघूस हाकून देऊन मग पिंजरा तयार करावा, असल्या कृतींना योग्य करणे म्हणावे किंवा चेष्टा म्हणाव्यात? का याला हसावे?

ओवी २३५
एकीं धर्माचिया वाहणी,
गाळूं आदरिलें पाणी.
तंव गाळितया आहाळणीं,
जीव मेले.
अर्थ: कित्येकांनी धर्ममार्ग म्हणून पाणी गाळण्याला आरंभ केला तेव्हा गाळण्याच्या तापाने जीव मेले.

ओवी २३६
एक न पचवितीचि कण,
इये हिंसेचे भेण.
तेथ कदर्थले प्राण,
तेचि हिंसा.
अर्थ: कित्येक या हिंसेच्या भयाने धान्य शिजवीत नाहीत (तर कोरडेच धान्य खातात. ते कच्चे धान्य त्यास पचत नसल्यामुळे) त्यांचे प्राण कासावीस होतात, हीच हिंसा होय.

ओवी २३७
एवं हिंसाचि अहिंसा,
कर्मकांडीं हा ऐसा.
सिद्धांतु सुमनसा,
वोळखें तूं.
अर्थ: याप्रमाणे हे चांगल्या मनाच्या अर्जुना, हिंसेलाच अहिंसा ठरवण्याचा असा हा कर्मकांडात सिद्धांत आहे, तो तू नीट समजून ठेव.

ओवी २३८
पहिलें अहिंसेचें नांव,
आम्हीं केलें जंव.
तंव स्फूर्ति बांधली हांव,
इये मती.
अर्थ: जेव्हा आम्ही पहिल्या प्रथम अहिंसेच्या नावाचा उच्चार केला तेव्हा ही मते सांगावीत अशी स्फूर्तीला हाव झाली.

ओवी २३९
तरि कैसेनि इयेतें गाळावें,
म्हणौनि पडिलें बोलावें.
तेवींचि तुवांही जाणावें,
ऐसा भावो.
अर्थ: तर या मतांना कसे गाळावे? म्हणून आम्हाला बोलणे भाग पडले. त्याच प्रमाणे तुलाही निरनिराळी मते माहीत व्हावीत असा हे प्रतिपादन करण्याचा आमचा हेतु होता.

ओवी २४०
बहुतकरूनि किरीटी,
हाचि विषो इये गोठी.
एर्‍हवी कां आडवाटीं,
धाविजैल गा?
अर्थ: अर्जुना, फार करून कीर्तिधारी (अर्जुन) हा विषाणू आहे. तर यामुळे आडवाटेने धावले जाईल का?

ओवी २४१
आणि स्वमताचिया निर्धारा-
लागोनियां धनुर्धरा।
प्राप्तां मतांतरां।
निर्वेचु कीजे।
अर्थ: अर्जुना, आपल्या स्वतःच्या मतावर ठाम राहण्यासाठी इतर मतांचाही विचार करून निर्णय घेणे आवश्यक आहे.

ओवी २४२
ऐसी हे अवधारीं।
निरूपिती परी।
आतां ययावरी।
मुख्य जें गा।
अर्थ: हे सर्व विचार करून आता याप्रमाणे मुख्य गोष्टींचा विचार करावा लागेल.

ओवी २४३
तें स्वमत बोलिजैल।
अहिंसे रूप किजैल।
जेणें उठलिया आंतुल।
ज्ञान दिसे।
अर्थ: आता आपले स्वतःचे मत सांगितले जाईल आणि अहिंसेची योग्य कल्पना मिळेल, जी ज्ञानामध्ये दिसून येईल.

ओवी २४४
परिइ तें अधिष्ठिलेनि आंगें।
जाणिजे आचरतेनि बगें।
जैसी कसवटी सांगे।
वानियातें।
अर्थ: जसे सोने कसण्याची कसोटी सांगते, त्याप्रमाणे अहिंसा शरीराच्या आचारधारणेत अस्तित्वात आहे हे जाणले जाते.

ओवी २४५
तैसे ज्ञानामनाचिये भेटी।
सरिसेंचि अहिंसेचें बिंब उठी।
तेंचि ऐसें किरीटी।
परिस आतां।
अर्थ: ज्ञानाच्या मनाशी भेट झाल्यावर अहिंसेचे चित्र मनात उभे राहते, ते अशा प्रकारचे असते.

ओवी २४६
तरी तरंगु नोलांडितु।
लहरी पायें न फोडितु।
सांचलु न मोडितु।
पाणियाचा।
अर्थ: तर लाटांचे उल्लंघन न करता आणि त्यांना पायाने न मोडता पाण्याचा आवाज न तोडता चालणे.

ओवी २४७
वेगें आणि लेसा।
दिठी घालूनि आंविसा।
जळीं बकु जैसा।
पाउल सुये।
अर्थ: जसे बगळा पाण्यात पाय घालतो, तशा वेगाने आणि सावधपणाने चालणे.

ओवी २४८
कां कमळावरी भ्रमर।
पाय ठेविती हळुवार।
कुचुंबैल केसर।
इया शंका।
अर्थ: भ्रमर जसे कमळावर नाजूकपणे पाय ठेवतो, तसा पाय ठेवणे.

ओवी २४९
तैसे परमाणु पां गुंतले।
जाणूनि जीव सानुले।
कारुण्यामाजीं पाउलें।
लपवूनि चाले।
अर्थ: त्या परमाणूंमध्ये लहान जीव आहेत असे जाणून दयामध्ये चालताना पाऊले लपवून चालणे.

ओवी २५०
ते वाट कृपेची करितु।
ते दिशाचि स्नेह भरितु।
जीवातळीं आंथरितु।
आपुला जीवु।
अर्थ: ज्या रस्त्याने चालतो, तो कृपेने भरलेला आहे आणि ज्या दिशेकडे पाहतो, ती प्रेमाने भरलेली आहे.

ओवी २५१
ऐसिया जतना।
चालणें जया अर्जुना।
हें अनिर्वाच्य परिमाणा।
पुरिजेना।
अर्थ: अर्जुना, अशा पद्धतीने चालणं अनिर्वाच्य आहे आणि ते प्रमाण देऊन सांगता येत नाही.

ओवी २५२
पैं मोहाचेनि सांगडें।
लासी पिलीं धरी तोंडें।
तेथ दांतांचे आगरडे।
लागती जैसे।
अर्थ: मांजरी आपल्या पिल्लाला तोंडात धरताना तिच्या दातांची टोके लागली तरीही ती पिल्ला दुखावणार नाही.

ओवी २५३
कां स्नेहाळु माये।
तान्हयाची वास पाहे।
तिये दिठी आहे।
हळुवार जें।
अर्थ: प्रेमळ आई जशी आपल्या लहान मुलाची वाट पहाते, त्या नाजूकपणाने पाहते.

ओवी २५४
नाना कमळदळें।
डोलविजती ढाळें।
तो जेणें पाडें बुबुळें।
वारा घेपे।
अर्थ: वारा घेण्यासाठी कमळाचे फूल हलवले जात असल्यास त्याप्रमाणे वारा बुबुळाला सुखकर वाटतो.

ओवी २५५
तैसेनि मार्दवें पाय।
भूमीवरी न्यसीतु जाय।
लागती तेथ होय।
जीवां सुख।
अर्थ: तितक्याच मऊपणाने भूमीवर पाय ठेवीत तो जातो, जिथे पाय लागतात तिथे प्राण्यांना सुख होते.

ओवी २५६
ऐसिया लघिमा चालतां।
कृमि कीटक पंडुसुता।
देखे तरी माघौता।
हळूचि निघे।
अर्थ: अर्जुना, अशा हळुवारपणाने चालताना कीटक पाहिले तरी तो हळूच माघारी फिरतो.

ओवी २५७
म्हणे पावो धडफडील।
तरी स्वामीची निद्रा मोडैल।
रचलेपणा पडईल।
झोती हन।
अर्थ: तो म्हणतो की पाय जोराने पडल्याने आवाज येईल आणि त्यामुळे प्रभूची झोप मोडेल.

ओवी २५८
इया काकुळती।
वाहणी घे माघौती।
कोणेही व्यक्ती।
न वचे वरी।
अर्थ: या करुणेने मागे परततो आणि कोणत्याही व्यक्तीवर पाय ठेवीत नाही.

ओवी २५९
जीवाचेनि नांवें।
तृणातेंही नोलांडवे।
मग न लेखितां जावें।
हे कें गोठी?
अर्थ: जीवाच्या नावाने गवताच्या काडीत देखील त्याला ओलांडीत नाही, मग जीवास न जुमानता तुडवणार कसा?

ओवी २६०
मुंगिये मेरु नोलांडवे।
मशका सिंधु न तरवे।
तैसा भेटलियां न करवे।
अतिक्रमु।
अर्थ: मुंगी मेरुवर चालत नाहीत आणि मासे सागरी तुडवत नाहीत, तसाच दुसऱ्याला अतिक्रमण करणे योग्य नाही.

ओवी २६१
ऐसी जयाची चाली।
कृपाफळी फळा आली।
देखसी जियाली।
दया वाचे।
अर्थ: ज्याची चाल प्रेमाची आहे, त्याला कृपेचा फळ मिळतो आणि तेव्हा त्या व्यक्तीच्या बोलण्यात दया प्रकट होते.

ओवी २६२
स्वयें श्वसणेंचि सुकुमार।
मुख मोहाचें माहेर।
माधुर्या जाहले अंकुर।
दशन तैसे।
अर्थ: स्वतः श्वासोच्छ्वास नाजूकपणे घेतल्याने, त्याचे मुख प्रेमाचे माहेर होते आणि त्याचे दात जणू मधुरपणाच्या अंकुरासारखे आहेत.

ओवी २६३
पुढां स्नेह पाझरे।
माघां चालती अक्षरें।
शब्द पाठीं अवतरे।
कृपा आधीं।
अर्थ: बोलताना प्रेम पाझरते आणि मागून अक्षरे चालतात, म्हणजे कृपेला आधी महत्त्व आहे.

ओवी २६४
तंव बोलणेंचि नाहीं।
बोलों म्हणे जरी कांहीं।
तरी बोल कोणाही।
खुपेल कां।
अर्थ: त्याच्या बोलण्याची सुरुवात अगोदर नसते, आणि काही बोलण्याची इच्छा झाल्यावर, तो विचारतो की, हे बोलणे कोणाला खूप लागेल का?

ओवी २६५
बोलतां अधिकुही निघे।
तरी कोण्हाही वर्मीं न लगे।
आणि कोण्हासि न रिघे।
शंका मनीं।
अर्थ: बोलताना त्याला वाटते की अधिक बोलल्याने कोणाच्या मनात शंका येईल का?

ओवी २६६
मांडिली गोठी हन मोडैल।
वासिपैल कोणी उडैल।
आइकोनिचि वोवांडिल।
कोण्ही जरी।
अर्थ: त्याच्या बोलण्यात काही गोष्ट बिघडेल आणि कोणी दचकून उठेल किंवा उपेक्षा करेल.

ओवी २६७
तरी दुवाळी कोणा नोहावी।
भुंवई कवणाची नुचलावी।
ऐसा भावो जीवीं।
म्हणौनि उगा।
अर्थ: त्यामुळे त्याला आपल्या बोलण्याने कोणाला त्रास होऊ नये, म्हणून तो उगा राहतो.

ओवी २६८
मग प्रार्थिला विपायें।
जरी लोभें बोलों जाये।
तरी परिसतया होये।
मायबापु।
अर्थ: मग जर कोणी त्याला बोलायला प्रार्थना केली तर तो प्रेमाने बोलतो, त्यामुळे ऐकणाऱ्यांना तो आपला आई-बाप वाटतो.

ओवी २६९
कां नादब्रह्मचि मुसे आलें।
कीं गंगापय असललें।
पतिव्रते आलें।
वार्धक्य जैसे।
अर्थ: त्याचे बोलणे नादब्रह्माचे स्वरूप घेतल्यासारखे किंवा गंगेच्या पाण्याप्रमाणे पवित्र असते.

ओवी २७०
तैसें साच आणि मवाळ।
मितले आणि रसाळ।
शब्द जैसे कल्लोळ।
अमृताचे।
अर्थ: त्याचे बोलणे खरे आणि मऊ असून, अमृताच्या लाटांप्रमाणे असते.

ओवी २७१
विरोधुवादुबळु।
प्राणितापढाळु।
उपहासु छळु।
वर्मस्पर्शु।
अर्थ: त्याच्या बोलण्यात उपरोधिकपणा, तंट्यांना उत्तेजन देणे, पापाचा गर्भ बनवणे, टर उडवणे यांसारखे दोष नाहीत.

ओवी २७२
आटु वेगु विंदाणु।
आशा शंका प्रतारणु।
हे संन्यासिले अवगुणु।
जया वाचा।
अर्थ: हट, आवेश, कपट, आशा लावणे, संशयात पाडणे यांसारखे दोष त्या वाच्यात नाहीत.

ओवी २७३
आणि तयाचि परी किरीटी।
थाउ जयाचिये दिठी।
सांडिलिया भ्रुकुटी।
मोकळिया।
अर्थ: त्याची दृष्टी शुद्ध आहे, आणि त्याच्या भुवयांमध्ये रागाची ठिणगी नाही.

ओवी २७४
कां जे भूतीं वस्तु आहे।
तियें रुपों शके विपायें।
म्हणौनि वासु न पाहे।
बहुतकरूनी।
अर्थ: प्राणिमात्रात वस्तू आहे, म्हणून त्याला पाहताना तो बधित असतो, म्हणून तो बहुतेकदा कोणाकडे पाहत नाही.

ओवी २७५
ऐसाही कोणे एके वेळे।
भीतरले कृपेचेनि बळें।
उघडोनियां डोळे।
दृष्टी घाली।
अर्थ: काही वेळेस कृपेच्या जोराने डोळे उघडून तो कोणाकडे दृष्टी घालतो.

ओवी २७६
तरी चंद्रबिंबौनि धारा।
निघतां नव्हती गोचरा।
परि एकसरें चकोरां।
निघती दोंदें।
अर्थ: चंद्राच्या प्रकाशातून अमृताच्या धारांचा वेग दिसत नाही, पण त्या धारांच्या योगाने चकोर पक्षी पुष्ट होतात.

ओवी २७७
तैसें प्राणियांसि होये।
जरी तो कहींवासु पाहे।
तया अवलोकनाची सोये।
कूर्मींही नेणे।
अर्थ: तसेच त्याने जर कोणा प्राण्याकडे पाहिले तरी तेच होते, त्यामुळे कासवही जाणत नाही.

ओवी २७८
किंबहुना ऐसी।
दिठी जयाची भूतांसी।
करही देखसी।
तैसेचि ते।
अर्थ: फार काय सांगावे? ज्याची दृष्टी प्राण्याकडे आहे आणि त्याचे हातही तसेच असतात.

ओवी २७९
तरी होऊनियां कृतार्थ।
राहिले सिद्धांचे मनोरथ।
तैसे जयाचे हात।
निर्व्यापार।
अर्थ: सिद्ध पुरुषांचे मनोरथ कृतार्थ राहतात, त्याप्रमाणे ज्याचे हात व्यापाऱ्याशिवाय आहेत.

ओवी २८०
अक्षमें आणि संन्यासिलें।
कीं निरिंधन आणि विझालें।
मुकेनि घेतलें।
मौन जैसें।
अर्थ: आधीच आंधळा, त्याने पहाणे टाकले, किंवा अग्नि विझविला किंवा मुळच का शांत राहिला.

ओवी २८१
तयापरी कांहीं।
जयां करां करणें नाहीं।
जे अकर्तयाच्या ठायीं।
बैसों येती।
अर्थ: अर्जुना, ज्या हातांना काही करण्याची आवश्यकता नाही, त्यांचे स्थान सिद्ध पुरुषाच्या ठिकाणी असते.

ओवी २८२
आसुडैल वारा।
नख लागेल अंबरा।
इया बुद्धी करां।
चळों नेदी।
अर्थ: ज्या बुद्धीने हात हलवत नाही, त्याला वार्‍याचा झटका लागेल आणि आकाशाला नख लागेल.

ओवी २८३
तेथ आंगावरिलीं उडवावीं।
कां डोळां रिगतें झाडावीं।
पशुपक्ष्यां दावावीं।
त्रासमुद्रा।
अर्थ: अशा स्थितीत अंगावर असलेल्या माशा, चिलट वगैरे उडवावे किंवा डोळ्यात जाणाऱ्या चिलटांना झाडून टाकावे, किंवा पशुपक्ष्यांना पाहिल्यावर भीती वाटवावी.

ओवी २८४
इया केउतिया गोठी।
नावडे दंडु काठी।
मग शस्त्राचें किरीटी।
बोलणें कें?
अर्थ: जर कोणाला दंड किंवा काठी न घेणे आवडत असेल, तर अर्जुनाने शस्त्र घेतल्याबद्दल बोलण्याचे कारण काय आहे?

ओवी २८५
लीलाकमळें खेळणें।
कांपुष्पमाळा झेलणें।
न करी म्हणे गोफणें।
ऐसें होईल।
अर्थ: सहजपणे कमळाने खेळणे किंवा फुलांच्या मण्यांचे झेलणे, हे अशा सूक्ष्म प्राण्यांकरिता गोफणीप्रमाणे होईल.

ओवी २८६
हालवतील रोमावळी।
यालागीं आंग न कुरवाळी।
नखांची गुंडाळी।
बोटांवरी।
अर्थ: अंगावरचे केस हलले तर सूक्ष्म जीवांना त्रास होतो, म्हणून जो अंग कुरवाळत नाही, त्याचे नखांच्या गुंडाळ्या बोटांवर वाढतात.

ओवी २८७
तंव करणेयाचाचि अभावो।
परी ऐसाही पडे प्रस्तावो।
तरी हातां हाचि सरावो।
जे जोडिजती।
अर्थ: अगोदर हातांना काही कर्तव्य नसले तरी, जर प्रसंग आला तर ते जोडण्याची सवय असते.

ओवी २८८
कां नाभिकारा उचलिजे।
हातु पडिलियां देइजे।
नातरी आर्तातें स्पर्शिजे।
अळुमाळु।
अर्थ: ‘भिऊ नकोस’ असे सांगण्यासाठी हात उचलावेत, कोणी पडलेला असल्यास त्याला उभा करण्यास हात द्यावा किंवा पीडित व्यक्तीला थोडासा स्पर्श करावा.

ओवी २८९
हेंही उपरोधें करणें।
तरी आर्तभय हरणें।
नेणती चंद्रकिरणें।
जिव्हाळा तो।
अर्थ: दु:खाने पीडित व्यक्तीचे भय कमी करणे, हे देखील मोठ्या तजवीजाने करतो, पण त्याचा हात स्पर्श चंद्रकिरणांसारखा असतो.

ओवी २९०
पावोनि तो स्पर्शु।
मलयानिळु खरपुसु।
तेणें मानें पशु।
कुरवाळणें।
अर्थ: तो स्पर्श मलयानिळाच्या खरपुससर आणि हलके असतो, त्यामुळे त्याला पशुपक्ष्यांना कुरवाळण्यास मोकळा वाटतो.

ओवी २९१
जे सदा रिते मोकळे।
जैशी चंदनांगें निसळें।
न फळतांही निर्फळें।
होतीचिना।
अर्थ: जे हात सदैव रिकामे आणि मोकळे असतात, तसंच चंदनाच्या वृक्षाचे सर्व भाग शुद्ध असले तरी ते निष्फळ असू शकत नाहीत.

ओवी २९२
आतां असो हें वाग्जाळ।
जाणें तें करतळ।
सज्जनांचे शीळ।
स्वभाव जैसे।
अर्थ: आता हे अधिक बोलणे थांबवा. सज्जन मनुष्याची वागणूक व स्वभाव त्याच्या आचारधर्माचे प्रतिबिंब असतात.

ओवी २९३
आतां मन तयाचें।
सांगों म्हणों जरी साचें।
तरी सांगितले कोणाचे।
विलास हे?
अर्थ: आता जर मनाची खरी बात सांगायची असेल, तर पूर्वी केलेले वर्तन कोणाचे होते?

ओवी २९४
काइ शाखा नव्हे तरु?
जळेंवीण असे सागरु?
तेज आणि तेजाकारु।
आन काई?
अर्थ: फांद्या झाडाच्या भाग नव्हेत का? समुद्र जलाशिवाय अस्तित्वात आहे का? प्रकाश आणि सूर्य यांचा काही संबंध नाही का?

ओवी २९५
अवयव आणि शरीर।
हे वेगळाले कीर?
कीं रसु आणि नीर।
सिनानीं आथी?
अर्थ: शरीराचे अवयव खरोखर वेगळे आहेत का? किंवा ओलावा आणि पाणी वेगळे आहेत का?

ओवी २९६
म्हणौनि हे जे सर्व।
सांगितले बाह्य भाव।
ते मनचि गा सावयव।
ऐसें जाणें।
अर्थ: त्यामुळे या सर्व बाह्य लक्षणे वास्तवात मनाचेच प्रतिबिंब आहे.

ओवी २९७
जें बीज भुईं खोंविलें।
तेंचि वरी रुख जाहलें।
तैसें इंद्रियाद्वारीं फांकलें।
अंतरचि कीं।
अर्थ: जसे भुईत पेरलेले बीज वर जाऊन वृक्ष बनते, तसे मन इंद्रियांच्या माध्यमातून पसरले आहे.

ओवी २९८
पैं मानसींचि जरी।
अहिंसेची अवसरी।
तरी कैंची बाहेरी।
वोसंडेल?
अर्थ: मनात जर अहिंसा नसेल, तर ती बाहेर कशी व्यक्त होईल?

ओवी २९९
आवडे ते वृत्ती किरीटी।
आधीं मनौनीचि उठी।
मग ते वाचे दिठी।
करांसि ये।
अर्थ: कोणतीही वृत्ती आधी मनात जन्म घेते आणि मग ती वाचा, दृष्टि, हात यांद्वारे व्यक्त होते.

ओवी ३००
वांचूनि मनींचि नाहीं।
ते वाचेसि उमटेल काई?
बींवीण भुईं।
अंकुर असे?
अर्थ: मनात नसलेल्या गोष्टींचा व्यक्त होणे कसे शक्य आहे? जसे बीजाशिवाय जमिनीत अंकुर येत नाही.

ओवी ३०१
म्हणौनि मनपण जैं मोडे।
तैं इंद्रिय आधींचि उबडें।
सूत्रधारेंवीण साइखडें।
वावो जैसें।
अर्थ: मनाचे स्वरूप काय असेल तसंच इंद्रियांची क्रिया होईल, जसे सूत्रधाराशिवाय बाहुली चालत नाही.

ओवी ३०२
उगमींचि वाळूनि जाये।
तें वोघीं कैचें वाहे।
जीवु गेलिया आहे।
चेष्टा देही?
अर्थ: ज्यावेळी मनाची स्थिती मोकळी होते, तिथे इंद्रियांची क्रिया थांबते, जसे सुताच्या दोरीने हालणारी बाहुली व्यर्थ ठरते.

ओवी ३०३
तैसें मन हें पांडवा।
मूळ या इंद्रियभावा।
हेंचि राहटे आघवां।
द्वारीं इहीं।
अर्थ: अर्जुना, मन हे इंद्रियांच्या व्यापारात मूळ आहे आणि हेच इंद्रियांच्या माध्यमातून व्यक्त होते.

ओवी ३०४
परी जिये वेळीं जैसें।
जें होऊनि आंतु असे।
बाहेरी ये तैसें।
व्यापाररूपें।
अर्थ: ज्यावेळी मनाची वासना वाढते, तेव्हा ते इंद्रियांच्या व्यापारात बाहेर येते.

ओवी ३०५
यालागी साचोकारें।
मनीं अहिंसा थांवे थोरें।
पिकली द्रुती आदरें।
बोभात निघे।
अर्थ: जसे पक्व झालेल्या सुगंधाने मोठ्या उत्साहाने बाहेर येतो, तसेच मनात अहिंसा वाढल्यास ती इंद्रियांच्या व्यापारात व्यक्त होते.

ओवी ३०६
म्हणौनि इंद्रियें तेचि संपदा।
वेचितां हीं उदावादा।
अहिंसेचा धंदा।
करितें आहाती।
अर्थ: इंद्रियांनी मनात असलेल्या अहिंसारूप संपत्तीचा अव्याहत खर्च करतो.

ओवी ३०७
समुद्रीं दाटे भरितें।
तैं समुद्रचि भरी तरियांते।
तैसें स्वसंपत्ती चित्तें।
इंद्रियां केलें।
अर्थ: जसे समुद्र भरलेल्या पाण्याने खाड्या भरून टाकतो, तसंच चित्तात अहिंसेची दाट भरती झाली की, चित्त या सर्व इंद्रियांना भरून टाकते.

ओवी ३०८
हें बहु असो पंडितु।
धरुनि बाळकाचा हातु।
वोळी लिही व्यक्तु।
आपणचि।
अर्थ: फार बोलणे थांबवा, पंतोजी, आपणच स्पष्ट अक्षरांत लिहितो.

ओवी ३०९
तैसें दयाळुत्व आपुलें।
मनें हातापायां आणिलें।
मग तेथ उपजविलें।
अहिंसेतें।
अर्थ: मनाने आपल्या दयालुत्वाला हातपायांपर्यंत आणले आणि तिथेच मनाने अहिंसा उत्पन्न केली.

ओवी ३१०
याकारणें किरीटी।
इंद्रियांचिया गोठी।
मनाचिये राहाटी।
रूप केलें।
अर्थ: त्यामुळे इंद्रियांच्या कार्यामध्ये मनाचे प्रतिबिंब निर्माण झाले आहे.

ओवी ३११
ऐसा मनें देहें वाचा।
सर्व संन्यासु दंडाचा।
जाहला ठायीं जयाचा।
देखशील।
अर्थ: असे मन, देह आणि वाणी असलेले सर्व हिंसा का त्यागले आहे, हे तुम्हाला दिसेल.

ओवी ३१२
तो जाण वेल्हाळ।
ज्ञानाचें वेळाउळ।
हें असो निखळ।
ज्ञानचि तो।
अर्थ: तो पुरुष ज्ञानाचे विस्तृत मंदिर आहे. हे एकदम स्पष्ट आहे; तो पूर्णपणे ज्ञानाचा प्रतीक आहे.

ओवी ३१३
जे अहिंसा कानें ऐकिजे।
ग्रंथाधारें निरूपिजे।
ते पाहावी हें उपजे।
तैं तोचि पाहावा।
अर्थ: जी अहिंसा आपण कानाने ऐकतो किंवा ज्या ग्रंथाच्या आधाराने ती निरूपित केली जाते, ती अहिंसा ज्या व्यक्तीच्या ठिकाणी पहायची आहे, तीच पाहावी.

ओवी ३१४
ऐसें म्हणितलें देवें।
तें बोलें एकें सांगावें।
परी फांकला हें उपसाहावें।
तुम्हीं मज।
अर्थ: ज्यावेळी देवाने असे म्हटले, तेव्हा मला एकाच शब्दात सांगायला हवे होते, परंतु माझे सांगणे फार विस्तारले, याबद्दल मला माफ करा.

ओवी ३१५
म्हणाल हिरवें चारीं गुरूं।
विसरे मागील मोहर धरूं।
कां वारेलगें पांखिरूं।
गगनीं भरे।
अर्थ: कदाचित तुम्ही असे म्हणाल की हिरव्या चार्‍यात जनावर सुटले असता, ते चार्‍याच्या लोभाने घराच्या वाटेवर येऊन विसरतात, किंवा वार्‍याच्या वेगाने पक्षी आकाशात आपल्या घरट्यापासून दूर उडतात.

ओवी ३१६
तैसिया प्रेमाचिया स्फूर्ती।
फावलिया रसवृत्तीं।
वाहविला मती।
आकळेना।
अर्थ: त्याप्रमाणे आवडीच्या स्फूर्तीमुळे विविध रसांचा अनुभव घेत, माझी बुद्धी वाहत गेली आहे.

ओवी ३१७
तरि तैसें नोहे अवधारा।
कारण असें विस्तारा।
एर्‍हवीं पद तरी अक्षरां।
तिहींचेंचि।
अर्थ: परंतु हे ऐका, महाराज, विस्तार करण्याचा काही कारण आहे. अहिंसा हे तीन अक्षरांचेच आहे.

ओवी ३१८
अहिंसा म्हणतां थोडी।
परि ते तैंचि होय उघडी।
जैं लोटिजती कोडी।
मतांचिया।
अर्थ: अहिंसा म्हणजे थोडी असली तरी, जेव्हा विविध मतांचे विचार करून त्यांचे निराकरण करावे लागते, तेव्हा ती स्पष्ट होते.

ओवी ३१९
एर्‍हवीं प्राप्तें मतांतरें।
थातंबूनि आंगभरें।
बोलिजैल ते न सरे।
तुम्हांपाशीं।
अर्थ: अन्य मतांचे निरसन न करता तुम्हाला आंगाच्या जोरावर बोलायचे असेल, तर ते चालणार नाही.

ओवी ३२०
रत्‍नजपारखियांच्या गांवीं।
जाईल गंडकी तरी सोडावी।
काश्मीरीं न करावी।
मिडगण जेवीं।
अर्थ: रत्न पारखणार्‍या लोकांच्या गावात गंडकीच्या कसोटीला रत्न म्हणून विकली जाईल, म्हणून ती सोडून द्यावी; कितीही सरस्वतीची स्तुती केली तरी ती पूर्ण होणार नाही.

ओवी ३२१
काइसा वासु कापुरा।
मंद जेथ अवधारा।
पिठाचा विकरा।
तिये सातें?
अर्थ: जेथे कापूराला मंद वास म्हणतात, त्या बाजारात पिठाची विक्री कशी होईल?

ओवी ३२२
म्हणौनि इये सभे।
बोलकेपणाचेनि क्षोभें।
लाग सरूं न लभे।
बोला प्रभु।
अर्थ: म्हणून, महाराज, या सभेमध्ये नुसत्या बोलकेपणाच्या आवेशाने बोलण्याला जवळीक मिळणार नाही.

ओवी ३२३
सामान्या आणि विशेषा।
सकळै कीजेल देखा।
तरी कानाचेया मुखा-।
कडे न्याल ना तुम्ही।
अर्थ: साधारण अहिंसेची कल्पना आणि विशेष कल्पना यांचा कालवा करून बोललो तर ते तुमच्या कानांच्या मुखाकडे नेणार नाही.

ओवी ३२४
शंकेचेनि गदळें।
जैं शुद्ध प्रमेय मैळे।
तैं मागुतिया पाउलीं पळे।
अवधान येतें।
अर्थ: शंकारूपी कचर्‍याने जेव्हा शुद्ध सिद्धांत गढले जातात, तेव्हा तुमचे लक्ष मागच्या पाऊलावरून पळून जाते.

ओवी ३२५
कां करूनि बाबुळियेची बुंथी।
जळें जियें ठाती।
तयांची वास पाहाती।
हंसु काई?
अर्थ: गोंडाळाची खोळ पांघरून जी उदके असतात, त्या उदकाची हंस वाट पाहातात का?

ओवी ३२६
कां अभ्रापैलीकडे।
जैं येत चांदिणें कोडें।
तैं चकोरें चांचुवडें।
उचलितीना।
अर्थ: ढगांमधून जेव्हा चांदणे येते, तेव्हा चकोर पक्षी त्या मळकट चंद्रप्रकाशाचा उपभोग घेण्यासाठी आपली चोच सरसावीत नाहीत.

ओवी ३२७
तैसें तुम्ही वास न पाहाल।
ग्रंथु नेघा वरी कोपाल।
जरी निर्विवाद नव्हैल।
निरूपण।
अर्थ: त्याप्रमाणे, जर माझे निरूपण निर्विवाद नसेल, तर तुम्ही माझ्या ग्रंथाबद्दल उत्सुकता दाखवणार नाही.

ओवी ३२८
न बुझावितां मतें।
न फिटे आक्षेपाचें लागतें।
तें व्याख्यान जी तुमतें।
जोडूनि नेदी।
अर्थ: विविध मतांचे निराकरण न करता अहिंसेचे व्याख्यान केले, तर त्यात आक्षेप राहतील आणि तुम्हाला तसले व्याख्यान स्वीकारता येणार नाही.

ओवी ३२९
आणि माझें तंव आघवें।
ग्रथन येणेचि भावें।
जे तुम्हीं संतीं होआवें।
सन्मुख सदां।
अर्थ: माझे ग्रंथ लेखन यासाठी आहे की तुम्ही संतांनी नेहमी प्रसन्न असावे.

ओवी ३३०
एर्‍हवीं तरी साचोकारें।
तुम्ही गीतार्थाचे सोइरे।
जाणोनि गीता एकसरें।
धरिली मियां।
अर्थ: म्हणून, तुम्ही गीतार्थाचे सोयरे आहात, आणि तुम्ही गीता एकत्रितपणे घेतली आहे.

ओवी ३३१
जें आपुलें सर्वस्व द्याल।
मग इयेतें सोडवूनि न्याल।
म्हणौनि ग्रंथु नव्हे वोल।
साचचि हे।
अर्थ: जेव्हा तुम्ही तुमचे सर्वस्व देऊ शकाल, तेव्हा तुम्हाला गीतेला सोडून आणता येईल; त्यामुळे गीता हा खरा ग्रंथ नसून तुमचे तारण आहे.

ओवी ३३२
कां सर्स्वाचा लोभु धरा।
वोलीचा अव्हेरु करा।
तरी गीते मज अवधारा।
एकचि गती।
अर्थ: तुम्ही तुमच्या सर्वस्वाचा लोभ धरला तर गीतेची आणि माझी एकच दिशा आहे असे समजावे.

ओवी ३३३
किंबहुना मज।
तुमचिया कृपा काज।
तियेलागीं व्याज।
ग्रंथाचें केलें।
अर्थ: फार काय सांगावे? मला तुमच्या कृपेची आवश्यकता आहे आणि या कृपेसाठी मी हे ग्रंथाचे निमित्त केले.

ओवी ३३४
तरि तुम्हां रसिकांजोगें।
व्याख्यान शोधावें लागे।
म्हणौनि जी मतांगें।
बोलों गेलों।
अर्थ: त्यामुळे तुम्हाला रसिक म्हणून योग्य व्याख्यान शोधावे लागेल, म्हणून मी अन्य मतांची चर्चा केली.

ओवी ३३५
तंव कथेसि पसरु जाहला।
श्लोकार्थु दूरी गेला।
कीजो क्षमा यया बोला।
अपत्या मज।
अर्थ: त्यामुळे व्याख्यानाचा विस्तार झाला आणि श्लोकाचा अर्थ एकीकडे राहिला; त्यामुळे माझ्या बोलण्याबद्दल तुम्हाला क्षमा करावी लागेल.

ओवी ३३६
आणि घांसाआंतिल हरळु।
फेडितां लागे वेळु।
ते दूषण नव्हें खडळु।
सांडावा कीं।
अर्थ: जेव्हा जेवताना खडा काढायचा असतो, त्याला वेळ लागतो; त्यामुळे जेवणाराचा दोष नाही, कारण कचरा काढणे आवश्यक आहे.

ओवी ३३७
कां संवचोरा चुकवितां।
दिवस लागलिया माता।
कोपावें कीं जीविता।
जिताणें कीजे?
अर्थ: जर सोबतीच्या चोराला चुकवून मुलाला घरी येण्यासाठी अधिक वेळ लागला, तर आईने रागवावे का? जिवंत परत आला म्हणून त्याच्यावर आशीर्वाद द्यावा का?

ओवी ३३८
परी यावरील हें नव्हे।
तुम्हीं उपसाहिलें तेंचि बरवें।
आतां अवधारिजो देवें।
बोलिलें ऐसें।
अर्थ: परंतु हे माझे बोलणे वरच्या प्रमाणे नाही; तुम्ही सहन केले ते चांगले आहे. आता ऐका, देव असे बोलला.

ओवी ३३९
म्हणे उन्मेखसुलोचना।
सावध होईं अर्जुना।
करूं तुज ज्ञाना।
वोळखी आतां।
अर्थ: देव म्हणतो, “उन्मेखसुलोचना, अर्जुना, आता तू सावध हो आणि मी तुझे ज्ञान करेन.”

ओवी ३४०
तरी ज्ञान गा तें एथें।
वोळख तूं निरुतें।
आक्रोशेंवीण जेथें।
क्षमा असे।
अर्थ: जेथे आक्रोशाशिवाय क्षमा आहे, तेथे ज्ञान आहे, हे तुम्ही पक्के ओळखा.

ओवी ३४१
अगाध सरोवरीं।
कमळिणी जियापरी।
कां सदैवाचिया घरीं।
संपत्ति जैसी।
अर्थ: अगदी खोल तळ्यात जसा कमळाचा वेल वाढतो, तसे भाग्यवान व्यक्तीच्या ठिकाणी संपत्ति सदैव असते.

ओवी ३४२
पार्था तेणें पाडें।
क्षमा जयातें वाढे।
तेही लक्षे तें फुडें।
लक्षण सांगों।
अर्थ: अर्जुना, ज्याच्या ठिकाणी क्षमा वाढते, त्या लक्षणांची माहिती आम्ही तुम्हाला सांगतो.

ओवी ३४३
तरी पढियंते लेणें।
आंगीं भावें जेणें।
धरिजे तेवीं साहणें।
सर्वचि जया।
अर्थ: ज्या भावनेने आवडता अलंकार धारण करतात, त्या प्रमाणे जो सर्व सहन करतो, तोच विजय मिळवतो.

ओवी ३४४
त्रिविध मुख्य आघवे।
उपद्रवांचे मेळावे।
वरी पडिलिया नव्हे।
वांकुडा जो।
अर्थ: आध्यात्मिक, आधिभौतिक व आधिदैविक अशा तीन प्रकारच्या उपद्रवांनी त्याच्यावर कोसळले तरी जो डगमगत नाही.

ओवी ३४५
अपेक्षित पावे।
ते जेणें तोषें मानवें।
अनपेक्षिताही करवे।
तोचि मानु।
अर्थ: इच्छित वस्तू मिळाल्यावर जो संतोष अनुभवतो, त्याच प्रमाणे अनपेक्षित वस्तूसाठीही तो आदर ठेवतो.

ओवी ३४६
जो मानापमानातें साहे।
सुखदुःख जेथ सामाये।
निंदास्तुती नोहे।
दुखंडु जो।
अर्थ: जो मान व अपमान सहन करतो, सुखदु:ख एका सारख्या मानतो आणि निंदा व स्तुतीमध्ये मनाची स्थिती बदलत नाही.

ओवी ३४७
उन्हाळेनि जो न तपे।
हिमवंती न कांपे।
कायसेनिही न वासिपे।
पातलेया।
अर्थ: उन्हाळ्याने जो तापत नाही, हिवाळ्याने जो कांपे नाही, आणि काही मिळाले तरी जो भयभीत होत नाही.

ओवी ३४८
स्वशिखरांचा भारु।
नेणें जैसा मेरु।
कीं धरा यज्ञसूकरु।
वोझें न म्हणे।
अर्थ: मेरु पर्वत जसे आपले शिखराचे ओझे मानत नाही, तसेच वराह अवतार पृथ्वीला ओझे मानत नाही.

ओवी ३४९
नाना चराचरीं भूतीं।
दाटणी नव्हे क्षिती।
तैसा नाना द्वंद्वीं प्राप्तीं।
घामेजेना।
अर्थ: अनेक प्राण्यांनी पृथ्वी जशी दडपली जात नाही, तसेच विविध सुख-दु:खाच्या द्वंद्वांनी जो श्रमी होत नाही.

ओवी ३५०
घेऊनी जळाचे लोट।
आलिया नदीनदांचे संघाट।
करी वाड पोट।
समुद्र जेवीं।
अर्थ: पाण्याचे लोट घेऊन नदी आणि नद्या एकत्र आल्यास समुद्र सर्वांना आपल्या आत सामावून घेतो.

ओवी ३५१
तैसें जयाचिया ठायीं।
न साहणें काहींचि नाहीं।
आणि साहतु असे ऐसेंही।
स्मरण नुरे।
अर्थ: त्याप्रमाणे ज्याच्या ठिकाणी सहन न करणे कधीच नसते आणि सहन करणे हे लक्षातही ठेवत नाही.

ओवी ३५२
आंगा जें पातलें।
तें करूनि घाली आपुलें।
येथ साहतेनि नवलें।
घेपिजेना।
अर्थ: जे काही सुख-दु:ख शरीराला येतात, ते सर्व आपल्या स्वरूपाचा भाग आहे असे तो मानतो आणि म्हणून तो अलौकिक सहन करतो.

ओवी ३५३
हे अनाक्रोश क्षमा।
जयापाशीं प्रियोत्तमा।
जाण तेणें महिमा।
ज्ञानासि गा।
अर्थ: हे प्रिय अर्जुना, स्वभाविक क्षमा ज्याच्याकडे असते, त्या पुरुषाच्या योगाने ज्ञानाला महत्त्व प्राप्त होते.

ओवी ३५४
तो पुरुषु पांडवा।
ज्ञानाचा वोलावा।
आतां परिस आर्जवा।
रूप करूं।
अर्थ: अर्जुना, तो पुरुष ज्ञानाचे जीवन आहे. आता आर्जवाचे स्वरूप तुला सांगतो.

ओवी ३५५
तरी आर्जव तें ऐसें।
प्राणाचें सौजन्य जैसें।
आवडे तयाही दोषें।
एकचि गा।
अर्थ: अर्जुना, ज्याला आर्जव म्हणतात, ते असे आहे की प्राणांचे प्रेम सर्वांवर एकसारखेच असते.

ओवी ३५६
कां तोंड पाहूनि प्रकाशु।
न करी जेवीं चंडांशु।
जगा एकचि अवकाशु।
आकाश जैसें।
अर्थ: जसा सूर्य तोंड पाहून प्रकाश करत नाही, तसेच आकाश सगळ्या जगाला समान जागा देते.

ओवी ३५७
तैसें जयाचें मन।
माणुसाप्रति आन आन।
नव्हे आणि वर्तन।
ऐसें पैं तें।
अर्थ: त्याप्रमाणे ज्याचे मन निरनिराळ्या माणसांशी निरनिराळे नसते, आणि वर्तनही समान असते.

ओवी ३५८
जे जगेंचि सनोळख।
जगेंसीं जुनाट सोयरिक।
आपपर हें भाख।
जाणणें नाहीं।
अर्थ: सर्व जगाचे ओळख आहे, जगाशी जुना संबंध आहे आणि आपले व परके हा भेद तो जाणत नाही.

ओवी ३५९
भलतेणेंसीं मेळु।
पाणिया असा ढाळु।
कवणेविखीं आडळु।
नेघे चित्त।
अर्थ: त्याचे वाटेल त्याच्याशीही पटते, आणि पाण्यासारखा त्याचा वागण्याचा रस्ता आहे, कोणासाठीही त्याचे चित्त विकल्प घेत नाही.

ओवी ३६०
वारियाची धांव।
तैसे सरळ भाव।
शंका आणि हांव।
नाहीं जया।
अर्थ: त्याच्या मनाचे भाव सरळ असतात; त्याला शंका आणि द्विधा मनःस्थिती असत नाही.

ओवी ३६१
मायेपुढें बाळका।
रिगतां न पडे शंका।
तैसें मन देतां लोकां।
नालोची जो।
अर्थ: आईपुढे येणाऱ्या मुलास जशी शंका वाटत नाही, त्याप्रमाणे आपल्या मनातील विचार लोकांना सांगताना तो मागेपुढे पाहात नाही.

ओवी ३६२
फांकलिया इंदीवरा।
परिवारु नाहीं धनुर्धरा।
तैसा कोनकोंपरा।
नेणेचि जो।
अर्थ: जसा उमलेल्या कमलाला आपला सुवास मर्यादित जागेत दाबून ठेवता येत नाही, त्याप्रमाणे ज्याचा जीव कोणाकोपरा जाणत नाही.

ओवी ३६३
चोखाळपण रत्‍नाचें।
रत्‍नावरी किरणाचें।
तैसें पुढां मन जयाचें।
करणें पाठीं।
अर्थ: रत्नाची निर्मळता असते, पण त्याच्यापेक्षा त्याच्या किरणांचा निर्मळपणा अधिक असतो, त्याप्रमाणे ज्याचे मन पुढे असते व करणे पाठीमागून असते.

ओवी ३६४
आलोचूं जो नेणे।
अनुभवचि जोगावणें।
धरी मोकळी अंतःकरणें।
नव्हेचि जया।
अर्थ: जो कोणत्याही बाबतीत आगाऊ विचार करत नाही, आत्मानुभावात तृप्त असतो, आणि मनाने कशाशी चिकटतही नाही.

ओवी ३६५
दिठी नोहे मिणधी।
बोलणें नाहीं संदिग्धी।
कवणेंसीं हीनबुद्धी।
राहाटीजे ना।
अर्थ: ज्याची दृष्टी कपटी नसते, ज्याचे बोलणे संशययुक्त नसते, आणि कोणाशीही हलकट बुद्धीने वागत नाही.

ओवी ३६६
दाही इंद्रियें प्रांजळें।
निष्प्रपंचें निर्मळें।
पांचही पालव मोकळे।
आठही पाहर।
अर्थ: ज्याची दहाही इंद्रिये सरळ, निष्कपट आणि शुद्ध असतात.

ओवी ३६७
अमृताची धार।
तैसें उजूं अंतर।
किंबहुना जो माहेर।
या चिन्हांचें।
अर्थ: अमृताच्या धारेप्रमाणे त्याचे अंतःकरण सरळ असते. तो या चिन्हाचे माहेर असतो.

ओवी ३६८
तो पुरुष सुभटा।
आर्जवाचा आंगवटा।
जाण तेथेंचि घरटा।
ज्ञानें केला।
अर्थ: अर्जुना, तो पुरुष आर्जवाची मूर्ती आहे आणि ज्ञानाने त्याने आपले रहाणे ठिकाण केले आहे.

ओवी ३६९
आतां ययावरी।
गुरुभक्तीची परी।
सांगों गा अवधारीं।
चतुरनाथा।
अर्थ: आता गुरुभक्तीचा प्रकार सांगतो, हे चतुरांच्या राजा, तू ऐक.

ओवी ३७०
आघवियाचि दैवां।
जन्मभूमि हे सेवा।
जे ब्रह्म करी जीवा।
शोच्यातेंहि।
अर्थ: गुरु सेवा ही सर्व भाग्यांची उत्पन्न होण्याची जमीन आहे, जी सेवा शोकग्रस्त जीवाला ब्रह्म करते.

ओवी ३७१
हें आचार्योपास्ती।
प्रकटिजैल तुजप्रती।
बैसों दे एकपांती।
अवधानाची।
अर्थ: ती गुरुभक्ति आता तुला स्पष्ट सांगितली जाईल. तू तिकडे लक्ष दे.

ओवी ३७२
तरी सकळ जळसमृद्धी।
घेऊनि गंगा निघाली उदधी।
कीं श्रुति हे महापदीं।
पैठी जाहाली।
अर्थ: जसे गंगा सर्व जलसंपत्ती घेऊन समुद्रात प्रवेश करते, तसेच वेद ब्रह्मपदात प्रवेश करतात.

ओवी ३७३
नाना वेंटाळूनि जीवितें।
गुणागुण उखितें।
प्राणनाथा उचितें।
दिधलें प्रिया।
अर्थ: आपल्या जीवासह गुणागुणांसह आपल्या पतिव्रतेने आपल्या पतीस उत्तम प्रकारे अर्पण केले.

ओवी ३७४
तैसें सबाह्य आपुलें।
जेणें गुरुकुळीं वोपिलें।
आपणपें केलें।
भक्तीचें घर।
अर्थ: त्याप्रमाणे ज्याने आपले अंतर्मन व बाह्य इंद्रिये गुरुकुळाला अर्पण केले, त्याने गुरुभक्तीचे घर केले.

ओवी ३७५
गुरुगृह जये देशीं।
तो देशुचि वसे मानसीं।
विरहिणी कां जैसी।
वल्लभातें।
अर्थ: ज्या देशात गुरुचे घर आहे, त्याप्रमाणे विरहिणीचे मन प्रियकरात असते.

ओवी ३७६
तियेकडोनि येतसे वारा।
देखोनि धांवे सामोरा।
आड पडे म्हणे घरा।
बीजें कीजो।
अर्थ: गुरुच्या देशाकडून जो वारा येतो, त्याला पाहून तो सामोरा धावून जातो आणि म्हणतो, "आपण माझ्या घरी यावे".

ओवी ३७७
साचा प्रेमाचिया भुली।
तया दिशेसीचि आवडे बोली।
जीवु थानपती करूनि घाली।
गुरुगृहीं जो।
अर्थ: सद्गुरूवरील प्रेमामुळे वेडून गेलेल्या ज्याला त्या दिशेतच बोलणे आवडते, व जो आपल्या जीवाला गुरुच्या घरात मिरासदार ठेवतो.

ओवी ३७८
परी गुरुआज्ञा धरिलें।
देह गांवीं असे एकलें।
वांसरुवा लाविलें।
दावें जैसें।
अर्थ: पण वासरास दोरीने बांधून ठेवल्यामुळे त्याला गाईकडे जाण्याची इच्छा असूनही हलता येत नाही, जसे गुरूची आज्ञा असल्याने तो गुरूच्या गावाकडे धावू शकत नाही.

ओवी ३७९
म्हणे कैं हें बिरडें फिटेल।
कैं तो स्वामी भेटेल।
युगाहूनि वडील।
निमिष मानी।
अर्थ: जो म्हणतो, "ही गुरुआज्ञा केव्हा सुटेल आणि केव्हा गुरु भेटेल?" तो निमिषाला युगाहून मोठे मानतो.

ओवी ३८०
ऐसेया गुरुग्रामींचें आलें।
कां स्वयें गुरूंनींचि धाडिलें।
तरी गतायुष्या जोडलें।
आयुष्य जैसें।
अर्थ: या प्रकारच्या गुरु गृही आले आहेत, मग स्वयंपाकात गुरुने त्याला साधले आहे, त्यामुळे गतायुष्य जोडले आहे.

ओवी ३८१
कां सुकतया अंकुरा-
वरी पडलिया पीयूषधारा।
नाना अल्पोदकींचा सागरा
आला मासा।
अर्थ: जशा सुकत असलेल्या अंकुरावर अमृताच्या धारांचा वर्षाव होतो, तसेच थोड्या पाण्यातून मासा समुद्रात येतो.

ओवी ३८२
नातरी रंकें निधान देखिलें।
कां आंधळिया डोळे उघडले।
भणंगाचिया आंगा आलें
इंद्रपद।
अर्थ: जसा दरिद्री व्यक्तीस द्रव्याचा ठेवा सापडतो, जसा आंधळ्याला दृष्टि परत मिळते, तसेच भिकार्‍याला इंद्रपद मिळते.

ओवी ३८३
तैसें गुरुकुळाचेनि नांवें।
महासुखें अति थोरावे।
जें कोडेंही पोटाळवें
आकाश कां।
अर्थ: गुरुकुळाच्या निमित्ताने मोठा आनंद मिळाल्यामुळे, असे वाटते की आकाशाला सहजच कवटाळू शकतो.

ओवी ३८४
पैं गुरुकुळीं ऐसी।
आवडी जया देखसी।
जाण ज्ञान तयापासीं।
पाइकी करी।
अर्थ: ज्या व्यक्तीच्या ठिकाणी गुरुकुळाबद्दल असे प्रेम दिसते, त्या व्यक्तीच्या ज्ञानाने चाकरी करावी असे समजले जाते.

ओवी ३८५
आणि अभ्यंतरीलियेकडे।
प्रेमाचेनि पवाडे।
श्रीगुरूंचें रूपडें
उपासी ध्यानीं।
अर्थ: आणि अंतर्मनात प्रेमाच्या जोरावर श्रीगुरूच्या मूर्तीस ध्यानाने उपासना करतो.

ओवी ३८६
हृदयशुद्धीचिया आवारीं।
आराध्यु तो निश्चल ध्रुव करी।
मग सर्व भावेंसी परिवारीं।
आपण होय।
अर्थ: अंत:करणाची शुद्धता हेच आवार आहे, त्या आवारात जो गुरु आराध्य आहे, त्याची प्राणप्रतिष्ठा करतो आणि मग काया, वाचा, मनाने श्रीगुरूचा लवाजमा आपण बनतो.

ओवी ३८७
कां चैतन्यांचिये पोवळी-
माजीं आनंदाचिया राउळीं।
श्रिइगुरुलिंगा ढाळी
ध्येयामृत।
अर्थ: ज्ञानाच्या आवारात असणार्‍या आनंदाच्या देवळात गुरुरूपी लिंगाला ध्यानरूपी अमृताचा अभिषेक करतो.

ओवी ३८८
उदयिजतां बोधार्का।
बुद्धीची डाळ सात्त्विका।
भरोनियां त्र्यंबका।
लाखोली वाहे।
अर्थ: बोधरूपी सूर्य उगवताना बुद्धिरूपी टोपलीत अष्टसात्विकभाव भरून तो लाखोली श्रीगुरुरूपी शंकराला वाहतो.

ओवी ३८९
काळशुद्धी त्रिकाळीं।
जीवदशा धूप जाळीं।
न्यानदीपें वोंवाळी।
निरंतर।
अर्थ: पवित्र काल ह्या शिवपूजनाच्या तीन वेळा, त्यात जीवपणरूपी धूप जाळून ज्ञानरूपी दिव्याने निरंतर ओवाळतो.

ओवी ३९०
सामरस्याची रससोय।
अखंड अर्पितु जाय।
आपण भराडा होय।
गुरु तो लिंग।
अर्थ: गुरूला ऐक्यभावरूपी नैवेद्य नेहेमी अर्पित रहातो, व आपण पूजा करणारा गोसावी होऊन गुरूला शंकराची पिंडी करतो.

ओवी ३९१
नातरी जीवाचिये सेजे।
गुरु कांतु करूनि भुंजे।
ऐसीं प्रेमाचेनि भोजें।
बुद्धी वाहे।
अर्थ: जीवरूपी शय्येवर गुरूला पति करून भोगतो, अशी प्रेमाची आवड त्याची बुद्धि बाळगते.

ओवी ३९२
कोणे एके अवसरीं।
अनुरागु भरे अंतरीं।
कीं तया नाम करी।
क्षीराब्धी।
अर्थ: कोणा एका वेळी मनात गुरूविषयी प्रेम भरले की, त्या प्रेमाला क्षीरसमुद्र असे नाव देतो.

ओवी ३९३
तेथ ध्येयध्यान बहु सुख।
तेंचि शेषतुका निर्दोख।
वरी जलशयन देख।
भावी गुरु।
अर्थ: त्या प्रेमरूपी क्षीरसागरात ध्येय, जे गुरु आहेत, त्यांच्या ध्यानापासून होणारे जे अपार सुख, ते शेषरूपी शुद्ध गादी समजतो व त्यावर जलशयन करणारे श्रीगुरु आहेत असे समजतो.

ओवी ३९४
मग वोळगती पाय।
ते लक्ष्मी आपण होय।
गरुड होऊनि उभा राहे।
आपणचि।
अर्थ: श्रीगुरुरूपी विष्णूच्या पायांची सेवा करणारी लक्ष्मी आपणच होतो, व आपणच गरुड होऊन पुढे उभा रहातो.

ओवी ३९५
नाभीं आपणचि जन्मे।
ऐसें गुरुमूर्तिप्रेमें।
अनुभवी मनोधर्में।
ध्येयसुख।
अर्थ: आपणाच श्रीगुरुरूपी विष्णूच्या नाभीकमळात जन्म घेतो म्हणजे ब्रह्मदेव होतो. गुरुमूर्तीच्या प्रेमाने असे ध्यानसुख अंत:करणात अनुभवतो.

ओवी ३९६
एकाधिये वेळें।
गुरु माय करी भावबळें।
मग स्तन्यसुखें लोळे।
अंकावरी।
अर्थ: एखाद्या वेळी आपल्या भावाच्या बळाने गुरूला आई मानतो व मग आपण त्या आईच्या मांडीवर स्तनपानाच्या सुखाने लोळतो.

ओवी ३९७
नातरी गा किरीटी।
चैतन्यतरुतळवटीं।
गुरु धेनु आपण पाठीं।
वत्स होय।
अर्थ: अर्जुना, चैतन्यरूपी झाडाच्या खाली गुरूला गाय कल्पून आपण तिच्या पाठीमागे असणारे वासरू होतो.

ओवी ३९८
गुरुकृपास्नेहसलिलीं।
आपण होय मासोळी।
कोणे एके वेळीं।
हेचि भावीं।
अर्थ: गुरूच्या प्रेमरूपी जळात आपण मासोळी बनतो. कोणा एका वेळेला हीच कल्पना करतो.

ओवी ३९९
गुरुकृपामृताचे वडप।
आपण सेवावृत्तीचें होय रोप।
ऐसेसे संकल्प।
विये मन।
अर्थ: गुरुकृपेच्या ठिकाणी अमृताच्या वृष्टीची कल्पना करतो व आपल्या ठिकाणी सेवावृत्तीरूपी रोपाची कल्पना करतो. असे संकल्प त्याचे मन करते.

ओवी ४००
चक्षुपक्षेवीण।
पिलूं होय आपण।
कैसें पैं अपारपण।
आवडीचें।
अर्थ: चक्षूपक्षेवीण (विना दृष्टीच्या) पिलू होतो, म्हणजे आपला अपार प्रेमात आपले अस्तित्व जाणवते.

ओवी ४०१
गुरूतें पक्षिणी करी।
चारा घे चांचूवरी।
गुरु तारू धरी।
आपण कांस।
अर्थ: गुरूला पक्षिणी मानून, आपण (पिल्लू बनलेला) तिच्या चोचेतून चारा घेतो. गुरूला पोहणारा करून, आपण त्यांच्या कासेला लागतो.

ओवी ४०२
ऐसें प्रेमाचेनि थावें।
ध्यानचि ध्यानातें प्रसवे।
पूर्णसिंधु हेलावे।
फुटती जैसे।
अर्थ: जशा पूर्ण भरलेल्या समुद्रात लाटा एकामागून एक येतात, तशा प्रेमाच्या बळाने ध्यान एकामागून एक प्रसवते.

ओवी ४०३
किंबहुना यापरी।
श्रीगुरुमूर्ती अंतरीं।
भोगी आतां अवधारीं।
बाह्यसेवा।
अर्थ: फार काय सांगावे? याप्रमाणे तो गुरुमूर्ती आपल्या अंत:करणात भोगतो. आता त्याची बाहेरील (शरीरिक) सेवा ऐक.

ओवी ४०४
तरी जिवीं ऐसे आवांके।
म्हणे दास्य करीन निकें।
जैसें गुरु कौतुकें।
माग म्हणती।
अर्थ: त्याच्या मनात असा विचार असतो की मी गुरूचे चांगले दास्य करीन की जेणेकरून गुरु मला प्रेमाने ‘माग’ म्हणून म्हणतील.

ओवी ४०५
तैसिया साचा उपास्ती।
गोसावी प्रसन्न होती।
तेथ मी विनंती।
अशी करीन।
अर्थ: तशा खर्‍या उपासनेने प्रभु सुप्रसन्न होतील, त्या वेळी मी अशी विनंती करीन.

ओवी ४०६
म्हणेन तुमचा देवा।
परिवारु जो आघवा।
तेतुलें रूपें होआवा।
मीचि एकु।
अर्थ: मी असे म्हणेन की देवा हा जो तुमचा सर्व परिवार आहे, तितक्या रूपाने मी एकट्यानेच बनावे.

ओवी ४०७
आणि उपकरतीं आपुलीं।
उपकरणें आथि जेतुलीं।
माझीं रूपें तेतुलीं।
होआवीं स्वामी।
अर्थ: आणि आपल्या उपयोगी पडणारी जेवढी उपकरणे (पूजेची भांडी वगैरे वस्तू) आहेत, महाराज, तेवढे सर्व मी व्हावे.

ओवी ४०८
ऐसा मागेन वरु।
तेथ हो म्हणती श्रीगुरु।
मग तो परिवारु।
मीचि होईन।
अर्थ: असा मी (श्रीगुरूला) वर मागेन, तेव्हा गुरु हो म्हणतील. मग तो त्यांचा सर्व परिवार मीच होईन.

ओवी ४०९
उपकरणजात सकळिक।
तें मीचि होईन एकैक।
तेव्हां उपास्तीचें कवतिक।
देखिजैल।
अर्थ: गुरुंच्या उपयोगी पडणार्‍या जेवढ्या वस्तुमात्र आहेत, त्यापैकी प्रत्येक जेव्हा मी होईन, तेव्हा उपासनेचे कौतुक दृष्टीस पडेल.

ओवी ४१०
गुरु बहुतांची माये।
परी एकलौती होऊनि ठाये।
तैसें करूनि आण वायें।
कृपे तिये।
अर्थ: श्रीगुरु हे पुष्कळांची आई होऊन रहातील, असे करून (म्हणजे अनन्यभावाने त्यांची सेवा करून) त्यांच्या कृपेकडून शपथ वाहवीन.

ओवी ४११
तया अनुरागा वेधु लावीं।
एकपत्‍नीव्रत घेववीं।
क्षेत्रसंन्यासु करवीं।
लोभाकरवीं।
अर्थ: श्रीगुरूच्या प्रेमाला माझा छंद लावीन व त्या प्रेमाकडून एकपत्नीव्रत घेववीन आणि त्यांच्या लोभाकडून क्षेत्रसंन्यास करवीन.

ओवी ४१२
चतुर्दिक्षु वारा।
न लाहे निघों बाहिरा।
तैसा गुरुकृपें पांजिरा।
मीचि होईन।
अर्थ: वारा कितीही धावला तरी तो जसा चार दिशांच्या बाहेर निघू शकत नाही, त्याप्रमाणे मीच गुरुकृपेला पिंजरा होईन.

ओवी ४१३
आपुलिया गुणांचीं लेणीं।
करीन गुरुसेवे स्वामिणी।
हें असो होईन गंवसणी।
मीचि भक्तीसी।
अर्थ: गुरुसेवा जी माझी मालकीण तिला मी आपल्या गुणांचे अलंकार करीन, हे असो. गुरुभक्तीला मीच गवसणी होईन.

ओवी ४१४
गुरुस्नेहाचिये वृष्टी।
मी पृथ्वी होईन तळवटीं।
ऐसिया मनोरथांचिया सृष्टी।
अनंता रची।
अर्थ: गुरूच्या स्नेहाच्या वृष्टीला मीच खाली पृथ्वी होईन. याप्रमाणे मनोरथांच्या अनंत सृष्टी तयार करतो.

ओवी ४१५
म्हणे श्रीगुरूंचें भुवन।
आपण मी होईन।
आणि दास होऊनि करीन।
दास्य तेथिंचें।
अर्थ: तो म्हणतो, गुरूचे रहाते घर, मी स्वत: होईन व त्यांच्या घराचा चाकर होऊन तेथील चाकरी मीच करीन.

ओवी ४१६
निर्गमागमीं दातारें।
जे वोलांडिजती उंबरे।
ते मी होईन आणि द्वारें।
द्वारपाळु।
अर्थ: श्रीगुरु बाहेर जाते वेळी व घरात येतेवेळी जे उंबरे ओलांडतात ते उंबरे मीच होईन. आणि घराची द्वारे व द्वारांवरील राखण करणारे गडी मीच होईन.

ओवी ४१७
पाउवा मी होईन।
तियां मीचि लेववीन।
छत्र मी आणि करीन।
बारीपण।
अर्थ: श्रीगुरूंच्या खडावा मीच होईन व त्या खडावा त्यांच्या पायात मीच घालीन व त्याचे छत्र मी होईन.

ओवी ४१८
मी तळ उपरु जाणविता।
चंवरु धरु हातु देता।
स्वामीपुढें खोलता।
होईन मी।
अर्थ: श्रीगुरूला खालीवर जाणवणारा (चोपदार) मीच होईन, त्यांच्यावर चवरी धरणारा मीच होईन, त्यांना हात देणारा मीच होईन व श्रीगुरूपुढे चालणारा वाटाड्या मीच होईन.

ओवी ४१९
मीचि होईन सागळा।
करूं सुईन गुरुळां।
सांडिती तो नेपाळा।
पडिघा मीचि।
अर्थ: श्रीगुरूंचा झारी धरणारा शागीर्द मीच होईन व त्यास चूळ भरण्याकरता पाणी मीच घालीन.

ओवी ४२०
हडप मी वोळगेन।
मीचि उगाळु घेईन।
उळिग मी करीन।
आंघोळीचें।
अर्थ: गुरूंच्या सेवा करण्यासाठी सर्व प्रकारच्या गोष्टी करण्याची तयारी दर्शवितो.

ओवी ४२१

होईन गुरूंचें आसन।
अलंकार परिधान।
चंदनादि होईन।
उपचार ते।

अर्थ:

या ओवीत  गुरुंच्या आसनाचे वर्णन करतात. गुरुंचे आसन सजवलेले असते, जे सन्मान आणि आदराचे प्रतीक आहे. चंदन आणि इतर सुवासिक गोष्टी गुरुंच्या उपस्थितीमुळे मिळणारी शुद्धता आणि औषधी गुणधर्म दर्शवतात. ही ओवी गुरुंच्या मार्गदर्शनाची महत्त्वता आणि त्यांचे स्थान दर्शवते.

ओवी ४२२

मीचि होईन सुआरु।
वोगरीन उपहारु।
आपणपें श्रीगुरु।
वोंवाळीन।

अर्थ:

या ओवीत संत एकनाथ आत्मज्ञानाच्या प्रक्रियेत गुरूच्या महत्त्वावर भर देतात. "मीचि होईन सुआरु" म्हणजे मी स्वतःला शुद्ध करेन, आणि "वोगरीन उपहारु" म्हणजे गुरूंना आदराने आणि प्रेमाने अर्पण करेन. "आपणपें श्रीगुरु" म्हणजे आपला गुरु सर्वश्रेष्ठ आहे. संपूर्ण ओवी गुरुच्या कृपेसाठी आत्मसमर्पणाचे संकेत देते, ज्यामुळे व्यक्तीला आध्यात्मिक उन्नती मिळते.

ओवी ४२३

जे वेळीं देवो आरोगिती।
तेव्हां पांतीकरु मीचि पांतीं।
मीचि होईन पुढती।
देईन विडा।

अर्थ:

या ओवीत संत एकनाथ गुरुंच्या सेवेसाठी आणि त्यांच्या सानिध्यात राहण्याच्या महत्त्वावर जोर देतात. "जे वेळीं देवो आरोगिती" म्हणजे जेव्हा गुरु आरोग्याच्या स्थितीत असतील, तेव्हा "पांतीकरु मीचि पांतीं" म्हणजे मी त्यांच्या पंक्तीत बसणारा असेन. "मीचि होईन पुढती" म्हणजे मीच त्यांच्या पुढे जाईन आणि "देईन विडा" म्हणजे त्यांना विडा अर्पण करीन, हे सर्व गुरुच्या प्रेम आणि आदराचे प्रतीक आहे.

ओवी ४२४

ताट मी काढीन।
सेज मी झाडीन।
चरणसंवाहन।
मीचि करीन।

अर्थ:

या ओवीत संत एकनाथ गुरुंच्या सेवेसाठी त्यांच्या ताटाची व्यवस्था करण्याचा उल्लेख करतात. "ताट मी काढीन" म्हणजे मी गुरुंचे भोजनाचे ताट काढीन. "सेज मी झाडीन" म्हणजे मी त्यांच्या बिछान्याची व्यवस्था करीन. "चरणसंवाहन" म्हणजे गुरुंचे पाय चेपीन, ज्याने त्यांच्या प्रति माझा आदर आणि भक्ती व्यक्त होतो.

ओवी ४२५

सिंहासन होईन आपण।
वरी श्रीगुरु करिती आरोहण।
होईन पुरेपण।
वोळगेचें।

अर्थ:

या ओवीत गुरुंच्या महत्त्वाचे वर्णन करतात. "सिंहासन होईन आपण" म्हणजे मी गुरुंच्या सन्मानासाठी सिंहासनासमान असेन. "वरी श्रीगुरु करिती आरोहण" म्हणजे गुरु माझ्या वर चढतील, आणि "होईन पुरेपण" म्हणजे माझ्या भक्तीने गुरुंचे स्थान पूर्ण होईल, हे सर्व गुरुच्या आदराचे प्रतीक आहे.

ओवी ४२६

श्रीगुरूंचें मन।
जया देईल अवधान।
तें मी पुढां होईन।
चमत्कारु।

अर्थ:

या ओवीत संत गुरुंच्या मनाचे महत्त्व व्यक्त करतात. "जया देईल अवधान" म्हणजे गुरु ज्या गोष्टीकडे लक्ष देईल, "तें मी पुढां होईन" म्हणजे त्या वस्तूमध्ये मीच समाविष्ट होईन. यामुळे, मी गुरुच्या कृपेने चमत्कार करू शकेन.

ओवी ४२७

तया श्रवणाचे आंगणीं।
होईन शब्दांचिया अक्षौहिणी।
स्पर्श होईन घसणी।
आंगाचिया।

अर्थ:

या ओवीत संत गुरुंच्या श्रवणरूपी अंगणात असंख्य शब्दांची उपस्थिती दर्शवतात. "श्रीगुरूच्या श्रवणरूपी अंगणात असंख्य शब्द मी होईन" म्हणजे मी गुरुंच्या श्रवणात अनेक शब्द रूपाने उपस्थित असेन, "स्पर्श होईन घसणी" म्हणजे ज्याला त्या शब्दांचा स्पर्श होईल, तो स्पर्शविषय मी होईन.

ओवी ४२८

श्रीगुरूंचे डोळे।
अवलोकनें स्नेहाळें।
पाहाती तियें सकळें।
होईन रूपें।

अर्थ:

या ओवीत संत गुरुंच्या कृपादृष्टीचे वर्णन करतात. "श्रीगुरूंचे डोळे कृपादृष्टीने ज्या ज्या वस्तु पहातील" म्हणजे गुरु ज्या वस्तू पाहतील, "त्या सर्व मीच होईन" म्हणजे त्या सर्व वस्तू मीच बनू शकेन.

ओवी ४२९

तिये रसने जो जो रुचेल।
तो तो रसु म्यां होईजैल।
गंधरूपें कीजेल।
घ्राणसेवा।

अर्थ:

या ओवीत संत गुरुंच्या जिव्हेला आवडणाऱ्या रसांचे वर्णन करतात. "त्यांच्या जिव्हेला जो जो रस आवडेल" म्हणजे गुरुंच्या आवडीचे रस मीच होईन, "मी गंधरूप होऊन त्यांच्या घ्राणांची सेवा करीन" म्हणजे मी गंधाच्या रूपात त्यांच्या घ्राणांची सेवा करीन.

ओवी ४३०

एवं बाह्यमनोगत।
श्रीगुरुसेवा समस्त।
वेंटाळीन वस्तुजात।
होऊनियां।

अर्थ:

या ओवीत संत  गुरुंच्या बाह्य सेवेसाठीची भावना व्यक्त करतात. "याप्रमाणे सर्व वस्तुमात्र मी होऊन" म्हणजे मी सर्व वस्तू बनून गुरुंच्या सेवा करीन.

ओवी ४३१

जंव देह हें असेल।
तंव वोळगी ऐसी कीजेल।
मग देहांतीं नवल।
बुद्धि आहे।

अर्थ:

या ओवीत संत  देहाच्या सेवेसाठीची भावना व्यक्त करतात. "हा देह जेथपर्यंत उभा आहे" म्हणजे जेव्हा हा देह अस्तित्वात असेल, "तेथपर्यंत माझ्याकडून अशी सेवा केली जाईल" म्हणजे मी सेवा करीन.

ओवी ४३२

इये शरीरींची माती।
मेळवीन तिये क्षिती।
जेथ श्रीचरण उभे ठाती।
श्रीगुरूंचे।

अर्थ:

या ओवीत संत गुरुंच्या चरणांची महिमा दर्शवतात. "जेथे पूजनीय श्रीगुरूंचे चरण उभे रहातील" म्हणजे गुरुंच्या चरणांचा स्पर्श होईल, "त्या जागी या (माझ्या) शरीराची माती मिळवीन" म्हणजे मी त्या जागी माझ्या शरीराची माती मिळवीन.

ओवी ४३३

माझा स्वामी कवतिकें।
स्पर्शीजति जियें उदकें।
तेथ लया नेईन निकें।
आपीं आप।

अर्थ:

या ओवीत संत गुरुंच्या स्पर्शाचे महत्त्व दर्शवतात. "माझे स्वामी ज्या पाण्याला सहज स्पर्श करतील" म्हणजे ज्या पाण्यात गुरु स्पर्श करतील, "त्या पाण्यात माझ्या शरीरातील पाणी मी लयाला नेईन" म्हणजे त्या पाण्यात माझं शरीर लयाला नेईन.

ओवी ४३४

श्रीगुरु वोंवाळिजती।
कां भुवनीं जे उजळिजती।
तयां दीपांचिया दीप्तीं।
ठेवीन तेज।

अर्थ:

या ओवीत संत गुरुंच्या कृपेचा उल्लेख करतात. "ज्या दिव्यांनी गुरूस ओवाळतात" म्हणजे ज्या दिव्यांनी गुरुंचा सन्मान केला जातो, "त्या दिव्यांच्या तेजात मी आपल्या शरीरातील तेज मिसळीन" म्हणजे मी त्या दिव्यांच्या तेजात माझं तेज मिसळीन.

ओवी ४३५

चवरी हन विंजणा।
तेथ लयो करीन प्राणा।
मग आंगाचा वोळंगणा।
होईन मी।

अर्थ:

या ओवीत संत आत्मारामाच्या सेवेसाठीची भावना व्यक्त करतात. "चवरी हन विंजणा" म्हणजे ज्या ठिकाणी गुरुंचा स्पर्श असेल, "तेथ लयो करीन प्राणा" म्हणजे त्या ठिकाणी मी प्राण लावीन. "मग आंगाचा वोळंगणा" म्हणजे मग मी आपला देह परिपूर्ण करीन.

ओवी ४३६

जिये जिये अवकाशीं।
श्रीगुरु असती परिवारेंसीं।
आकाश लया आकाशीं।
नेईन तिये।

अर्थ:

ज्या जागी गुरु आपल्या कुटुंबासह असतील, त्या जागी मी माझं आकाश लयाला नेईन.

ओवी ४३७

परी जीतु मेला न संडीं।
निमेषु लोकां न धाडीं।
ऐसेनि गणावया कोडी।
कल्पांचिया।

अर्थ:

जिवंत असतांना किंवा मेल्यावर गुरुंची सेवा सोडणार नाही, आणि एक निमिषही लोकांवर सोपवणार नाही. अशी सेवा कोट्यावधी कल्पांच्या कालात चालू राहील.

ओवी ४३८

येतुलेंवरी धिंवसा।
जयाचिया मानसा।
आणि करूनियांहि तैसा।
अपारु जो।

अर्थ:

ज्याच्या मनाला गुरुसेवेविषयी उत्कट इच्छा आहे, तो सेवा करूनही अपारच असतो.

ओवी ४३९

रात्र दिवस नेणे।
थोडें बहु न म्हणें।
म्हणियाचेनि दाटपणें।
साजा होय।

अर्थ:

सेवेच्या पुढे तो रात्रंदिवस जाणत नाही, थोडेफार म्हणत नाही आणि सेवेची गर्दी असली की तो प्रसन्न असतो.

ओवी ४४०

तो व्यापारु येणें नांवें।
गगनाहूनि थोरावे।
एकला करी आघवें।
एकेचि काळीं।

अर्थ:

तो व्यापारी असून आकाशापेक्षा मोठा आहे; एकटा सर्व गोष्टींना आघाडी देतो, एकाच वेळी सर्व गोष्टींचा सामना करतो.

ओवी ४४१

हृदयवृत्ती पुढां।
आंगचि घे दवडा।
काज करी होडा।
मानसेंशीं।

अर्थ:

अंत:करणाच्या वृत्तीपुढे शरीर धाव घेतो आणि प्रत्यक्ष कृती मनाशी सेवेच्या कार्यात जुडलेली असते.

ओवी ४४२

एकादियां वेळा।
श्रीगुरुचिया खेळा।
लोण करी सकळा।
जीविताचें।

अर्थ:

श्रीगुरूंच्या एखाद्या लीलेवर आपल्या सर्व जीविताचे लोण करतो, म्हणजे त्यांची थोडीशी मजा घेऊन सगळं जीवन त्यांच्यावर ओवाळतो.

ओवी ४४३

जो गुरुदास्यें कृशु।
जो गुरुप्रेमें सपोषु।
गुरुआज्ञे निवासु।
आपणचि जो।

अर्थ:

जो गुरुसेवेच्या योगाने कमी होतो, जो गुरुप्रेमाने समृद्ध असतो आणि जो स्वत:च्या रहाण्याच्या ठिकाणी गुरु आज्ञा मानतो.

ओवी ४४४

जो गुरु कुळें सुकुलीनु।
जो गुरुबंधुसौजन्यें सुजनु।
जो गुरुसेवाव्यसनें सव्यसनु।
निरंतर।

अर्थ:

जो श्रीगुरूच्या कुलामुळे चांगला आणि कुलीन असतो, जो गुरुबंधुवरील स्नेहामुळे चांगला व्यक्ती ठरतो, आणि जो गुरुसेवेमुळे सदैव व्यसनी असतो.

ओवी ४४५

गुरुसंप्रदायधर्म।
तेचि जयाचे वर्णाश्रम।
गुरुपरिचर्या नित्यकर्म।
जयाचें गा।

अर्थ:

गुरुसंप्रदायाचे आचार म्हणजे वर्णाश्रमाची विहितकर्मे, आणि गुरुसेवा हे ज्याचे नित्यकर्म आहे.

ओवी ४४६

गुरु क्षेत्र गुरु देवता।
गुरु माय गुरु पिता।
जो गुरुसेवेपरौता।
मार्ग नेणें।

अर्थ:

गुरु हेच क्षेत्र, गुरु हीच देवता, गुरुच माता आणि पिता; तो गुरुपूजेला अनन्य आहे.

ओवी ४४७

श्रीगुरूचे द्वार।
तें जयाचें सर्वस्व सार।
गुरुसेवकां सहोदर।
प्रेमें भजे।

अर्थ:

श्रीगुरूचे द्वार हेच ज्याचे सर्वस्व आहे आणि तो गुरुसेवकांना भावाच्या प्रेमाने भजतो.

ओवी ४४८

जयाचें वक्त्र।
वाहे गुरुनामाचे मंत्र।
गुरुवाक्यावांचूनि शास्त्र।
हातीं न शिवे।

अर्थ:

ज्याचे मुख गुरुनामाचा मंत्र धारण करते आणि गुरुवाक्यावाचून दुसऱ्या शास्त्राला हात लावत नाही.

ओवी ४४९

शिवतलें गुरुचरणीं।
भलतैसें हो पाणी।
तया सकळ तीर्थें आणी।
त्रैलोक्यींचीं।

अर्थ:

ज्या पाण्याला श्रीगुरुचरणांचा स्पर्श झाला आहे, त्या पाण्याला तीर्थ समजून त्रैलोक्यातील तीर्थ आणतो.

ओवी ४५०

श्रीगुरूचें उशिटें।
लाहे जैं अवचटें।
तैं तेणें लाभें विटे।
समाधीसी।

अर्थ:

श्रीगुरूच्या उशिटून लाभलेले हे लाभ समाधीला नेणारे आहेत.

ओवी ४५१

कैवल्यसुखासाठीं।
परमाणु घे किरीटी।
उधळती पायांपाठीं।
चालतां जे।

अर्थ:

अर्जुन, श्रीगुरु चालताना त्यांच्या पायामागे जी धूळ उडते, ती रजकण गुरुभक्त मोक्षसुखाच्या किंमतीचे मानतो.

ओवी ४५२

हें असो सांगावें किती।
नाहीं पारु गुरुभक्ती।
परी गा उत्क्रांतमती।
कारण हें।

अर्थ:

गुरुभक्तीसंबंधाने किती सांगावे, हे राहू दे; गुरूवरील प्रेमाला अंत नाही, परंतु माझ्या बुद्धीत अफाट स्फूर्ति झाली आहे.

ओवी ४५३

जया इये भक्तीची चाड।
जया इये विषयींचें कोड।
जो हे सेवेवांचून गोड।
न मनी कांहीं।

अर्थ:

ज्याला भक्तीची इच्छा आहे, ज्याला याविषयी कौतुक आहे, आणि जो या सेवेवाचून दुसरे काही चांगले मानत नाही.

ओवी ४५४

तो तत्त्वज्ञाचा ठावो।
ज्ञाना तेणेंचि आवो।
हें असो तो देवो।
ज्ञान भक्तु।

अर्थ:

तो पुरुष तत्वज्ञानाचे ठिकाण आहे, ज्ञानाला त्याच्याच योगाने इभ्रत असते. अशी गुरूची सेवा करणारा देव आहे, व ज्ञान त्याचा भक्त आहे.

ओवी ४५५

हें जाण पां साचोकारें।
तेथ ज्ञान उघडेनि द्वारें।
नांदत असे जगा पुरे।
इया रीती।

अर्थ:

त्या गुरुभक्ताच्या ठिकाणी जगाला पुरेल इतके ज्ञान उघड्या दाराने नांदते, हे तू समज.

ओवी ४५६

जिये गुरुसेवेविखीं।
माझा जीव अभिलाखी।
म्हणौनि सोयचुकी।
बोली केली।

अर्थ:

गुरुसेवेविषयी माझ्या अंत:करणात उत्कट इच्छा आहे, म्हणून मार्ग सोडून गुरुभक्तीचे व्याख्यान केले.

ओवी ४५७

एर्‍हवीं असतां हातीं खुळा।
भजनावधानीं आंधळा।
परिचर्येलागीं पांगुळा-।
पासूनि मंदु।

अर्थ:

गुरुसेवेविषयी हात असूनही मी खुळा आहे, भजनाकडे लक्ष देण्याच्या कामी आंधळा आहे, आणि सेवा करण्यासाठी पाय असून पांगळ्यापेक्षा मंद आहे.

ओवी ४५८

गुरुवर्णनीं मुका।
आळशी पोशिजे फुका।
परी मनीं आथि निका।
सानुरागु।

अर्थ:

वाचा असून गुरुची वर्णन करण्यास मुका आहे, फुकट पोसावे लागते असा आळशी आहे; परंतु मनामध्ये गुरुभक्तिविषयी प्रेम आहे.

ओवी ४५९

तेणेंचि पैं कारणें।
हें स्थूळ पोसणें।
पडलें मज म्हणे।
ज्ञानदेवो।

अर्थ:

त्याच कारणामुळे ह्या आचार्योपास्ति पदाचे व्याख्यान विस्तृत करणे भाग पडले असे ज्ञानदेव म्हणतात.

ओवी ४६०

परि तो बोलु उपसाहावा।
आणि वोळगे अवसरु देयावा।
आतां म्हणेन जी बरवा।
ग्रंथार्थुचि।

अर्थ:

आता मी बोलणार आहे, हे सर्व थांबवून योग्य वेळ देणं आवश्यक आहे.

ओवी ४६१

परिसा परिसा श्रीकृष्णु।
जो भूतभारसहिष्णु।
तो बोलतसे विष्णु।
पार्थु ऐके।

अर्थ:

ऐका! भूतांचे ओझे सहन करणारा विष्णु, जो श्रीकृष्ण आहे, तो बोलत आहे आणि अर्जुन ऐकत आहे.

ओवी ४६२

म्हणे शुचित्व गा ऐसें।
जयापाशीं दिसे।
आंग मन जैसें।
कापुराचें।

अर्थ:

श्रीकृष्ण म्हणतात, जसा कापूर आत व बाहेर दोन्ही बाजूंनी स्वच्छ असतो, तशा प्रकारचे शुचित्व ज्याचे ठिकाणी असते, अर्जुना.

ओवी ४६३

कां रत्‍नासचें दळवाडें।
तैसें सबाह्य चोखडें।
आंत बाहेरि एकें पाडें।
सूर्यु जैसा।

अर्थ:

जसे रत्नाचे स्वरूप आतबाहेर चोख असते, अथवा सूर्य जसा आतबाहेर एकसारखा प्रकाशमय असतो.

ओवी ४६४

बाहेरीं कर्में क्षाळला।
भितरीं ज्ञानें उजळला।
इहीं दोहीं परीं आला।
पाखाळा एका।

अर्थ:

जो बाहेरून कर्माने शुद्ध झाला आहे आणि आतून ज्ञानाने शुद्ध झाला आहे, तो या दोन्ही प्रकारांनी शुद्धत्वाला प्राप्त झालेला आहे.

ओवी ४६५

मृत्तिका आणि जळें।
बाह्य येणें मेळें।
निर्मळु होय बोलें।
वेदाचेनी।

अर्थ:

वेदांच्या आज्ञेप्रमाणे माती व पाणी यांच्या योगाने बाह्य जे शरीर ते निर्मळ होते.

ओवी ४६६

भलतेथ बुद्धीबळी।
रजआरिसा उजळी।
सौंदणी फेडी थिगळी।
वस्त्रांचिया।

अर्थ:

बुद्धीच्या बळाने वाटेल तेथे आरसा धुळीने (मातीने) स्वच्छ करता येतो, व वस्त्राचे डाग पाण्याने नाहीसे करता येतात.

ओवी ४६७

किंबहुना इयापरी।
बाह्य चोख अवधारीं।
आणि ज्ञानदीपु अंतरीं।
म्हणौनि शुद्ध।

अर्थ:

ज्याप्रमाणे त्याचे शरीर शुद्ध असते, तसे मनात ज्ञानरूपी दिवा असतो. म्हणून अंतर शुद्ध असते.

ओवी ४६८

एर्‍हवीं तरी पंडुसुता।
आंत शुद्ध नसतां।
बाहेरि कर्म तो तत्त्वतां।
विटंबु गा।

अर्थ:

अर्जुन, आत मन शुद्ध नसतांना बाहेर केवळ शरीराने कर्मे करणे ही विटंबना होय.

ओवी ४६९

मृत जैसा शृंगारिला।
गाढव तीर्थीं न्हाणिला।
कडुदुधिया माखिला।
गुळें जैसा।

अर्थ:

प्रेतास जसे अलंकार घालून सजवले, किंवा गाढवाला जसे तीर्थात स्नान घातले, किंवा कडू भोपळा जसा गुळाने चोपडला.

ओवी ४७०

वोस गृहीं तोरण बांधिलें।
कां उपवासी अन्नें लिंपिलें।
कुंकुमसेंदुर केलें।
कांतहीनेनें।

अर्थ:

गृही तोरण बांधणे, उपवासी असताना अन्न लिंपणे, आणि कुंकुम व संदूर लावणे यासारखे कार्ये साधण्यास काही अर्थ नाही.

कळस ढिमाचे पोकळ।
जळो वरील तें झळाळ।
काय करूं चित्रींव फळ।
आंतु शेण।

अर्थ:

आतून पोकळ असलेले आणि बाहेरून सोन्याचा मुलामा असलेले कळस, ज्यांच्यावर फक्त दिखाऊ चकाकी आहे, त्यांना आग लागो. शेणाचे फळांची चित्रे करून, बाहेरून रंगवले तरी त्यांना घेऊन काय करायचे? कारण आतमध्ये शेण आहे.

ओवी ४७२

तैसें कर्मवरिचिलेंकडां।
न सरे थोर मोलें कुडा।
नव्हे मदिरेचा घडा।
पवित्र गंगे।

अर्थ:

जसे आत शुद्ध नसताना फक्त बाह्य कर्म करणे याचा काही उपयोग नाही. वाईट पदार्थाला मोठी किंमत लावली तरी तो पवित्र होत नाही. जशी दारूने भरलेली घागर गंगेत बुडवली तरी ती पवित्र होत नाही.

ओवी ४७३

म्हणौनि अंतरीं ज्ञान व्हावें।
मग बाह्य लाभेल स्वभावें।
वरी ज्ञान कर्में संभवे।
ऐसें कें जोडे?

अर्थ:

म्हणून मनामध्ये ज्ञान असावे, मग बाह्य शुद्धता सहज मिळेल. ज्ञान आणि कर्म यांचा समन्वय कोठे मिळेल?

ओवी ४७४

यालागी बाह्य विभागु।
कर्में धुतला चांगु।
आणि ज्ञानें फिटला वंगु।
अंतरींचा।

अर्थ:

त्यासाठी अर्जुना, बाहेरून कर्माने चांगला धुतलेला आहे आणि ज्ञानाने आतला मळ साफ केलेला आहे.

ओवी ४७५

तेथ अंतर बाह्य गेले।
निर्मळत्व एक जाहलें।
किंबहुना उरलें।
शुचित्वचि।

अर्थ:

त्या स्थितीत आतले आणि बाहेरचे शुद्धत्व एक झाले आहे. फार काय सांगावे, केवळ एक शुचित्वच राहिले.

ओवी ४७६

म्हणौनि सद्भाव जीवगत।
बाहेरी दिसती फांकत।
जे स्फटिकगृहींचे डोलत।
दीप जैसे।

अर्थ:

त्यामुळे स्फटिकाच्या तावदानात ठेवलेले दिवे मंद मंद हलताना जसे दिसतात, तशा अंतःकरणातील चांगल्या मनोवृत्त्या बाहेर प्रकट होतात.

ओवी ४७७

विकल्प जेणें उपजे।
नाथिली विकृति निपजे।
अप्रवृत्तीचीं बीजें।
अंकुर घेती।

अर्थ:

ज्या कारणाने संशय उत्पन्न होतो, ज्या कारणाने वाईट मनोविकार जन्म घेतात, त्या कारणाने निषिद्ध कर्मांची बीजे अंकुर घेतात.

ओवी ४७८

तें आइके देखे अथवा भेटे।
परी मनीं कांहींचि नुमटे।
मेघरंगें न कांटे।
व्योम जैसें।

अर्थ:

अशा गोष्टी ऐकल्या, पाहिल्या किंवा भेटल्या तरी त्याच्या परिणामाने मनामध्ये काही विकार उत्पन्न होत नाही. जसे मेघांच्या रंगांचे डाग आकाशावर पडत नाहीत.

ओवी ४७९

एर्‍हवीं इंद्रियांचेनि मेळें।
विषयांवरी तरी लोळे।
परी विकाराचेनि विटाळें।
लिंपिजेना।

अर्थ:

एरवी इंद्रियांच्या संगतीने विषयांचा संबंध झाला तरी तो विकाराच्या विटाळाने लिप्त होत नाही.

ओवी ४८०

भेटलिया वाटेवरी।
चोखी आणि माहारी।
तेथ नातळें तियापरी।
राहाटों जाणें।

अर्थ:

वाटेवरून ब्राह्मणी किंवा महाराणी गेल्यास ती वाट एकीच्या स्पर्शाने पवित्र होत नाही, तर ती दोन्हीपासून अलिप्त असते.

ओवी ४८१

कां पतिपुत्रांतें आलिंगी।
एकचि ते तरुणांगी।
तेथ पुत्रभावाच्या आंगीं।
न रिगे कामु।

अर्थ:

एकच तरुण स्त्री पतीला व पुत्राला आलिंगन देते. परंतु पुत्राला आलिंगन देतेवेळी तिच्या मनात पुत्राविषयी प्रेम असते, ज्यात कामाचा स्पर्श नसतो.

ओवी ४८२

तैसें हृदय चोख।
संकल्पविकल्पीं सनोळख।
कृत्याकृत्य विशेख।
फुडें जाणें।

अर्थ:

त्याप्रमाणे त्याचे हृदय शुद्ध असते. संकल्प व विकल्प यांची ओळख अंतःकरणास असते, विशेषत: कृत्य व अकृत्य काय आहे ते ते पक्के जाणते.

ओवी ४८३

पाणियें हिरा न भिजे।
आधणीं हरळु न शिजे।
तैसी विकल्पजातें न लिंपिजे।
मनोवृत्ती।

अर्थ:

जसा हिरा पाण्याने भिजत नाही, तसा मनोविकारांमुळे त्याची वृत्ती लिप्त होत नाही.

ओवी ४८४

तया नांव शुचिपण।
पार्था गा संपूर्ण।
हें देखसी तेथ जाण।
ज्ञान असे।

अर्थ:

अर्जुना, यास पूर्ण शुचित्व असे म्हणतात. हे सर्व सांगितलेले शुचित्व जेथे दिसेल, तेथे ज्ञान आहे.

ओवी ४८५

आणि स्थिरता साचें।
घर रिगाली जयाचें।
तो पुरुष ज्ञानाचें।
आयुष्य गा।

अर्थ:

आणि ज्या पुरुषाच्या घरात स्थिरतेने खरोखर प्रवेश केला आहे, तो पुरुष ज्ञानाचे आयुष्य आहे.

ओवी ४८६

देह तरी वरिचिलीकडे।
आपुलिया परी हिंडे।
परी बैसका न मोडे।
मानसींची।

अर्थ:

त्या पुरुषाचा देह वरच्या दृष्टीने पाहिला असता, तो आपल्या स्वभावानुसार हिंडत असतो, परंतु मनातील स्थिरता विसकत नाही.

ओवी ४८७

वत्सावरूनि धेनूचें।
स्नेह राना न वचे।
नव्हती भोग सतियेचे।
प्रेमभोग।

अर्थ:

गाय जरी रानात गेली तरी तिचे वासरावरचे प्रेम रानात जात नाही. सती जाणार्‍या स्त्रीचे भोग म्हणजे वस्रालंकारादि उपचार, ते प्रेमाचे भोग नसतात कारण तिचे लक्ष पतीकडे लागलेले असते.

ओवी ४८८

कां लोभिया दूर जाये।
परी जीव ठेविलाचि ठाये।
तैसा देहो चाळितां नव्हे।
चळु चित्ता।

अर्थ:

लोभी पुरुष जरी दूर गेला तरी त्याचा जीव ठेव्यापाशी राहातो. तशाच स्थिर चित्त पुरुषाचा देह जरी फिरत असला तरी त्याच्या चित्ताला चंचलता नसते.

ओवी ४८९

जातया अभ्रासवें।
जैसें आकाश न धांवे।
भ्रमणचक्रीं न भंवे।
ध्रुव जैसा।

अर्थ:

इकडून तिकडे फिरणार्‍या मेघाबरोबर आकाश धावत नाही, जसे ग्रहांच्या चक्राबरोबर ध्रुवाचा तारा फिरत नाही.

ओवी ४९०

पांथिकाचिया येरझारा।
सवें पंथु न वचे धनुर्धरा।
कां नाहीं जेवीं तरुवरा।
येणें जाणें।

अर्थ:

पांथिकांच्या भटकंतीने वाट पवित्र होत नाही, जसे धनुर्धाराच्या संगतीने वाट पवित्र होत नाही.

तैसा चळणवळणात्मकीं।
असोनि ये पांचभौतिकीं।
भूतोर्मी एकी।
चळिजेना।

अर्थ:

त्याप्रमाणे चलन व वलन करणार्‍या या पंचमहाभूतात्मक देहात, तो स्थिरचित्त पुरुष असूनही प्राणिमात्रांच्या ठिकाणी असणार्‍या क्षुधादि षडूर्मींपैकी एकीनेही त्याच्या चित्ताची गडबड होत नाही.

ओवी ४९२

वाहुटळीचेनि बळें।
पृथ्वी जैसी न ढळे।
तैसा उपद्रव उमाळें।
न लोटे जो।

अर्थ:

वावटळीच्या बळाने पृथ्वी जशी हलत नाही, तशा उपद्रवांच्या लोंढ्यांनी तो वाहवला जात नाही.

ओवी ४९३

दैन्यदुःखीं न तपे।
भवशोकीं न कंपे।
देहमृत्यु न वासिपे।
पातलेनी।

अर्थ:

दारिद्र्यापासून होणार्‍या त्रासामुळे दु:खी होत नाही, भय व शोक यांनी कापत नाही. शरीराला मृत्यु आला तरी भयाने त्याची गाळण उडत नाही.

ओवी ४९४

आर्ति आशा पडिभरें।
वय व्याधी गजरें।
उजू असतां पाठिमोरें।
नव्हे चित्त।

अर्थ:

कोणती एखादी मानसिक पीडा आणि आशा यांचे भाराने व म्हातारपण आणि रोग यांच्या गडबडीने, त्याचे चित्त नीट आत्मसन्मुख झालेले असते, ते पुन्हा बहिर्मुख होत नाही.

ओवी ४९५

निंदा निस्तेज दंडी।
कामलोभा वरपडी।
परी रोमा नव्हे वांकुडी।
मानसाची।

अर्थ:

निंदा व अपमान यांचे तडाखे बसले तरी काम व लोभ हे जरी त्याच्या अंगावर येऊन आदळले तरी त्याच्या मनाचा एक बाल वाकडा होत नाही.

ओवी ४९६

आकाश हें वोसरो।
पृथ्वी वरि विरो।
परि नेणे मोहरों।
चित्तवृत्ती।

अर्थ:

आकाश नाहीसे होवो किंवा पृथ्वी विरघळून जावो, परंतु त्याच्या मनोवृत्तीला आत्म्यास सोडून परत फिरण्याचे माहीत नसते.

ओवी ४९७

हाती हाला फुलीं।
पासवणा जेवीं न घाली।
तैसा न लोटे दुर्वाक्यशेलीं।
शेलिला सांता।

अर्थ:

हत्तीला फुलांनी मारले असता तो ज्याप्रमाणे माघारी फिरत नाही, त्याप्रमाणे त्याच्यावर शेलक्या अपशब्दांचा मारा केला असता जो निस्तेज होत नाही.

ओवी ४९८

क्षीरार्णवाचिया कल्लोळीं।
कंपु नाहीं मंदराचळीं।
कां आकाश न जळे जाळीं।
वणवियाच्या।

अर्थ:

क्षीरसमुद्राच्या लाटांनी जसा मंदर पर्वत कापत नाही, किंवा आकाश जसे वणव्याच्या जाळाने जळत नाही.

ओवी ४९९

तैशा आल्या गेल्या ऊर्मी।
नव्हे गजबज मनोधर्मीं।
किंबहुना धैर्य क्षमी।
कल्पांतींही।

अर्थ:

त्याप्रमाणे शोक-मोहादि षडूर्मींच्या लाटा आल्या गेल्या तरी त्याच्या मनोधर्मामध्ये गडबड उडत नाही. फार काय सांगावे? कल्पांतसमय आला तरी तो धैर्यवान सहनशील असतो.

ओवी ५००

परी स्थैर्य ऐसी भाष।
बोलिजे जे सविशेष।
ते हे दशा गा देख।
देखणया।

अर्थ:

हे डोळस अर्जुना, स्थैर्य या नावाने जिचे विशेष वर्णन केले जाते, तीच अवस्था होय असे समज.

ओवी ५०१

हें स्थैर्य निधडें।
जेथ आंगें जीवें जोडे।
तें ज्ञानाचें उघडें।
निधान साचें।

अर्थ:

हे न ढळणारे स्थैर्य, ज्या पुरुषात शरीराच्या व मनाच्या ठिकाणी प्राप्त झाले आहे, तो पुरुष ज्ञानाचा खरा उघडा ठेवा आहे.

ओवी ५०२

आणि इसाळु जैसा घरा।
कां दंदिया हतियेरा।
न विसंबे भांडारा।
बद्धकु जैसा।

अर्थ:

आणि ब्रह्मराक्षस अथवा अस्सल सर्प जसा (आपले धन असलेल्या) घराला विसरत नाही किंवा योद्धा जसा हत्याराला विसरत नाही, अथवा लोभी पुरुष जसा आपल्या खजिन्याला विसरत नाही.

ओवी ५०३

कां एकलौतिया बाळका-।
वरि पडौनि ठाके अंबिका।
मधुविषीं मधुमक्षिका।
लोभिणी जैसी।

अर्थ:

एकुलत्या एका मुलावर जशी आई पडून राहते (म्हणजे त्याला कधी विसंबत नाही) अथवा जशी मधमाशी लोभी असते.

ओवी ५०४

अर्जुना जो यापरी।
अंतःकरण जतन करी।
नेदी उभें ठाकों द्वारीं।
इंद्रियांच्या।

अर्थ:

अर्जुना, याप्रमाणे जो आपल्या अंतःकरणाला जपतो व इंद्रियांच्या द्वारात अंतःकरणाला उभे राहू देत नाही.

ओवी ५०५

म्हणे काम बागुल ऐकेल।
हे आशा सियारी देखैल।
तरि जीवा टेंकैल।
म्हणौनि बिहे।

अर्थ:

तो म्हणतो की माझे अंतःकरण जर इंद्रियांच्या द्वारात गेल्याचे, त्या इंद्रियांच्या ठिकाणी असलेल्या कामाने ऐकले, तर तो कामरूपी बागुलबुवा त्या अंतःकरणाला झपाटील, आणि मग त्या कामाच्या तडाख्यातून सुटणे कठीण होईल. तसेच इंद्रियांच्या ठिकाणी असणारी आशारूपी डाकीण, ही अंतःकरणाला इंद्रियांच्या स्वारी पाहिल्याबरोबर त्याला झपाटील.

ओवी ५०६

बाहेरी धीट जैसी।
दाटुगा पति कळासी।
करी टेहणी तैसी।
प्रवृत्तीसीं।

अर्थ:

ज्याप्रमाणे घराबाहेर ढालगजपणाने वागणार्‍या स्त्रीला तिचा दांडगा नवरा (ती बिघडण्याचा संभव असतो म्हणून) बाहेर फिरकू न देता तिला घरात कोंडून ठेवतो, त्याप्रमाणे आपली मनोवृत्ती बाहेर इंद्रियांकडे जाऊ नये म्हणून तिच्यावर जो पहारा करतो.

ओवी ५०७

सचेतनीं वाणेपणें।
देहासकट आटणें।
संयमावरीं करणें।
बुझूनि घाली।

अर्थ:

चित्ताचा संकोच होण्यासाठी देहसुद्धा झिजतो. व इंद्रियांची समजूत घालून त्यांना चुचकारून निग्रहावर आणून ठेवतो.

ओवी ५०८

मनाच्या महाद्वारीं।
प्रत्याहाराचिया ठाणांतरीं।
जो यम दम शरीरीं।
जागवी उभे।

अर्थ:

या शरीरात मनरूपी महाद्वारात, अंतर्मुखतेच्या पहार्‍याच्या जागेत जो यम व दम यास जागे ठेवतो.

ओवी ५०९

आधारीं नाभीं कंठीं।
बंधत्रयाचीं घरटीं।
चंद्रसूर्य संपुटीं।
सुये चित्त।

अर्थ:

गुद व मेढ्र यांच्या मध्यभागी आधारचक्राच्या ठिकाणी मूळबंधाची व नाभीमध्ये मणिपूर चक्राच्या ठिकाणी ओडियाणा बंधाची व कंठामध्ये विशुद्ध चक्राच्या ठिकाणी जालंदर बंधाची याप्रमाणे तीन बंधांची गस्त घालतो. आणि इडा व पिंगळा यांच्या संगमस्थानी म्हणजे सुषुम्नेत चित्त घालतो.

ओवी ५१०

समाधीचे शेजेपासीं।
बांधोनि घाली ध्यानासी।
चित्त चैतन्य समरसीं।
आंतु रते।

अर्थ:

समाधीच्या शेजारी, ध्यानास बांधून ठेवून, चित्ताची चैतन्यसंपन्नता एकत्र केली जाते.

ओवी ५११

अगा अंतःकरणनिग्रहो जो।
तो हा हें जाणिजो।
हा आथी तेथ विजयो।
ज्ञानाचा पैं।

अर्थ:

अर्जुना, अंतःकरण-निग्रह म्हणजे हा आहे, हे समज. आणि जिथे अंतःकरण-निग्रह आहे, तिथे ज्ञानाचा विजय आहे.

ओवी ५१२

जयाची आज्ञा आपण।
शिरीं वाहे अंतःकरण।
मनुष्याकारें जाण।
ज्ञानचि तो।

अर्थ:

ज्याची आज्ञा अंतःकरणाला शिरसावंद्य असते, तो मनुष्यरूपाने साक्षात ज्ञानच आहे, असे समज.

ओवी ५१३

इंद्रियार्थेषु वैराग्यमनहंकार एव च।
जन्ममृत्युजराव्याधिदुःखदोषानुदर्शनम्।

अर्थ:

इंद्रियांच्या ठिकाणी वैराग्य, अहंकाराचा अभाव, जन्म-मृत्यू-जरा, व्याधि यांतील दु:खाचे व दोषाचे अनिदर्शन.

ओवी ५१४

आणि विषयांविखीं।
वैराग्याची निकी।
पुरवणी मानसीं कीं।
जिती आथी।

अर्थ:

आणि विषयांच्या संबंधाने ज्याच्या मनात वैराग्य चांगला जिवंत पुरवठा असतो.

ओवी ५१५

वमिलिया अन्ना।
लाळ न घोंटी जेवीं रसना।
कां आंग न सूये आलिंगना।
प्रेताचिया।

अर्थ:

ओकलेल्या अन्नाला पाहून ज्याप्रमाणे जीभ लाळ घोटत नाही, अथवा प्रेतास आलिंगन देण्यासाठी कोणीही अंग पुढे करत नाही.

ओवी ५१६

विष खाणें नागवे।
जळत घरीं न रिगवे।
व्याघ्रविवरां न वचवे।
वस्ती जेवीं।

अर्थ:

जसे (कोणालाही) विष खाववत नाही, जळत असलेल्या घरात प्रवेश करवत नाही, व वाघाच्या दरीत वस्ती करण्यास जाववत नाही.

ओवी ५१७

धडाडीत लोहरसीं।
उडी न घालवे जैसी।
न करवे उशी।
अजगराची।

अर्थ:

रसरशीत तापलेल्या लोखंडाच्या रसात जशी उडी घालवत नाही किंवा अजगराची उशी करवत नाही.

ओवी ५१८

अर्जुना तेणें पाडें।
जयासी विषयवार्ता नावडे।
नेदी इंद्रियांचेनि तोंडें।
कांहींच जावों।

अर्थ:

अर्जुना, तितक्या मानाने ज्याला विषयांची गोष्ट आवडत नाही आणि जो इंद्रियांच्या द्वाराने कोणत्याही विषयाला जाऊ देत नाही.

ओवी ५१९

जयाचे मनीं आलस्य।
देही अतिकार्श्य।
शमदमीं सौरस्य।
जयासि गा।

अर्थ:

ज्याच्या मनात विषयवासनेचा कंटाळा असतो, देहाच्या ठिकाणी रोडपणा असतो आणि यमदमाच्या ठिकाणी जो समरस झालेला असतो (म्हणजे ते करण्यात ज्याला आनंद वाटतो).

ओवी ५२०

तपोव्रतांचा मेळावा।
जयाच्या ठायीं पांडवा।
युगांत जया गांवा-।
आंतु येतां।

अर्थ:

अर्जुना, ज्याच्या ठिकाणी तपांची व व्रतांची गर्दी असते आणि ज्याला गावात येताना प्रलयकालाप्रमाणे संकट वाटते.

ओवी ५२१

बहु योगाभ्यासीं हांव।
विजनाकडे धांव।
न साहे जो नांव।
संघाताचें।

अर्थ:

योगाभ्यासाविषयी ज्याची अति उत्कट इच्छा असते, व एकांतात रहाण्यासंबंधी ज्याच्या मनाची ओढ असते, व जनसमुदायाचे ज्याला नावही सहन होत नाही.

ओवी ५२२

नाराचांचीं आंथुरणें।
पूयपंकीं लोळणें।
तैसें लेखी भोगणें।
ऐहिकींचें।

अर्थ:

बाणांच्या शय्येवर जसे निजणे अथवा पुवाच्या चिखलात जसे लोळणे, तसे तो इहलोकीचे भोग भोगणे मानतो.

ओवी ५२३

आणि स्वर्गातें मानसें।
ऐकोनि मानी ऐसें।
कुहिलें पिशित जैसें।
श्वानाचें कां।

अर्थ:

स्वर्गाचे भोग ऐकून मनाने असे मानतो की ते जसे कुत्र्याचे मांस आहेत.

ओवी ५२४

तें हें विषयवैराग्य।
जें आत्मलाभाचें सभाग्य।
येणें ब्रह्मानंदा योग्य।
जीव होती।

अर्थ:

वर सांगितलेले विषयां विषयीचे वैराग्य हे आत्मप्राप्तीचे दैवच आहे. याच्यामुळे साधक ब्रह्माच्या आनंदाचा उपभोग घेण्यास लायक होतात.

ओवी ५२५

ऐसा उभयभोगीं त्रासु।
देखसी जेथ बहुवसु।
तेथ जाण रहिवासु।
ज्ञानाचा तूं।
अर्थ:

जेथे असा ऐहिक व पारत्रिक भोगासंबंधाने अत्यंत कंटाळा तुला दिसेल, तेथे ज्ञानाची वस्ती आ

ओवी ५२६

वर्णाश्रमपोषकें।
कर्में नित्यनैमित्तिकें।
तयामाजीं कांहीं न ठके।
आचरतां।

अर्थ:

वर्णाश्रमधर्माला पोषक अशी नित्य नैमित्तिक कर्मे करीत असताना त्यात काहीही रहात नाही.

ओवी ५२७

परि हें मियां केलें।
कीं हें माझेनि सिद्धी गेलें।
ऐसें नाहीं ठेविलें।
वासनेमाजीं।

अर्थ:

परंतु हे कर्म मी केले किंवा माझ्यामुळे हे सिद्धीला गेले, असा अहंकार वासनेमधे ठेवला नाही.

ओवी ५२८

जैसें अवचितपणें।
वायूसि सर्वत्र विचरणें।
कां निरभिमान उदैजणें।
सूर्याचें जैसें।

अर्थ:

ज्याप्रमाणे अहंकारावाचून वायूचा सर्वत्र संचार असतो किंवा सूर्याचे उगवणे हे जसे निरभिमान असते.

ओवी ५२९

कां श्रुति स्वभावता बोले।
गंगा काजेंविण चाले।
तैसें अवष्टंभहीन भलें।
वर्तणें जयाचें।

अर्थ:

अथवा वेद जसे स्वभावत: बोलतात किंवा गंगा नदी जशी हेतूवाचून वहाते, त्याप्रमाणे अहंकारावाचून ज्याचे चांगले वागणे असते.

ओवी ५३०

ऋतुकाळीं तरी फळती।
परी फळलों हें नेणती।
तयां वृक्षांचिये ऐसी वृत्ती।
कर्मीं सदा।

अर्थ:

वृक्षास तर योग्य ऋतुकाळात फळे येतात, परंतु आपणास फळे आली हे वृक्ष जाणत नाहीत. त्या वृक्षांप्रमाणे सर्व कर्मांमधे त्या पुरुषाच्या मनाची स्थिती नेहेमी असते.

ओवी ५३१

एवं मनीं कर्मीं बोलीं।
जेथ अहंकारा उखी जाहली।
एकावळीची काढिली।
दोरी जैसी।

अर्थ:

ज्याप्रमाणे जशी एकपदरी माळेची दोरी काढली असता तिचे मणी गळून पडतात, त्याप्रमाणे जेथे मनातून, कर्मातून आणि वाचनातून अहंकाराची हकालपट्टी होते.

ओवी ५३२

संबंधेंवीण जैसीं।
अभ्रें असती आकाशीं।
देहीं कर्में तैसीं।
जयासि गा।

अर्थ:

ज्याप्रमाणे आकाशातील ढग आकाशात चिकटल्याशिवाय असतात, त्याप्रमाणे देहात झालेली जी कर्मे, ती कर्मे त्याच्या अहंकाराशिवाय अस्तित्वात नाहीत.

ओवी ५३३

मद्यपाआंगींचें वस्त्र।
लेपाहातींचें शस्त्र।
बैलावरी शास्त्र।
बांधलें आहे।

अर्थ:

मद्यपान केलेल्या मनुष्यास जशी आपल्या वस्त्राची आठवण नसते किंवा चित्राच्या हातात दिलेल्या शस्त्राचे जसे त्या चित्रास भान नसते, अथवा बैलाच्या पाठीवर लादलेल्या शास्त्रांच्या पोथ्यांची त्याला जाणीव नसते.

ओवी ५३४

तया पाडें देहीं।
जया मी आहे हे सेचि नाहीं।
निरहंकारता पाहीं।
तया नांव।

अर्थ:

त्याप्रमाणे ज्याला आपण देहामध्ये आहो अशी आठवण नसते, त्याच्या त्या स्थितीला निरहंकारिता हे नाव आहे.

ओवी ५३५

हें संपूर्ण जेथें दिसे।
तेथेंचि ज्ञान असे।
इयेविषीं अनारिसें।
बोलों नये।

अर्थ:

ही निरहंकारिता जेथे संपूर्ण दिसेल, तेथेच ज्ञान आहे, याविषयी अन्यथा बोलू नये.

ओवी ५३६

आणि जन्ममृत्युजरादुःखें।
व्याधिवार्धक्यकलुषें।
तियें आंगा न येतां देखे।
दुरूनि जो।

अर्थ:

आणि जन्म, मृत्यु, दु:ख, रोग, जरा आणि पातके ही अंगावर आली नाहीत तोच दुरून पाहतो.

ओवी ५३७

साधकु विवसिया।
कां उपसर्गु योगिया।
पावे उणेयापुरेया।
वोथंबा जेवीं।

अर्थ:

जसे ठेव्यावर असलेल्या पिशाचाचा प्रतिबंध दूर करण्याविषयी साधक जसा दक्ष असतो, अथवा योगाभ्यास येणार्‍या अडथळ्यासंबंधाने योगी जसा दक्ष असतो.

ओवी ५३८

वैर जन्मांतरींचें।
सर्पा मनौनि न वचे।
तेवीं अतीता जन्माचें।
उणें जो वाहे।

अर्थ:

जसे सर्पाच्या मनातून जन्मजन्मांतरीचे वैर जात नाही, त्याप्रमाणे मागील जन्मातील दोष जो मनात बाळगतो.

ओवी ५३९

डोळां हरळ न विरे।
घाईं कोत न जिरे।
तैसें काळींचें न विसरे।
जन्मदुःख।

अर्थ:

डोळ्यात गेलेला खडा जसा विरघळत नाही किंवा जखमेत जसे शस्त्र जिरत नाही, त्याप्रमाणे जो मागील जन्माचे दु:ख विसरत नाही.

ओवी ५४०

म्हणे पूयगर्ते रिगाला।
अहा मूत्ररंध्रें निघाला।
कटा रे मियां चाटिला।
कुचस्वेदु।

अर्थ:

हे नमूद केलेले दु:ख कसे बुरखे गेलेले असते, हे लक्षात येते.

ओवी ५४१

ऐसऐसिया परी।
जन्माचा कांटाळा धरी।
म्हणे आतां तें मी न करीं।
जेणें ऐसें होय।

अर्थ:

जन्माचा तिरस्कार बाळगतो आणि म्हणतो की ज्या योगाने असे होईल (जन्म घ्यावा लागेल) ते मी यापुढे करणार नाही.

ओवी ५४२

हारी उमचावया।
जुंवारी जैसा ये डाया।
कीं वैरा बापाचेया।
पुत्र जचे।

अर्थ:

पुन्हा जुगार खेळण्यासाठी तयार होणारा माणूस जसा हरलेले द्रव्य परत मिळवण्याकरता डाव खेळतो, किंवा वडिलांच्या वैराबद्दल जसा मुलगा सूड घेण्यास तयार असतो.

ओवी ५४३

मारिलियाचेनि रागें।
पाठीचा जेवीं सूड मागें।
तेणें आक्षेपें लागे।
जन्मापाठीं।

अर्थ:

जसा रागाने भाऊ सूड मागतो, तितक्याच हट्टाने जन्माचे पाठीस लागतो.

ओवी ५४४

परी जन्मती ते लाज।
न सांडी जयाचें निज।
संभाविता निस्तेज।
न जिरे जेवीं।

अर्थ:

ज्या मनुष्याला जन्मास आल्याची लाज नाही, त्याप्रमाणे संभावित मनुष्य अपमान सहन करत नाही.

ओवी ५४५

आणि मृत्यु पुढां आहे।
तोचि कल्पांतीं कां पाहे।
परी आजीचि होये।
सावधु जो।

अर्थ:

मृत्यु किती दूर असला तरी तो आजच आला आहे असे समजून सावध राहतो.

ओवी ५४६

माजीं अथांव म्हणता।
थडियेचि पंडुसुता।
पोहणारा आइता।
काशे जेवीं।

अर्थ:

जसा पोहावयास तयार झालेला मनुष्य काठावर असताच बळकट कासोटा घालतो.

ओवी ५४७

कां न पवतां रणाचा ठावो।
सांभाळिजे जैसा आवो।
वोडण सुइजे घावो।
न लागतांचि।

अर्थ:

युद्धाच्या जागी जाण्यापूर्वी आपण आपल्या अवसानाची काळजी घेतो.

ओवी ५४८

पाहेचा पेणा वाटवधा।
तंव आजीचि होईजे सावधा।
जीवु न वचतां औषधा।
धांविजे जेवीं।

अर्थ:

उद्याचा मुक्काम वाटमार्‍याचा आहे म्हणून आजच साध व्हावे, जीव जाण्यापूर्वी औषधासाठी धावाधाव करावी.

ओवी ५४९

येर्‍हवीं ऐसें घडे।
जो जळतां घरीं सांपडे।
तो मग न पवाडे।
कुहा खणों।

अर्थ:

जो जळत्या घरात सापडतो, तो आपल्या सामर्थ्याने विहिर खणू शकत नाही.

ओवी ५५०

चोंढिये पाथरु गेला।
तैसेनि जो बुडाला।
तो बोंबेहिसकट निमाला।
कोण सांगे।

अर्थ:

जसा पाण्यात बुडालेला दगड ‘मी बुडतो’ अशा ओरडण्यासह मेला, त्याप्रमाणे तो मेला असे कोण सांगेल?

ओवी ५५१

म्हणौनि समर्थेंसीं वैर।
जया पडिलें हाडखाइर।
तो जैसा आठही पाहर।
परजून असे।

अर्थ:

समर्थ पुरुषाशी हाडवैर पडले आहे, तो जसा आठही प्रहर सज्ज असतो.

ओवी ५५२

नातरी केळवली नोवरी।
का संन्यासी जियापरी।
तैसा न मरतां जो करी।
मृत्युसूचना।

अर्थ:

लग्नाच्या तयारीत असलेली कुमारी किंवा संन्यासी ज्या प्रमाणे मरणाच्या विचारात असते, त्याप्रमाणे जो मरणासंबंधी विचार करतो.

ओवी ५५३

पैं गा जो ययापरी।
जन्मेंचि जन्म निवारी।
मरणें मृत्यु मारी।
आपण उरे।

अर्थ:

जो या मनुष्यजन्माने भावी जन्माचे निवारण करतो व मृत्यू नष्ट करतो.

ओवी ५५४

तया घरीं ज्ञानाचें।
सांकडें नाहीं साचें।
जया जन्ममृत्युचें।
निमालें शल्य।

अर्थ:

ज्याच्या अंत:करणात जन्ममृत्यु हे सलत रहातात, त्याच्या ठिकाणी खरोखर ज्ञानाची उणीव नसते.

ओवी ५५५

आणि तयाचिपरी जरा।
न टेंकतां शरीरा।
तारुण्याचिया भरा-।
माजीं देखे।

अर्थ:

जो म्हातारपण येण्याच्या अगोदरच त्याबद्दल विचार करतो.

ओवी ५५६

म्हणे आजिच्या अवसरीं।
पुष्टी जे शरीरीं।
ते पाहे होईल काचरी।
वाळली जैसी।

अर्थ:

आजच्या काळात शरीरात असलेली पुष्टी उद्या वाळलेल्या काचरीसारखी होईल.

ओवी ५५७

निदैव्याचे व्यवसाय।
तैसे ठाकती हातपाय।
अमंत्र्या राजाची परी आहे।
बळा यया।

अर्थ:

दैवहीनाने केलेले सर्व उद्योग जसे आतबट्ट्याचे असतात.

ओवी ५५८

फुलांचिया भोगा-।
लागीं प्रेम टांगा।
तें करेयाचा गुडघा।
तैसें होईल।

अर्थ:

फुलांच्या सुवासाच्या भोगाकरता ज्या नाकाचे प्रेम गुंतलेले असते, ते विद्रूप होईल.

ओवी ५५९

वोढाळाच्या खुरीं।
आखरुआतें बुरी।
ते दशा माझ्या शिरीं।
पावेल गा।

अर्थ:

ओढाळ गुरांच्या खुरांनी जसी जागेची दुर्दशा झाली असते, तशीच माझ्या मस्तकाची अवस्था होईल.

ओवी ५६०

पद्मदळेंसी इसाळे।
भांडताति हे डोळे।
ते होती पडवळें।
पिकलीं जैसीं।

अर्थ:

पद्मदळ्यातील फुलांचे डोळे भांडताना दिसतात, जसे पिकलेल्या पडवळाची अवस्था असते.

ओवी ५६१

भंवईचीं पडळें।
वोमथती सिनसाळे।
उरु कुहिजैल जळें।
आंसुवांचेनि।

अर्थ:

भिवईचे पडलेले भिंतीच्या जुन्या सालीप्रमाणे झडतील आणि अश्रूंच्या पाण्याने उर कुजेल.

ओवी ५६२

जैसें बाभुळीचें खोड।
गिरबडूनि जाती सरड।
तैसें पिचडीं तोंड।
सरकटिजैल।

अर्थ:

ज्याप्रमाणे बाभळीचे खोड गिरबिडून जाते, त्याप्रमाणे तोंड थुंकीच्या पिचकारीने गिरबिडून जाईल.

ओवी ५६३

रांधवणी चुलीपुढें।
पर्हे उन्मादती खातवडे।
तैसींचि यें नाकाडें।
बिडबिडती।

अर्थ:

स्वयंपाकाच्या चुलीपुढे खाचेत जसे दुर्गंधीयुक्त बुडबुडे उसळतात, त्याप्रमाणे नाकात शेंबडाचे दुर्गंधीयुक्त बुडबुडे येतील.

ओवी ५६४

तांबुलें वोंठ राऊं।
हांसतां दांत दाऊं।
सनागर मिरऊं।
बोल जेणें।

अर्थ:

ज्या मुखाचे ओठ मी विड्याने रंगवतो, त्यातील दात हसतांना दाखवतो आणि जो मुखाने चांगले बोलतो.

ओवी ५६५

तयाचि पाहे या तोंडा।
येईल जळंबटाचा लोंढा।
इया उमळती दाढा।
दातांसहित।

अर्थ:

त्या तोंडाला म्हातारपणी कफाचा लोंढा येईल आणि दाढा दातासकट उखडून जाईल.

ओवी ५६६

कुळवाडी रिणें दाटली।
कां वांकडिया ढोरें बैसलीं।
तैसी नुठी कांहीं केली।
जीभचि हे।

अर्थ:

शेतकीचा धंदा जसा कर्जाने ग्रस्त झाला असता, तसा म्हातारपणी जीभ उठणार नाही.

ओवी ५६७

कुसळें कोरडीं।
वारेनि जाती बरडीं।
तैसा आपदा तोंडीं।
दाढियेसी।

अर्थ:

माळजमिनीतील वाळलेली कुसळे जशी वार्‍याने उडून जातात, त्याप्रमाणे मुखाच्या ठिकाणी दाढीची दुर्दशा होते.

ओवी ५६८

आषाढींचेनि जळें।
जैसीं झिरपती शैलाचीं मौळें।
तैसें खांडीहूनि लाळे।
पडती पूर।

अर्थ:

आषाढ महिन्यातील पावसाच्या झडीने जशी पर्वताची शिखरे पाझरतात, त्याप्रमाणे दातांच्या खिंडीतून लाळेचे पूर वहातात.

ओवी ५६९

वाचेसि अपवाडु।
कानीं अनुघडु।
पिंड गरुवा माकडु।
होईल हा।

अर्थ:

वाणीला नीट बोलण्याचे सामर्थ्य रहाणार नाही, कानाची कवाडे बंद होतील, आणि हे पुष्ट असलेले शरीर म्हाताऱ्या माकडासारखे बेडौल होईल.

ओवी ५७०

तृणाचें बुझवणें।
आंदोळे वारेनगुणें।
तैसें येईल कांपणें।
सर्वांगासी।

अर्थ:

गवताचे बुजगावणे जसे वार्‍याने हालते, त्याप्रमाणे म्हातारपणी सर्वांगात कापरे भरेल.

ओवी ५७১

पायां पडती वेंगडी।
हात वळती मुरकुंडी।
बरवपणा बागडी।
नाचविजैल।

अर्थ:

पायात अडचणी येतील, हात वाकडे पडतील, आणि हल्लीचा सुंदरपणा सोंगासारखा नाचवला जाईल.

ओवी ५७२

मळमूत्रद्वारें।
होऊनि ठाती खोंकरें।
नवसियें होती इतरें।
माझियां निधनीं।

अर्थ:

मळमूत्रांची द्वारे फुटक्या भांड्यासारखी होतील, आणि इतर लोक माझ्या मरणाविषयी नवस करतील.

ओवी ५७३

देखोनि थुंकील जगु।
मरणाचा पडईल पांगु।
सोइरियां उबगु।
येईल माझा।

अर्थ:

अशी माझी अवस्था पाहून सर्व लोक माझ्यावर थुंकतील, आणि मला मरण लवकर येणार नाही.

ओवी ५७४

स्त्रियां म्हणती विवसी।
बाळें जाती मूर्छी।
किंबहुना चिळसी।
पात्र होईन।

अर्थ:

बायका मला पिशाच म्हणतील, मुले मला भिऊन मूर्छित होतील, आणि मी सर्वांच्या किळासेला पात्र होईन.

ओवी ५७५

उभळीचा उजगरा।
सेजारियां साइलिया घरा।
शिणवील म्हणती म्हातारा।
बहुतांतें हा।

अर्थ:

शेजारच्या घरात निजलेल्या माणसांना माझ्या खोकल्यामुळे जाग येईल आणि ‘हा म्हातारा पुष्कळांना शिणवील’ असे ते म्हणतील.

ओवी ५७६

ऐसी वार्धक्याची सूचणी।
आपणिया तरुणपणीं।
देखे मग मनीं।
विटे जो गा।

अर्थ:

असा पुढे येणार्‍या म्हातारपणाचा इशारा आपल्या तरुणपणात विचारात पहातो, आणि मग तो ज्याविषयी मनात विटतो.

ओवी ५७७

म्हणे पाहे हें येईल।
आणि आतांचें भोगितां जाईल।
मग काय उरेल।
हितालागीं?

अर्थ:

मनात म्हणतो, उद्या ही वृद्धावस्था येईल आणि सध्याची तारुण्यावस्था विषयभोगात निघून जाईल, मग आपले हित साधण्यास काय उरणार आहे?

ओवी ५७८

म्हणौनि नाइकणें पावे।
तंव आईकोनि घाली आघवें।
पंगु न होता जावें।
तेथ जाय।

अर्थ:

म्हणून बहिरेपणा आला नाही तोपर्यंत सर्व ऐकण्यास योग्य असेल ते सर्व ऐकून घेतो, आणि आपण पांगळे झालो नाही तोपर्यंत आपणास जेथे जावयाचे असेल तेथे जातो.

ओवी ५७९

दृष्टी जंव आहे।
तंव पाहावें तेतुलें पाहे।
मूकत्वा आधीं वाचा वाहे।
सुभाषितें।

अर्थ:

जेथपर्यंत दृष्टीचे सामर्थ्य टिकून राहिले आहे, तोपर्यंत जितके पहावयाचे तितके पाहून घेतो, आणि वाचा बंद होण्यापूर्वी चांगले बोलायचे ते बोलून घेतो.

ओवी ५८०

हात होती खुळे।
हे पुढील मोटकें कळे।
आणि करूनि घाली सकळें।
दानादिकें।

अर्थ:

हात असले तरी खुळे असतील, आणि पुढील मोठ्या गोष्टींचा कसा परिणाम होईल याची कल्पना करतो.

ओवी ५८१

ऐसी दशा येईल पुढें।
तैं मन होईल वेडें।
तंव चिंतूनि ठेवी चोखडें।
आत्मज्ञान।

अर्थ:

अशी अवस्था पुढे येईल की त्यावेळी मन वेडे होईल. तेव्हा त्याच्या आधीच शुद्ध आत्मज्ञानाचा विचार करून ठेवतो.

ओवी ५८२

जैं चोर पाहे झोंबती।
तंव आजीचि रुसिजे संपत्ती।
का झांकाझांकी वाती।
न वचतां कीजे।

अर्थ:

जसे चोर उद्या द्रव्यावर तुटून पडतील, त्याप्रमाणे आजच आपल्या संपत्तीची काळजी घेऊन ठेवावी, अथवा दिवा गेला नाही तोपर्यंत झाकापाक करून ठेवावी.

ओवी ५८३

तैसें वार्धक्य यावें।
मग जें वायां जावें।
तें आतांचि आघवें।
सवतें करीं।

अर्थ:

त्याप्रमाणे म्हातारपण येईल आणि मग जे व्यर्थ जावे, ते आताच (तारुण्यातच) त्याने सर्व हातावेगळे करून टाकले.

ओवी ५८४

आतां मोडूनि ठेलीं दुर्गें।
कां वळित धरिलें खगें।
तेथ उपेक्षूनि जो निघे।
तो नागवला कीं?

अर्थ:

आता मोडून ठेवल्या दुर्गांचे कसे वळून धरले गेले, त्यासाठी उपेक्षून निघालेल्या व्यक्तीला नागवले का?

ओवी ५८५

तैसें वृद्धाप्य होये।
आलेपण तें वायां जाये।
जे तो शतवृद्ध आहे।
नेणों कैंचा।

अर्थ:

तसे म्हातारपण येईल आणि जन्माला आलेपण व्यर्थ जाईल, कारण (शंभर वर्षे आयुष्य आहे, तेव्हा भर ज्वानीत मजा करू व पुढे परमार्थ करू असे म्हणणारा) तो तरी शतायु आहे काय? कोणास ठाऊक?

ओवी ५८६

झाडिलींचि कोळें झाडी।
तया न फळे जेवीं बोंडीं।
जाहला अग्नि तरी राखोंडी।
जाळील काई?

अर्थ:

तिळाचे कोळ एकदा झाडून त्यातील सर्व तीळ निघून गेल्यावर जर ती कोळ झाडली, तर त्या कोळाच्या बोंडामधून जसे तीळ निघत नाहीत, तसेच अग्नि असला तरी एकदा राख झाल्यावर तो कोणत्याही पदार्थास जाळू शकेल का?

ओवी ५८७

म्हणौनि वार्धक्याचेनि आठवें।
वार्धक्या जो नागवे।
तयाच्या ठायीं जाणावें।
ज्ञान आहे।

अर्थ:

वार्धक्याची दुर्दशा लक्षात ठेवून जो वृद्धावस्थेने ग्रासला जात नाही, त्याच्या ठिकाणी ज्ञान आहे असे समजावे.

ओवी ५८८

तैसेंचि नाना रोग।
पडिघाती ना जंव पुढां आंग।
तंव आरोग्याचे उपेग।
करूनि घाली।

अर्थ:

तसेच नाना रोग अंगावर आदळणार आहेत, त्यामुळे ते रोग येण्याच्या आधीच आरोग्याचा उपयोग करून घेतो.

ओवी ५८९

सापाच्या तोंडी।
पडली जे उंडी।
ते लाऊनि सांडी।
प्रबुद्धु जैसा।

अर्थ:

सापाच्या तोंडात पडलेला पदार्थ शहाणा मनुष्य जसा टाकून देतो, तसाच व्यक्ती सापाच्या तोंडातील वस्त्र किंवा वस्तू काढून टाकतो.

ओवी ५९०

तैसा वियोगें जेणें दुःखे।
विपत्ति शोक पोखे।
तें स्नेह सांडूनि सुखें।
उदासु होय।

अर्थ:

वियोगामुळे येणारे दुःखे आणि विपत्ति व शोक यांचे दहन करणे, हे स्नेहाची हानी करून सुखात राहण्यास उदासीनता आणते.

ओवी ५९१

आणि जेणें जेणें कडे।
दोष सूतील तोंडें।
तयां कर्मरंध्री गुंडे।
नियमाचे दाटी।

अर्थ:

ज्या ज्या इंद्रियांच्या द्वाराने निषिद्ध आचरणे आपला प्रवेश करतात, त्या इंद्रियरूपी बिळात निग्रहाचे धोंडे ठोकून त्याच्या मार्गांना बंद करतो.

ओवी ५९२

ऐसऐसिया आइती।
जयाची परी असती।
तोचि ज्ञानसंपत्ती-
गोसावी गा।

अर्थ:

अशा प्रकारे जो व्यक्ती वागतो, तो ज्ञानरूपी ऐश्वर्याचा मालक आहे असे समजावे.

ओवी ५९३

आतां आणीकही एक।
लक्षण अलौकिक।
सांगेन आइक।
धनंजया।

अर्थ:

आता आणखी एक ज्ञानाचे अद्वितीय लक्षण सांगतो, अर्जुना, ऐक.

ओवी ९

असक्तिरनभिष्वंगः।
पुत्रदारगृहादिषु।
नित्यं च समचित्तत्वमिष्टानिष्टोपपत्तिषु।

अर्थ:

देहासंबंधी अनासक्ती, स्त्री, पुत्र, गृह यांच्याविषयी अलोलूपता व इष्ट किंवा अनिष्ट गोष्टी घडताना चित्ताचे समत्व ढळू न देणे.

ओवी ५९४

तरि जो या देहावरी।
उदासु ऐसिया परी।
उखिता जैसा बिढारीं।
बैसला आहे।

अर्थ:

जो स्वत:च्या शरीराबद्दल उदास असतो, तो बिर्‍हाडामध्ये बसलेल्या वाटसरूसारखा असतो.

ओवी ५९५

कां झाडाची साउली।
वाटे जातां मीनली।
घरावरी तेतुली।
आस्था नाहीं।

अर्थ:

झाडाच्या सावलीवर जसे वाटेत जात असताना आस्था नसते, तसे ज्ञानी पुरुषाचे स्वत:च्या घरावर किंचितही ममत्व नसते.

ओवी ५९६

साउली सरिसीच असे।
परी असे हें नेणिजे जैसें।
स्त्रियेचें तैसें।
लोलुप्य नाहीं।

अर्थ:

आपली सावली आपल्याबरोबर असते, पण तिची खबर नसते; तशाच प्रकारे स्त्रीविषयी ज्याला आसक्ती नसते.

ओवी ५९७

आणि प्रजा जे जाली।
तियें वस्ती कीर आलीं।
कां गोरुवें बैसलीं।
रुखातळीं।

अर्थ:

त्याला जी मुलेबाळे आहेत, त्या त्याला खरोखर वस्तीला आलेल्या वाटसरूप्रमाणे मानतो, जसे झाडाखाली बसलेली गुरे झाडासमोर उदास असतात.

ओवी ५९८

जो संपत्तीमाजी असतां।
ऐसा गमे पंडुसुता।
जैसा कां वाटे जातां।
साक्षी ठेविला।

अर्थ:

अर्जुना, जो व्यक्ती संपत्तीमध्ये असताना तिचा अनुभव घेत असला तरी तो अनासक्त असतो, जसा साक्षीदार असतो.

ओवी ५९९

किंबहुना पुंसा।
पांजरियामाजीं जैसा।
वेदाज्ञेसी तैसा।
बिहूनि असे।

अर्थ:

तसा जो वेदाज्ञेच्या भयाने संसारात असतो, तो राघूप्रमाणे पिंजऱ्यात असतो.

ओवी ६००

एर्‍हवीं दारागृहपुत्रीं।
नाहीं जया मैत्री।
तो जाण पां धात्री।
ज्ञानासि गा।

अर्थ:

अशी स्थिती ज्यामध्ये दारागृहातील मुलींशी मैत्री नाही, तो तसाच ज्ञानी व्यक्तीच्या दृष्टीने असतो.

या ओव्यांमध्ये ज्ञान, अनासक्ती, आणि जीवनाच्या विविध पैलूंचा विचार केलेला आहे. ज्ञानी व्यक्तीचे जीवन कसे असावे, त्याचे आदर्श आणि मूळ तत्वे या ओव्यांमध्ये व्यक्त केली आहेत.

ओवी ६०१

महासिंधू जैसे।
ग्रीष्मवर्षीं सरिसे।
इष्टानिष्ट तैसें।
जयाच्या ठायीं।

अर्थ:

महासागर जसा उन्हाळ्यात आणि पावसाळ्यात सारखा भरलेला असतो, त्याप्रमाणे ज्याच्या ठिकाणी प्रिय आणि अप्रिय गोष्टी सारख्या असतात, त्याला प्रिय गोष्टींनी आनंद होत नाही आणि अप्रिय गोष्टींनी दु:ख होत नाही.

ओवी ६०२

कां तिन्ही काळ होतां।
त्रिधा नव्हे सविता।
तैसा सुखदुःखीं चित्ता।
भेदु नाहीं।

अर्थ:

सकाळ, दुपार, आणि संध्याकाळ या तीन काळांमध्ये सूर्य जसा तीन प्रकारचा होत नाही, त्याप्रमाणे सुख आणि दु:खाचे प्रसंग त्याच्या मनावर येऊन आदळले तरी त्याचे अंत:करण सुखी अथवा दुखी म्हणून बदलत नाही.

ओवी ६०३

जेथ नभाचेनि पाडें।
समत्वा उणें न पडे।
तेथ ज्ञान रोकडें।
वोळख तूं।

अर्थ:

जिथे आकाशाच्या अंतर्गत समत्व कमी होत नाही, तिथे ज्ञान स्थिर असते, तिथे तू हे समजून घे.

या ओव्यांमध्ये ज्ञान, समत्व, आणि जीवनाच्या विविध अनुभवांचा विचार केला आहे. ज्ञानी व्यक्तीच्या मनस्थितीवर विविध परिस्थितींचा कसा परिणाम होत नाही, याबद्दलचे तत्त्वज्ञान दर्शवले आहे.

ओवी ६०४

आणि मीवांचूनि कांहीं।
आणिक गोमटें नाहीं।
ऐसा निश्चयोचि तिहीं।
जयाचा केला।

अर्थ:

आणि माझ्याशिवाय दुसरे काहीच चांगले नाही, असा ज्याच्या तिघांनी (कायने, वाचेने, आणि मनाने) निश्चय केलेला आहे.

ओवी ६०५

शरीर वाचा मानस।
पियालीं कृतनिश्चयाचा कोश।
एक मीवांचूनि वास।
न पाहती आन।

अर्थ:

ज्याचे शरीर, वाचा, आणि मन ह्या तिघांनी केलेल्या निश्चयाचा कोश प्यायला आहे आणि एक माझ्यावाचून आणखी कशाचीही इच्छा करत नाहीत.

ओवी ६०६

किंबहुना निकट निज।
जयाचें जाहलें मज।
तेणें आपणयां आम्हां सेज।
एकी केली।

अर्थ:

फार काय सांगावे! ज्याचे अंत:करण माझ्याशी अगदी जडून राहिले आहे, त्याने आपले व आमचे एक अंथरुण केले आहे.

ओवी ६०७

रिगतां वल्लभापुढें।
नाहीं आंगीं जीवीं सांकडें।
तिये कांतेचेनि पाडें।
एकसरला जो।

अर्थ:

पतीकडे जातांना पतिव्रता स्त्रीला शरीराने व अंत:करणाने जसा संकोच वाटत नाही, त्याप्रमाणे जो मला एकनिष्ठेने अनुसरला आहे.

ओवी ६०८

मिळोनि मिळतचि असे।
समुद्रीं गंगाजळ जैसें।
मी होऊनि मज तैसें।
सर्वस्वें भजती।

अर्थ:

गंगेचे उदक समुद्रास मिळून जसे आणखी एकसारखे मिळतच असते, त्याप्रमाणे माझ्या स्वरूपी ऐक्य झाले असताही जे सर्व प्रकारांनी माझे भजन करीत असतात.

ओवी ६०९

सूर्याच्या होण्यां होईजे।
कां सूर्यासवेंचि जाइजे।
हें विकलेपण साजे।
प्रभेसि जेवीं।

अर्थ:

सूर्याच्या उदयाबरोबर प्रगट व्हावे आणि सूर्याच्या अस्ताबरोबर नाहीसे व्हावे, हा सूर्याशी असणारा प्रभेचा विकलेपणा प्रभेला जसा शोभतो.

ओवी ६१०

पैं पाणियाचिये भूमिके।
पाणी तळपे कौतुकें।
ते लहरी म्हणती लौकिकें।
एर्‍हवीं तें पाणी।

अर्थ:

पाण्याच्या सपाटीवर मौजेने हालत असलेल्या पाण्यास लोकांच्या दृष्टीने लाटा असे म्हटले जाते, तथापि खरा विचार करून पाहिले तर ते पाणीच आहे.

ओवी ६११

जो अनन्यु यापरी।
मी जाहलाहि मातें वरी।
तोचि तो मूर्तधारी।
ज्ञान पैं गा।

अर्थ:

जो याप्रमाणे एकनिष्ठ असतो, म्हणजे माझ्याशी ऐक्य पावूनही माझे भजन करतो, अर्जुना तोच तो मूर्तिमंत ज्ञान होय.

ओवी ६१२

आणि तीर्थें धौतें तटें।
तपोवनें चोखटें।
आवडती कपाटें।
वासवूं जया।

अर्थ:

आणि तीर्थांच्या पवित्र किनाऱ्यावर, तप करण्याच्या शुद्ध जागांवर ज्यास राहायला आवडते.

ओवी ६१३

शैलकक्षांचीं कुहरें।
जळाशय परिसरें।
अधिष्ठी जो आदरें।
नगरा न ये।

अर्थ:

डोंगराच्या बगलेतील गुहामधे आणि सरोवराच्या आसपास जो प्रेमाने राहतो आणि शहरात येत नाही.

ओवी ६१४

बहु एकांतावरी प्रीति।
जया जनपदाची खंती।
जाण मनुष्याकारें मूर्ती।
ज्ञानाची तो।

अर्थ:

ज्याची एकांतावर फार प्रीती असते व ज्याला लोकांचा कंटाळा असतो, तो मनुष्यरूपाने ज्ञानाची केवल मूर्तीच आहे असे समज.

ओवी ६१५

आणिकहि पुढती।
चिन्हें गा सुमती।
ज्ञानाचिये निरुती-
लागीं सांगों।

अर्थ:

आणखी काही चिन्हे सांगणार आहे, ज्ञानाच्या निरूपणाबद्दल.

या ओव्यांमध्ये एकनिष्ठता, ज्ञान, आणि आत्मज्ञानाच्या गूढतेबद्दल विचार केले आहे. ज्ञानी व्यक्ती कसा आपला संबंध देवाशी ठेवतो आणि भौतिक जगाकडे कसा दृष्टिकोन ठेवतो, यावर प्रकाश टाकला आहे.

ओवी ६१६

तर परमात्मा ऐसें।
जें एक वस्तु असे।
तें जया दिसें।
ज्ञानास्तव।

अर्थ:

तर परमात्मा म्हणून जी एक वस्तु आहे, ती ज्या ज्ञानामुळे अनुभवाला येते.

ओवी ६१७

तें एकवांचूनि आनें।
जियें भवस्वर्गादि ज्ञानें।
तें अज्ञान असा मनें।
निश्चयो केला।

अर्थ:

त्या अध्यात्मज्ञानावाचून, इतर जी स्वर्ग व संसारसंबंधाची ज्ञाने आहेत, ती अज्ञाने आहेत असा जो मनाने निश्चय करतो.

ओवी ६१८

स्वर्गा जाणें हें सांडी।
भवविषयीं कान झाडी।
दे अध्यात्मज्ञानीं बुडी।
सद्भावाची।

अर्थ:

स्वर्गाला जाणे ही गोष्ट तो सोडून देतो आणि संसारासंबंधाने कानावर गोष्टी येऊ देत नाही व आत्मज्ञानाविषयी चांगली भावना ठेऊन त्यात रममाण होतो.

ओवी ६१९

भंगलिये वाटे।
शोधूनिया अव्हांटे।
निघिजे जेवीं नीटें।
राजपंथें।

अर्थ:

(जसे एखाद्या प्रवाशाने जेथे) वाट फुटते, तेथे आल्यावर पुढे आडमार्ग कोणते आहेत, त्यांचा शोध करून मग जसे सरळ मार्गाने निघावे.

ओवी ६२०

तैसें ज्ञानजातां करी।
आघवेंचि एकीकडे सारी।
मग मन बुद्धि मोहरी।
अध्यात्मज्ञानीं।

अर्थ:

त्याप्रमाणे जेवढी ज्ञाने आहेत त्यांचा नीट विचार करतो व आत्मज्ञानाशिवाय इतर सर्व ज्ञाने एकीकडे सारतो आणि नंतर मन व बुद्धि यांस अध्यात्मज्ञानाच्या मार्गाला लावतो.

ओवी ६२१

म्हणे एक हेंचि आथी।
येर जाणणें ते भ्रांती।
ऐसी निकुरेंसी मती।
मेरु होय।

अर्थ:

तो म्हणतो की हे आत्मज्ञान हेच एक खरे आहे व इतर ज्ञाने ती भ्रांति होय, अशा निश्चयाला त्याची बुद्धि मेरु (आधार) होते.

ओवी ६२२

एवं निश्चयो जयाचा।
द्वारीं आध्यात्मज्ञानाचा।
ध्रुव देवो गगनींचा।
तैसा राहिला।

अर्थ:

याप्रमाणे ज्याच्या बुद्धीचा निश्चय अध्यात्मज्ञानाच्या द्वारात आकाशातील ध्रुव तार्‍याप्रमाणे स्थिर राहिलेला असतो.

ओवी ६२३

तयाच्या ठायीं ज्ञान।
या बोला नाहीं आन।
जे ज्ञानीं बैसलें मन।
तेव्हांचि तें तो मी।

अर्थ:

त्याच्या ठिकाणी ज्ञान आहे, या माझ्या (भगवंताच्या) बोलण्यात आडपडदा आहे असे अर्जुना तू म्हणशील (तर तुला स्पष्ट सांगतो की) जेव्हा त्या पुरुषाचे मन ज्ञानाच्या ठिकाणी स्थिर झाले, तेव्हाच तो पुरुष ते ज्ञान झाला.

ओवी ६२४

तरी बैसलेपणें जें होये।
बैसतांचि बोलें न होये।
तरी ज्ञाना तया आहे।
सरिसा पाडु।

अर्थ:

तरी ज्ञानाच्या ठिकाणी मनाची स्थिरता झाली असता जी स्थिती प्राप्त होते, ती स्थिती ज्ञानाचे ठिकाणी स्थिरता होत असण्याच्या वेळीच होते असे नाही, तरी पण ज्ञानाची व ज्ञानाच्या ठिकाणी मन स्थिर होण्यास प्रारंभ झालेल्याची योग्यता सारखीच आहे.

ओवी ६२५

आणि तत्त्वज्ञान निर्मळ।
फळे जें एक फळ।
तें ज्ञेयही वरी सरळ।
दिठी जया।

अर्थ:

आणखी शुद्ध आत्मज्ञान जे एक फल उत्पन्न करते, ते फल म्हणजे ज्ञेय (ब्रह्म) होय. त्या थेट ज्ञेयापर्यंत ज्याची दृष्टि नीट जाऊन भिडते.

ओवी ६२६

एर्‍हवीं बोधा आलेनि ज्ञानें।
जरी ज्ञेय न दिसेचि मनें।
तरी ज्ञानलाभुही न मने।
जाहला सांता।

अर्थ:

वास्तविक ज्ञानाविषयी मनात समजूत पटली असूनही जर ज्ञानाने जाणण्याच्या वस्तूचा मनाला नीट बोध होत नसेल तर तो ज्ञानाचा लाभ झाला असला तरी देखील आमच्या मनाला नीटसा पटत नाही.

ओवी ६२७

आंधळेनि हातीं दिवा।
घेऊनि काय करावा?
तैसा ज्ञाननिश्चयो आघवा।
वायांचि जाय।

अर्थ:

आंधळ्याने आपल्या हाती दिवा घेऊन त्याचा काय उपयोग करावा? त्याप्रमाणे आपल्यास झालेले ज्ञान जर ज्ञेय दाखवू शकले नाही, तर ते ज्ञेयाचे ज्ञान म्हणून जे काही ते हेच असा ज्याचा निश्चय असतो, त्याचा तो असला निश्चय सर्व व्यर्थच जातो.

ओवी ६२८

जरि ज्ञानाचेनि प्रकाशें।
परतत्त्वीं दिठी न पैसे।
ते स्फूर्तीचि असे।
अंध होऊनी।

अर्थ:

जर ज्ञानाच्या प्रकाशाने परमात्म्याचे ठिकाणी बुद्धीचा प्रवेश होत नसेल तर ती बुद्धीच आंधळी होऊन राहिली आहे, असे म्हणावयास हरकत नाही.

ओवी ६२९

म्हणौनि ज्ञान जेतुलें दावीं।
तेतुली वस्तुचि आघवी।
तें देखे ऐशी व्हावी।
बुद्धि चोख।

अर्थ:

म्हणून ज्ञान जेवढे दाखवील तेवढे सर्व ज्ञेय वस्तूच असते, परंतु ती ज्ञेय वस्तु पाहील अशी बुद्धी शुद्ध पाहिजे.

ओवी ६३०

यालागीं ज्ञानें निर्दोखें।
दाविलें ज्ञेय देखे।
तैसेनि उन्मेखें।
आथिला जो।

अर्थ:

आणखी ज्ञान निर्दोष असल्याने ज्ञेय वस्तु दृष्टीस येते, अशी स्थिती प्राप्त होते.

या ओव्यांमध्ये आत्मज्ञान आणि इतर ज्ञानांच्या निसर्गावर विचार केला आहे. अज्ञान आणि ज्ञान यांच्यातील भेद, तसेच ज्ञानाच्या ठिकाणी मनाची स्थिरता कशी साधता येते, याबद्दल विवेचन केले आहे.

जेवढी ज्ञानाची वृद्धी।
तेवढीच जयाची बुद्धी।
तो ज्ञान हे शब्दीं।
करणें न लगे।

अर्थ:

जेवढा ज्ञानाचा विकास आहे, तेवढाच ज्याच्या बुद्धीचा विकास झालेला आहे, तो ज्ञानाचे रूप आहे, हे शब्दाने सांगावयास नको.

ओवी ६३२

पैं ज्ञानाचिये प्रभेसवें।
जयाची मती ज्ञेयीं पावे।
तो हातधरणिया शिवे।
परतत्त्वातें।

अर्थ:

(एवढेच काय) परंतु (ज्याच्या बुद्धीत) ज्ञानाचा प्रकाश पडल्याबरोबर ज्याची बुद्धि ब्रह्मस्वरूपाला जाऊन भिडते, तो परब्रह्माला हातोहात जाऊन भेटतो.

ओवी ६३३

तोचि ज्ञान हें बोलतां।
विस्मो कवण पंडुसुता?
काय सवितयातें सविता।
म्हणावें असें?

अर्थ:

अर्जुना, तोच ज्ञान आहे असे म्हटले तर त्यात आश्चर्य ते काय आहे? सूर्याला सूर्य म्हणावयाला पाहिजे काय?

ओवी ६३४

तंव श्रोतें म्हणती असो।
न सांगें तयाचा अतिसो।
ग्रंथोक्ती तेथ आडसो।
घालितोसी कां?

अर्थ:

तेव्हा श्रोते म्हणाले, ‘ते राहू दे, त्या पुरुषाचे अतिशय वर्णन करू नकोस. ग्रंथाच्या चाललेल्या विचारात मध्येच खोळंबा का करतोस?’

ओवी ६३५

तुझा हाचि आम्हां थोरु।
वक्तृत्वाचा पाहुणेरु।
जे ज्ञानविषो फारु।
निरोपिला।

अर्थ:

आत्मज्ञानाचा विषय तू पुष्कळ विस्ताराने सांगितलास, हाच आम्हाला तुझ्या वक्तृत्वाचा मोठा पाहुणचार झाला.

ओवी ६३६

रसु होआवा अतिमात्रु।
हा घेतासि कविमंत्रु।
तरी अवंतूनि शत्रु।
करितोसि कां गा?

अर्थ:

आपल्या व्याख्यानात विषयाचे प्रतिपादन करतांना त्याचे पाल्हाळ अतिशय रसभरित करावे, ही जी सामान्य कवींची क्लृप्ति, तिचा आश्रय जर केला असता तर तू श्रोत्यास मुद्दाम बोलावून आणून शत्रु केल्याचा दोष केला असतास.

ओवी ६३७

ठायीं बैसतिये वेळे।
जे रससोय घेऊनि पळे।
तियेचा येरु वोडव मिळे।
कोणा अर्था?

अर्थ:

भोजन करण्याच्या पात्रावर बसायच्या वेळी जी बाई स्वयंपाक घेऊन पळते, तिच्या इतर आदरसत्काराचा काय उपयोग?

ओवी ६३८

आघवाचि विषयीं भादी।
परी सांजवणीं टेंकों नेदी।
ते खुरतोडी नुसधी।
पोशी कवण?

अर्थ:

इतर सर्व गोष्टीत चांगली, परंतु दूध काढण्याच्यावेळी जी कासेखाली बसू देत नाही, तर अशी ती नुसती लाथाडी गाय कोण पोशील?

ओवी ६३९

तैसी ज्ञानीं मती न फांके।
येर जल्पती नेणों केतुकें।
परि तें असो निकें।
केलें तुवां।

अर्थ:

त्याप्रमाणे ज्ञानात बुद्धिविस्तार न पावतांना (इतर कवि) ज्ञानावाचून इतर गोष्टींचे किती पाल्हाळ लावतात, ते कळत नाही. परंतु त्यांची गोष्ट राहू दे. तू चांगले केलेस.

ओवी ६४०

जया ज्ञानलेशोद्देशें।
कीजती योगादि सायासें।
तें धणीचें आथी तुझिया ऐसें।
निरूपण।

अर्थ:

ज्या ज्ञानाच्या लहानशा दर्शनामुळे योग इत्यादी गोष्टी साधता येतात, तें ज्ञान तुझ्या वर्णनात अधिक स्पष्टपणे स्पष्ट करणे आवश्यक आहे.

ओवी ६४१

अमृताची सातवांकुडी।
लागो कां अनुघडी।
सुखाच्या दिवसकोडी।
गणिजतु कां।

अर्थ:

अमृताची झड एकसारखी सात दिवस लागेना का (तिचा कंटाळा यावयाचा नाही). दु:खाचे दिवस जसे आपण मोजतो व प्रत्येक दिवस जातो, तसा सुखाच्या दिवसांचा अनुभव होत नाही.

ओवी ६४२

पूर्णचंद्रेंसीं राती।
युग एक असोनि पहाती।
तरी काय पाहात आहाती।
चकोर ते?

अर्थ:

पूर्ण चंद्रासह रात्र एक युगभर न उजाडणारी असली तरी चकोरांना ती उजाडावी असे वाटेल का?

ओवी ६४३

तैसें ज्ञानाचें बोलणें।
आणि येणें रसाळपणें।
आतां पुरे कोण म्हणे?
आकर्णितां।

अर्थ:

त्याप्रमाणे ज्ञानाचे व्याख्यान आणि गोडपणाने केलेले व्याख्यान ऐकतांना आता कोण म्हणेल की हे पुरे झाले?

ओवी ६४४

आणि सभाग्यु पाहुणा ये।
सुभगाचि वाढती होये।
तैं सरों नेणें रससोये।
ऐसें आथी।

अर्थ:

आणि भाग्यशाली पाहुणा आला व त्याला भाग्यशाली स्त्री वाढणारी असल्यास स्वयंपाकाला संपायचे माहीत नसते, म्हणजे अन्नाची विपुलता होते.

ओवी ६४५

तैसा जाहला प्रसंगु।
जे ज्ञानीं आम्हांसि लागु।
आणि तुजही अनुरागु।
आथि तेथ।

अर्थ:

तसा हा प्रसंग झाला, कारण की आम्हाला ज्ञानाची प्रीति आहे आणि तुलाही ज्ञानाचे ठिकाणी प्रीति आहे.

ओवी ६४६

म्हणौनि यया वाखाणा-।
पासीं से आली चौगुणा।
ना म्हणों नयेसि देखणा?
होसी ज्ञानी।

अर्थ:

म्हणून तुझ्या या ज्ञानाच्या निरूपणाला चौपट स्फूर्ति आली. तू ज्ञानामध्ये डोळस आहेस, हे नाही म्हणता येत नाही.

ओवी ६४७

तरी आतां ययावरी।
प्रज्ञेच्या माजघरीं।
पदें साच करीं।
निरूपणीं।

अर्थ:

तर आता यानंतर तू आपल्या व्याख्यानात बुद्धीचा चांगला विकास करून श्लोकातील पदांचे यथार्थ निरूपण कर.

ओवी ६४८

या संतवाक्यासरिसें।
म्हणितलें निवृत्तिदासें।
माझेंही जी ऐसें।
मनोगत।

अर्थ:

या संतांच्या आज्ञेबरोबर ‘माझाही हेतु असाच आहे’ असे निवृत्तीचे दास ज्ञानदेव यांनी म्हटले.

ओवी ६४९

यावरी आतां तुम्हीं।
आज्ञापिला स्वामी।
तरी वायां वागू मी।
वाढों नेदी।

अर्थ:

(माझाही मूळ हेतु असाच होता) यावर महाराज, मला तुमचाही तसाच हुकुम झाला, तर आता मी व्यर्थ बोलणे वाढू देत नाही.

ओवी ६५०

एवं इयें अवधारा।
ज्ञानलक्षणें अठरा।
श्रीकृष्णें धनुर्धरा।
निरूपिली।

अर्थ:

अशा प्रकारे ज्ञानाची अठरा लक्षणे श्रीकृष्णांनी धनुर्धारी म्हणून स्पष्ट केली.

या ओव्यांमध्ये ज्ञानाच्या गोड स्वरूपाची, त्याच्या अनुभवाची आणि त्याची महत्त्वता याबद्दल चर्चा आहे. ज्ञानाचे वर्णन करणे आणि त्याच्या गूढतेवर प्रकाश टाकणे हे महत्वाचे आहे.

ओवी ६५१

मग म्हणें या नांवें।
ज्ञान एथ जाणावें।
हे स्वमत आणि आघवें।
ज्ञानियेही म्हणती।

अर्थ:

यानंतर लक्षणांवरून ज्ञान ओळखावे हे माझे स्वत:चे मत आहे आणि सर्व ज्ञानीही असेच म्हणतात, असे श्रीकृष्ण म्हणाले.

ओवी ६५२

करतळावरी वाटोळा।
डोलतु देखिजे आंवळा।
तैसें ज्ञान आम्हीं डोळां।
दाविलें तुज।

अर्थ:

तळहातावर डोलत असलेला आवळा जसा सर्व अंगांनी स्पष्ट दिसतो, त्याप्रमाणे आम्ही तुला डोळ्यांनी स्पष्ट दिसेल असे ज्ञान दाखवले.

ओवी ६५३

आतां धनंजया महामती।
अज्ञान ऐसी वदंती।
तेंही सांगों व्यक्ती।
लक्षणेंसीं।

अर्थ:

यानंतर विशाल बुद्धीच्या अर्जुना अज्ञान जे म्हणतात तेही स्पष्ट लक्षणांनी सांगतो.

ओवी ६५४

एर्‍हवीं ज्ञान फुडें जालिया।
अज्ञान जाणवे धनंजया।
जें ज्ञान नव्हे तें अपैसया।
अज्ञानचि।

अर्थ:

अर्जुना, सहज विचार करून पाहिले तर ज्ञान स्पष्ट झाल्यावर अज्ञान जाणता येईल. कारण की जे ज्ञान नाही ते आपोआप अज्ञानच आहे.

ओवी ६५५

पाहें पां दिवसु आघवा सरे।
मग रात्रीची वारी उरे।
वांचूनि कांहीं तिसरें।
नाहीं जेवीं।

अर्थ:

अर्जुना असे पहा की ज्याप्रमाणे सर्व दिवस संपल्यावर मग रात्रीच्या येण्याची पाळी असते, याशिवाय तिसरे काही नसते.

ओवी ६५६

तैसें ज्ञान जेथ नाहीं।
तेंचि अज्ञान पाहीं।
तरी सांगों कांहीं कांहीं।
चिन्हें तियें।

अर्थ:

त्याप्रमाणे जेथे ज्ञान नाही तेच अज्ञान समज. तरी पण काही लक्षणे सांगतो ऐक.

ओवी ६५७

तरी संभावने जिये।
जो मानाची वाट पाहे।
सत्कारें होये।
तोषु जया।

अर्थ:

तरी जो प्रतिष्ठेकरता जगतो, जो मानाची वाट पहातो आणि ज्याला सत्काराने संतोष होतो.

ओवी ६५८

गर्वें पर्वताचीं शिखरें।
तैसा महत्त्वावरूनि नुतरे।
तयाचिया ठायीं पुरे।
अज्ञान आहे।

अर्थ:

पर्वताची शिखरे जशी खाली लवत नाहीत, तसा जो गर्वाने मोठेपणावरून खाली येत नाही, त्याच्या ठिकाणी पुरे अज्ञान आहे असे समज.

ओवी ६५९

आणि स्वधर्माची मांगळी।
बांधे वाचेच्या पिंपळीं।
उभिला जैसा देउळीं।
जाणोनि कुंचा।

अर्थ:

आणि पिंपळाची मुंज केली म्हणजे त्या पिंपळाला जशी मुंज सर्वांना उघड दिसेल अशी बांधतात, त्याप्रमाणे जो आपण केलेल्या स्वधर्माची मुंज आपल्या वाचावर बांधतो.

ओवी ६६०

घाली विद्येचा पसारा।
सूये सुकृताचा डांगोरा।
करी तेतुलें मोहरा।
स्फीतीचिया।

अर्थ:

विद्येचा पसारा घालून सुकृताचा डांगोरा बनवतो, म्हणजे ज्ञानाच्या माध्यमातून सुकृताचे फळ प्राप्त होते.

या ओव्यांमध्ये ज्ञानाची स्पष्टता, अज्ञानाची ओळख, आणि त्याच्या लक्षणांवर चर्चा केली आहे. ज्ञानाचे लक्षणे स्पष्ट करण्यासाठी विशिष्ट उदाहरणे दिली आहेत, तसेच ज्ञान व अज्ञान यांच्यातील फरक दर्शविला आहे.

ओवी ६६१

आंग वरिवरी चर्ची।
जनातें अभ्यर्चितां वंची।
तो जाण पां अज्ञानाची।
खाणी एथ।

अर्थ:

जो स्वत:च्या अंगाला भस्म, गंध वगैरे लावून लोकांना पूज्य मानतो, तो अज्ञानाचा खाण आहे, असे समजावे.

ओवी ६६२

आणि वन्ही वनीं विचरे।
तेथ जळती जैसीं जंगमें स्थावरें।
तैसें जयाचेनि आचारें।
जगा दुःख।

अर्थ:

ज्याप्रमाणे रानाला वणवा लागला की वृक्ष आणि प्राणी जळतात, त्याप्रमाणे ज्याच्या वागणुकीने जगाला दु:ख होते.

ओवी ६६३

कौतुकें जें जें जल्पे।
तें साबळाहूनि तीख रुपे।
विषाहूनि संकल्पें।
मारकु जो।

अर्थ:

जो सहज बोलतो, तो भाल्यापेक्षा अधिक तीव्र असतो आणि जो विचाराने विषापेक्षा अधिक धोकादायक असतो.

ओवी ६६४

तयातें बहु अज्ञान।
तोचि अज्ञानाचें निधान।
हिंसेसि आयतन।
जयाचें जिणें।

अर्थ:

ज्याचे वागणे हिंसक असते, त्याच्याकडे फार अज्ञान आहे, तो अज्ञानाचा खजिना आहे.

ओवी ६६५

आणि फुंकें भाता फुगे।
रेचिलिया सवेंचि उफगे।
तैसा संयोगवियोगें।
चढे वोहटे।

अर्थ:

जसा भात फुंकल्याने उफळतो आणि वारा सोडल्याने रिकामा पडतो, तसा जो वस्तूच्या लाभाने किंवा हानीने आनंदित व दु:खी होतो.

ओवी ६६६

पडली वारयाचिया वळसा।
धुळी चढे आकाशा।
हरिखा वळघे तैसा।
स्तुतीवेळे।

अर्थ:

वार्‍याच्या भोवर्‍यात धूळ जशी आकाशाकडे चढते, तसा स्तुतीच्या वेळी आनंदाने चढून जातो.

ओवी ६६७

निंदा मोटकी आइके।
आणि कपाळ धरूनि ठाके।
थेंबें विरे वारोनि शोखे।
चिखलु जैसा।

अर्थ:

जराशी निंदा ऐकली की कपाळ धरून बसतो, जसा चिखल पाण्याच्या थेंबाने विरघळतो.

ओवी ६६८

तैसा मानापमानीं होये।
जो कोण्हीचि उर्मी न साहे।
तयाच्या ठायीं आहे।
अज्ञान पुरें।

अर्थ:

जो मानाने व अपमानाने प्रभावित होतो आणि ज्याला कोणत्याही प्रकारचा वेग सहन होत नाही, त्याच्या ठिकाणी पूर्ण अज्ञान आहे.

ओवी ६६९

आणि जयाचिया मनीं गांठी।
वरिवरी मोकळी वाचा दिठी।
आंगें मिळे जीवें पाठीं।
भलतया दे।

अर्थ:

जो आपल्या मनामध्ये गाठ ठेवतो, आणि त्याचे बोलणे व पहाणे मोकळे असते, तो शरीराने एकत्र येतो पण मनाने दुसऱ्याला वाईट ठरवतो.

ओवी ६७०

व्याधाचे चारा घालणें।
तैसें प्रांजळ जोगावणें।
चांगाचीं अंतःकरणें।
विरु करी।

अर्थ:

ज्या प्रकारे व्याधाचे चारा घालणे असते, त्याप्रमाणे प्रांजळपणे जगणे म्हणजे चांगल्या अंतःकरणाला विरुद्ध असते.

या ओव्यांमध्ये ज्ञानाच्या विविध लक्षणांवर चर्चा केली आहे, विशेषतः अज्ञानाचे विविध रूप आणि त्याचा परिणाम दर्शवला आहे. अज्ञानाच्या खाणी, हिंसक वागणूक, आणि बाह्य प्रेरणा यांचे प्रमाण स्पष्ट केले आहे.

ओवी ६७१

गार शेवाळें गुंडाळली।
कां निंबोळी जैसी पिकली।
तैसी जयाची भली।
बाह्य क्रिया।

अर्थ:

जसे गार शेवाळाने आच्छादलेले असते किंवा पिकलेली लिंबोळी बाहेरून सुंदर दिसते, पण आत कडू असते, तसेच ज्याचे बाह्य आचरण चांगले दिसते, त्याच्यात अज्ञान असते.

ओवी ६७२

अज्ञान तयाचिया ठायीं।
ठेविलें असे पाहीं।
याबोला आन नाहीं।
सत्य मानीं।

अर्थ:

त्याच्या ठिकाणी अज्ञान ठेवलेले आहे असे मानावे, यात काहीही गैर नाही, हे सत्य आहे.

ओवी ६७३

आणि गुरुकुळीं लाजे।
जो गुरुभक्ती उभजे।
विद्या घेऊनि माजे।
गुरूसींचि जो।

अर्थ:

गुरुकुलात ज्याला लाज वाटते, जो गुरुभक्तीत कंटाळा करतो आणि गुरूपासून विद्या शिकत असताना उलटतो.

ओवी ६७४

तयाचें नाम घेणें।
तें वाचे शूद्रान्न होणें।
परी घडलें लक्षणें।
बोलतां इयें।

अर्थ:

त्या अभक्ताचे नाव घेणे म्हणजे ब्राह्मणाच्या जिव्हेला शूद्राच्या अन्नाच्या स्पर्शासारखे आहे, पण अज्ञानाची लक्षणे सांगताना त्याचे नाव घेणे आवश्यक आहे.

ओवी ६७५

आता गुरुभक्तांचें नांव घेवों।
तेणें वाचेसि प्रायश्चित देवों।
गुरुसेवका नांव पावों।
सूर्यु जैसा।

अर्थ:

आता गुरूच्या भक्ताचे नामस्मरण करणे आणि त्यायोगे प्रायश्चित्त प्राप्त करणे आवश्यक आहे; गुरुभक्ताचे नाव सूर्याप्रमाणे आहे.

ओवी ६७६

येतुलेनि पांगु पापाचा।
निस्तरेल हे वाचा।
जो गुरुतल्पगाचा।
नामीं आला।

अर्थ:

गुरुभक्ताच्या नावाने घेतल्याने पापाचे थोडे झालेले परिणाम नष्ट होतील.

ओवी ६७७

हा ठायवरी।
तया नामाचें भय हरी।
मग म्हणे अवधारीं।
आणिकें चिन्हें।

अर्थ:

गुरुभक्ताच्या नावाने अभक्ताचे नाव घेण्याचे दोष नष्ट होतात, मग आणखी (अज्ञानाची) चिन्हे ऐक.

ओवी ६७८

तरि आंगें कर्में ढिला।
जो मनें विकल्पें भरला।
अडवींचा अवगळला।
कुहा जैसा।

अर्थ:

जो मनाने निर्णयांमध्ये भरलेला असतो, तो शरीराने कर्म करण्यास आळशी असतो; तो म्हणजे रानातील अडचण आहे.

ओवी ६७९

तया तोंडीं कांटिवडे।
आंतु नुसधीं हाडें।
अशुचि तेणें पाडें।
सबाह्य जो।

अर्थ:

जसा रानातील आडाच्या तोंडावर काटे असतात आणि आत फक्त हाडे असतात, तसाच जो बाहेरून सुंदर आहे पण आतून अमंगल आहे.

ओवी ६८०

जैसें पोटालागीं सुणें।
उघडें झांकलें न म्हणे।
तैसें आपलें परावें नेणे।
द्रव्यालागीं।

अर्थ:

जसे पोटात सुण असते, तेव्हा बाहेरून काहीही दर्शवत नाही, तसाच आपले परावृत्ती देखील बाह्य द्रव्याच्या आधारावर असावे.

या ओव्यांमध्ये बाह्य वर्तमन, आचरण आणि अंतर्गत अज्ञान यांचे तात्त्विक वर्णन केले आहे. बाह्य सुंदरतेवर विश्वास ठेवणाऱ्या व्यक्तींच्या मनातील अज्ञान स्पष्ट केले आहे.

ओवी ६८१

इया ग्रामसिंहाचिया ठायीं।
जैसा मिळणी ठावो अठावो नाहीं।
तैसा स्त्रीविषयीं कांहीं।
विचारीना।

अर्थ:

या कुत्र्याच्या ठिकाणी जसे कुत्रीच्या संगास योग्य किंवा अयोग्य जागेचा विचार नसतो, तसेच स्त्रीसंगाविषयी विचार करणे आवश्यक नाही.

ओवी ६८२

कर्माचा वेळु चुके।
कां नित्य नैमित्तिक ठाके।
तें जया न दुखे।
जीवामाजीं।

अर्थ:

विहित कर्मे करण्याची वेळ चुकली किंवा नित्य नैमित्तिक कर्मे राहिली तर ज्याला मनात दु:ख वाटत नाही, तो व्यक्ती.

ओवी ६८३

पापी जो निसुगु।
पुण्याविषयीं अतिनिलागु।
जयाचिया मनीं वेगु।
विकल्पाचा।

अर्थ:

जो पाप करण्यास लाजवत नाही आणि पुण्याविषयी अतिशय नि:संग आहे, ज्याच्या मनात निर्णयांचा वाऱ्याचा भरलेला असतो.

ओवी ६८४

तो जाण निखिळा।
अज्ञानाचा पुतळा।
जो बांधोनि असे डोळां।
वित्ताशेतें।

अर्थ:

जो आपल्या डोळ्यांपुढे धनाच्या इच्छेस कायम ठेवतो, तो एकरस अज्ञानाचा पुतळा आहे.

ओवी ६८५

आणि स्वार्थें अळुमाळें।
जो धैर्यापासोनि चळे।
जैसें तृणबीज ढळे।
मुंगियेचेनी।

अर्थ:

जसा गवताचे बीज मुंगीच्या धक्क्याने जागा सोडते, तसा थोड्या स्वार्थाकरता जो केलेल्या निश्चयापासून ढळतो.

ओवी ६८६

पावो सूदलिया सवें।
जैसें थिल्लर कालवे।
तैसा भयाचेनि नांवें।
गजबजे जो।

अर्थ:

डबक्यात पाय घातल्यास जसे पाणी गढूळ होते, तसाच जो भयाचे नाव ऐकल्यावर घाबरतो.

ओवी ६८७

मनोरथांचिया धारसा।
वाहणें जयाचिया मानसा।
पूरीं पडिला जैसा।
दुधिया पाहीं।

अर्थ:

वायूच्या वेगाने धूर जसा दिशेच्या अंतापर्यंत पसरतो, तसाच दु:खाची बातमी ऐकल्यावर ज्याचे मन दु:खाने व्यापले जाते.

ओवी ६८८

वायूचेनि सावायें।
धू दिगंतरा जाये।
दुःखवार्ता होये।
तसें जया।

अर्थ:

जसा भोपळा पाण्याच्या ओघाबरोबर वाहतो, तसा मनोरथांच्या ओघाबरोबर ज्याचे मन भटकते.

ओवी ६८९

वाउधणाचिया परी।
जो आश्रो कहींचि न धरी।
क्षेत्रीं तीर्थीं पुरीं।
थारों नेणे।

अर्थ:

जसा वावटळीने कोठे स्थिर राहत नाही, तसे जो क्षेत्रात तीर्थांच्या ठिकाणी कायम राहाण्याचे जाणत नाही.

ओवी ६९०

कां मातलिया सरडा।
पुढती बुडुख पुढती शेंडा।
हिंडणवारा कोरडा।
तैसा जया।

अर्थ:

जसा सरडा पुढे बुडुख आणि पुढे शेंड्यासह हळू हळू फिरतो, तसा जो व्यक्ती ठिकाणी स्थिर राहात नाही.

या ओव्यांमध्ये व्यक्तीच्या मानसिकतेचा आणि आचार-विचाराचा गहन विचार केलेला आहे. बाह्य परिस्थितीवर लक्ष न देणारे आणि आपल्या अंतर्मनात असलेल्या अज्ञानाचे लक्षात न घेणाऱ्यांवर टिप्पणी केली आहे.

ओवी ६९१

जैसा रोविल्याविणें।
रांजणु थारों नेणे।
तैसा पडे तैं राहणें।
एर्‍हवीं हिंडे।

अर्थ:

ज्याप्रमाणे रांजण जमिनीत रोवल्याशिवाय बसत नाही, त्याप्रमाणे अज्ञानी पुरुष एक ठिकाणी राहील, तरच तो पडेल; नाहीतर तो सारखा हिंडत राहील.

ओवी ६९२

तयाच्या ठायीं उदंड।
अज्ञान असे वितंड।
जो चांचल्यें भावंड।
मारकटाचें।

अर्थ:

जो चंचलपणाने माकडाचे भावंड आहे, त्याच्या ठिकाणी मोठे अज्ञान आहे.

ओवी ६९३

आणि पैं गा धनुर्धरा।
जयाचिया अंतरा।
नाहीं वोढावारा।
संयमाचा।

अर्थ:

अर्जुना, ज्याच्या मनाला निग्रहाचा धागा नाही.

ओवी ६९४

लेंडिये आला लोंढा।
न मनी वाळुवेचा वरवंडा।
तैसा निषेधाचिया तोंडा।
बिहेना जो।

अर्थ:

जसा पूर आलेल्या ओहोळाला वाळूच्या बांधाला जुमानत नाही, तसा जो निषिद्ध कर्माला तोंड देण्यास भीत नाही.

ओवी ६९५

व्रतातें आड मोडी।
स्वधर्मु पायें वोलांडी।
नियमाची आस तोडी।
जयाची क्रिया।

अर्थ:

जो व्रतांना मध्येच मोडतो, स्वधर्माला लाथ देतो, व ज्याचे कर्म करण्यात नियमाने वागण्याची आशा नसते.

ओवी ६९६

नाहीं पापाचा कंटाळा।
नेणें पुण्याचा जिव्हाळा।
लाजेचा पेंडवळा।
खाणोनि घाली।

अर्थ:

ज्याला पापाचा कंटाळा नाही, जो पुण्याला महत्व देत नाही, व लाजेची मर्यादा खणून टाकतो.

ओवी ६९७

कुळेंसीं जो पाठमोरा।
वेदाज्ञेसीं दुर्‍हा।
कृत्याकृत्यव्यापारा।
निवाडु नेणे।

अर्थ:

जो आपल्या कुळातील आचार मानत नाही, जो वेदाची आज्ञा एकीकडे ठेवतो, व कोणती कर्म करायची आणि कोणती कर्म टाकायची याची निवड करायला सक्षम नाही.

ओवी ६९८

वसू जैसा मोकाटु।
वारा जैसा अफाटु।
फुटला जैसा पाटु।
निर्जनीं।

अर्थ:

जसा सोडलेला पोळ पाहिजे तिकडे मोकळा हिंडत असतो, वारा जसा अफाट असतो, किंवा अरण्यात पाण्याचा फुटलेला पाट जसा पाहिजे तिकडे वाहत असतो.

ओवी ६९९

आंधळें हातिरूं मातलें।
कां डोंगरीं जैसें पेटलें।
तैसें विषयीं सुटलें।
चित्त जयाचें।

अर्थ:

आंधळा हत्ती माजला असताना जसा वाटेल तिकडे हिंडतो, किंवा डोंगरावर पेटलेला वणवा जसा वाटेल तिकडे चेतत जातो, तसा ज्याचे चित्त विषयांच्या ठिकाणी भटकत असते.

ओवी ७००

पैं उबधडां काय न पडे।
मोकाटु कोणां नातुडे।
ग्रामद्वारींचे आडें।
नोलांडी कोण।

अर्थ:

उबधड व्यक्तीला काहीही महत्त्व नाही; मोकाटपणाच्या जीवनात कोणत्याही नात्यात स्थिरता नाही, ग्रामद्वारांच्या आडांमध्ये कुणीही लक्ष देत नाही.

या ओव्यांमध्ये व्यक्तीच्या मानसिकतेचा, अज्ञानाचा आणि सामाजिक व्यवहारांचा गंभीर विचार केलेला आहे. अज्ञान आणि चंचलतेची परिस्थिती स्पष्ट केली आहे.

ओवी ७०१

जैसें सत्रीं अन्न जालें।
कीं सामान्या बीक आलें।
वाणसियेचें उभलें।
कोण न रिगे?

अर्थ:

ज्याप्रमाणे सत्रातील अन्न सर्वांसाठी खुलं असतं, सामान्य व्यक्तीला अधिकार मिळाल्यावर तो काय करणार नाही? वेश्येच्या उंबर्‍यात कोण प्रवेश करणार नाही?

ओवी ७०२

तैसें जयाचें अंतःकरण।
तयाच्या ठायीं संपूर्ण।
अज्ञानाची जाण।
ऋद्धि आहे।

अर्थ:

ज्याचे अंतःकरण अज्ञानाने व्यापलेले आहे, त्या व्यक्तीच्या ठिकाणी अज्ञानाची भरभराट आहे.

ओवी ७०३

आणि विषयांची गोडी।
जो जीतु मेला न संडी।
स्वर्गींही खावया जोडी।
येथूनिची।

अर्थ:

जो विषयांवरील प्रेम सोडत नाही, जिवंत असला तरी किंवा मेला असला तरी स्वर्गातही भोग मिळवण्यासाठी जो येथेच कर्म करतो.

ओवी ७०४

जो अखंड भोगा जचे।
जया व्यसन काम्यक्रियेचें।
मुख देखोनि विरक्ताचें।
सचैल करी।

अर्थ:

जो भोगासाठी एकसारखा कष्ट करतो, ज्याला काम्यकर्म करण्याचे व्यसन आहे आणि जो विरक्त पुरुषाचे मुख पाहून स्नान करतो.

ओवी ७०५

विषो शिणोनि जाये।
परी न शिणे सावधु नोहे।
कुहीला हातीं खाये।
कोढी जैसा।

अर्थ:

ज्याला विषयाचे सेवन त्रास देत असले तरी तो सावध होत नाही; तो म्हणजे जसा कोडी पुरूष सडलेल्या हातांनी खातो, त्याला कुणीही किळस येत नाही.

ओवी ७०६

खरी टेंकों नेदी उडे।
लातौनि फोडी नाकाडें।
तर्‍ही जेवीं न काढे।
माघौता खरु।

अर्थ:

ज्याप्रमाणे गाढवाला गाढवी स्पर्श करू देत नाही, व गाढव तिच्या जवळ आल्यास ती त्यास लाथा मारते, तरी तो गाढव मागे हटत नाही.

ओवी ७०७

तैसा जो विषयांलागीं।
उडी घाली जळतिये आगीं।
व्यसनाची आंगीं।
लेणीं मिरवी।

अर्थ:

जो जळत्या आगीत उडी घालतो आणि आपले व्यसन हे दूषण नसून भूषण आहे, असे समजून मिरवतो.

ओवी ७०८

फुटोनि पडे तंव।
मृग वाढवी हांव।
परी न म्हणे ते माव।
रोहिणीची।

अर्थ:

हरणाने पिण्याची तीव्र इच्छा इतकी वाढवली की तो मृगजळाच्या मागे लागून उर फुटूनही मृगजळाची हाव सोडत नाही.

ओवी ७०९

तैसा जन्मोनि मृत्यूवरी।
विषयीं त्रासितां बहुतीं परीं।
तर्‍ही त्रासु नेघे धरी।
अधिक प्रेम।

अर्थ:

जन्मापासून मरेपर्यंत विषयांनी जरी अनेक त्रास दिले तरी तो कंटाळत नाही, उलट विषयांवर अधिक प्रेम करतो.

ओवी ७१०

पहिलिये बाळदशे।
आई बा हेंचि पिसें।
तें सरे मग स्त्रीमांसें।
भुलोनि ठाके।

अर्थ:

बाळपणात आईबापांचे वेड असते, पण ते संपल्यावर स्त्रीच्या देहाकडे आकर्षित होतो.

ओवी ७११

मग स्त्री भोगितां थावों।
वृद्धाप्य लागे येवों।
तेव्हां तोचि प्रेमभावो।
बाळकांसि आणी।

अर्थ:

तारुण्यात स्त्री भोगण्यात असताना म्हातारपण येऊ लागते, तेव्हा तेच प्रेम मुलाबाळांवर आणून ठेवतो.

ओवी ७१२

आंधळें व्यालें जैसें।
तैसा बाळें परिवसे।
परि जीवें मरे तों न त्रासे।
विषयांसि जो।

अर्थ:

आंधळ्या मुलाची आई जशी आपल्या मुलावर विसंबत नाही, तसे जो विषयांवरून दूर जात नाही आणि मरताही विषयांबद्दल तुटत नाही.

ओवी ७१३

जाण तयाच्या ठायीं।
अज्ञानासि पारु नाहीं।
आतां आणीक कांहीं।
चिन्हें सांगों।

अर्थ:

त्याच्या ठिकाणी अज्ञानाला अंत नाही असे समज. आता अज्ञानाची आणखी काही चिन्हे सांगतो.

ओवी ७१४

तरि देह हाचि आत्मा।
असेया जो मनोधर्मा।
वळघोनियां कर्मा।
आरंभु करी।

अर्थ:

जो मानतो की देहच आत्मा आहे, अशा समजुतीवर स्वार होऊन कर्म करण्यास प्रारंभ करतो.

ओवी ७१५

आणि उणें कां पुरें।
जें जें कांहीं आचरे।
तयाचेनि आविष्करें।
कुंथों लागे।

अर्थ:

आणि त्याच्या कर्मांमध्ये कमी काय आहे, जे काही त्याने आचरण केले, त्याचं आविष्कार प्रकट होतं.

या ओव्यांमध्ये व्यक्तीच्या अज्ञानाचा, विषयांच्या प्रेमाचा आणि भोगांच्या मानसिकतेचा चिंतन केलेला आहे. अज्ञानाचा प्रभाव आणि त्याचे दुष्परिणाम अधोरेखित केले आहेत.

ओवी ७१६

डोईये ठेविलेनि भोजें।
देवलविसें जेवीं फुंजे।
तैसा विद्यावयसा माजे।
उताणा चाले।

अर्थ:

ज्याप्रमाणे मंत्रतंत्र करणाऱ्याच्या डोक्यावर सर्व जबाबदारी ठेवल्यावर तो आनंदाने फुगतो, त्याप्रमाणे जो विद्येने आणि तारुण्याने मस्त होऊन चालतो.

ओवी ७१७

म्हणे मीचि एकु आथी।
माझ्यांचि घरीं संपत्ती।
माझी आचरती रीती।
कोणा आहे।

अर्थ:

तो म्हणतो, "जगात एकटाच मी महत्वाचा आहे, माझ्याच घरी सर्व संपत्ती आहे, आणि माझ्या वागण्याची पद्धत दुसऱ्या कोणाचीही नाही."

ओवी ७१८

नाहीं माझेनि पाडें वाडु।
मी सर्वज्ञ एकचि रूढु।
ऐसा गर्वतुष्टीगंडु।
घेऊनि ठाके।

अर्थ:

"माझ्यासारखा कोणी मोठा नाही; सर्वज्ञ असण्याचा गर्व घेऊन तो ताठ होतो."

ओवी ७१९

व्याधि लागलिया माणुसा।
नयेचि भोग दाऊं जैसा।
निकें न साहे जो तैसा।
पुढिलांचें।

अर्थ:

"रोग झालेल्या माणसाला विषय दाखवू नये, त्याप्रमाणे जो लोकांचे बरे सहन करत नाही."

ओवी ७२०

पैं गुण तेतुला खाय।
स्नेह कीं जाळितु जाय।
जेथ ठेविजे तेथ होय।
मसी ऐसें।

अर्थ:

"जसा दिवा वात खातो, तेल जाळून टाकतो, तसाच गुणवान व्यक्ती जेथे ठेवला जातो, तिथेच काळा होतो."

ओवी ७२१

जीवनें शिंपिला तिडपिडी।
विजिला प्राण सांडीं।
लागला तरी काडी।
उरों नेदी।

अर्थ:

"पाणी शिंपडल्याने जसा तडपतो, वारा लागल्यास जसा विझून जातो, तसाच मनुष्य जळतो आणि एक काडीही उरू देत नाही."

ओवी ७२२

आळुमाळ प्रकाशु करी।
तेतुलेनीच उबारा धरी।
तैसिया दीपाचि परी।
सुविद्यु जो।

अर्थ:

"जसा थोडासा प्रकाश देणारा दिवा उष्णता वाढवतो, तसाच विद्वान असतो, म्हणजे ज्याला ज्ञान कमी पण अवगुण जास्त असतात."

ओवी ७२३

औषधाचेनि नांवें अमृतें।
जैसा नवज्वरु आंबुथे।
कां विषचि होऊनि परतें।
सर्पा दूध।

अर्थ:

"नवज्वर झालेल्या माणसाला दूध दिल्यास जसा नवज्वर वाढतो, तसाच सर्पाला दूध पाजल्यास ते विष बनते."

ओवी ७२४

तैसा सद्गुणीं मत्सरु।
व्युत्पत्ती अहंकारु।
तपोज्ञानें अपारु।
ताठा चढे।

अर्थ:

"जसे चांगल्या गुणांविषयी मत्सर असतो, तसा विद्वत्तेचा अहंकार असतो आणि तपाने व ज्ञानाने गर्व चढतो."

ओवी ७२५

अंत्यु राणिवे बैसविला।
आरें धारणु गिळिला।
तैसा गर्वें फुगला।
देखसी जो।

अर्थ:

"ज्याप्रमाणे राजा अती गर्वाने बसतो आणि तो सर्व धारण करतो, तसाच गर्वाने फुगलेला व्यक्ती दिसतो."

ओवी ७२६:

जो लाटणें ऐसा न लवे। पाथरु तेवीं न द्रवे।
गुणियासि नागवे। फोडसें जैसें ॥ ७२६

अर्थ:

या ओवीत, "जो लाटण्यासारखा लवत नाही" म्हणजे जो व्यक्ती सुधारण्यासाठी किंवा बदलण्यासाठी तत्पर नाही. जसे दगड पाण्यात पाझरत नाही, त्याचप्रमाणे तो व्यक्ती देखील बदलत नाही.

"गुणियासि नागवे" म्हणजे मोठा ज्ञाता (गुणी व्यक्ती) त्याला ताळ्यावर आणू शकत नाही, जसे फुरसे (मंत्र) चावल्यावर तंत्रज्ञाला खाली आणता येत नाही. याचा अर्थ असा की, त्याच्या अज्ञानामुळे तो कितीही ज्ञान असलेल्या व्यक्तीकडून प्रभावित होत नाही.

ओवी ७२७:

किंबहुना तयापाशी। अज्ञान आहे वाढीसीं।
हें निकरें गा तुजसीं। बोलत असों ॥ ७२७

अर्थ:

या ओवीत, "किंबहुना तयापाशी" म्हणजे या व्यक्तीच्या जवळ अज्ञानाची स्थिती वाढत आहे.

"अज्ञान आहे वाढीसीं" याचा अर्थ असा आहे की, त्याचे अज्ञान अधिकच वाढत आहे आणि त्याला हे समजत नाही.

"हें निकरें गा तुजसीं" म्हणजे हे सांगण्याचा अर्थ असा आहे की, तुम्हाला हे स्पष्ट करणे किती कठीण आहे.

याद्वारे व्यक्तीच्या अज्ञानाच्या स्थितीवर आणि त्या अज्ञानामुळे त्याला होणाऱ्या त्रासावर प्रकाश टाकला जातो.

ओवी ७२८:

आणीकही धनंजया। जो गृहदेह सामग्रिया।
न देखे कालचेया। जन्मातें गा ॥ ७२८

अर्थ:

या ओवीत अर्जुनाला सांगितले जात आहे की, "आणखी असे पहा" म्हणजे याहून अधिक विचार करा. "जो गृहदेह सामग्रिया" याचा अर्थ असा आहे की जो व्यक्ती घर, शरीर, आणि त्यांच्या सामानात गढलेला आहे, "न देखे कालचेया" म्हणजे तो मागील जन्माची आठवण ठेवत नाही. याद्वारे व्यक्तीच्या भौतिक जीवनाच्या गुंतागुंतीत अडकलेल्या अवस्थेकडे लक्ष वेधले जात आहे, जिथे तो आध्यात्मिक असलेल्या गोष्टींची विसरतो.

ओवी ७२९:

कृतघ्ना उपकारु केला। कां चोरा व्यवहारु दिधला।
निसुगु स्तविला। विसरे जैसा ॥ ७२९

अर्थ:

या ओवीत कृतघ्नतेवर प्रकाश टाकला जातो. "कृतघ्ना उपकारु केला" म्हणजे ज्याने उपकार केलेला असतो, त्याला विसरतो. "कां चोरा व्यवहारु दिधला" म्हणजे जसा चोराने भांडवल दिल्यास विसरतो. "निसुगु स्तविला" याचा अर्थ असा आहे की, ज्याने चांगले वर्तन केले आहे, तो देखील विसरला जातो, जसे की तो "विसरे जैसा" आहे. याद्वारे कृतघ्नतेचा एक गुणधर्म स्पष्ट केला जातो, की उपकार करणाऱ्याला विसरणे हे एक सामान्य मानवी स्वभाव आहे.

ओवी ७३०:

वोढाळितां लाविलें। तें तैसेंच कान पूंस वोलें।
कीं पुढती वोढाळुं आलें। सुणें जैसें ॥ ७३०

अर्थ:

या ओवीत कुत्र्याच्या वर्तनावरून एक दृष्टांत दिला जातो. कुत्रे जेव्हा ओढाळपणा करते, त्याच्या कान व शेपूट कापून त्याला बाहेर हाकलले तरी ते ओढाळ कुत्रे त्याच्या जखमांचा विसर करून पुन्हा घरात प्रवेश करते. यामध्ये हे दाखवले आहे की, काही व्यक्तींना त्यांच्या चुका किंवा नुकसान भोगूनही ते विसरण्याची प्रवृत्ती असते.

ओवी ७३१:

बेडूक सापाचिया तोंडीं। जातसे सबुडबुडीं।
तो मक्षिकांचिया कोडीं। स्मरेना कांहीं ? ॥ ७३१

अर्थ:

या ओवीत बेडूकाच्या वर्तनावर लक्ष केंद्रित केले आहे. बेडूक सापाच्या तोंडात असतांना, तो माशांचे समुदाय गिळतो पण ‘आपण मरतो’ हे विसरतो. यामध्ये हे दर्शवले जाते की, संकटात असतानाही काही व्यक्ती त्यांच्या वर्तमानात असलेल्या धोक्यांना विसरून आनंद घेतात.

ओवी ७३२:

तैसीं नवही द्वारें स्रवती। आंगीं देहाची लुती जिती।
जेणें जाली तें चित्तीं। सलेना जया ॥ ७३२

अर्थ:

या ओवीत सांगितले आहे की, शरीराची नाक, तोंड वगैरे नऊ द्वारे (पाझरणाऱ्या) आहेत. या द्वारे शरीरातील भौतिक वाईट परिस्थिती जरी बाहेर येत असली तरी, या सर्व स्थितीचा परिणाम ज्याच्या अंतःकरणावर होत नाही, त्याला तत्त्वज्ञानाबद्दल थोडीच जागरूकता असते.

ओवी ७३३:

मातेच्या उदरकुहरीं। पचूनि विष्ठेच्या दाथरीं।
जठरीं नवमासवरी। उकडला जो ॥ ७३३

अर्थ:

या ओवीत आईच्या पोटात राहून गर्भाचा विकास कसा होत असतो, हे सांगितले आहे. गर्भ कालावधीमध्ये जो नऊ महिने राहतो, तो वाईट स्थितीत शिजतो. यामध्ये जन्माच्या आधीच्या अवस्थेतील कष्ट आणि दुःखाचा अनुभव नसल्याबद्दल विचार केला जातो.

ओवी ७३४:

तें गर्भींची जे व्यथा। कां जें जालें उपजतां।
तें कांहींचि सर्वथा। नाठवी जो ॥ ७३४

अर्थ:

या ओवीत गर्भातील व्यथा आणि जन्माच्या वेळी होणाऱ्या कष्टांचा उल्लेख केला जातो. गर्भात असताना झालेल्या पीडांचा किंवा जन्माच्या काळात आलेल्या कष्टांचा विचार नसलेले व्यक्ती, या गोष्टींना विसरण्याची प्रवृत्ती दर्शवितात.

ओवी ७३५:

मलमूत्रपंकीं। जे लोळतें बाळ अंकीं।
तें देखोनि जो न थुंकीं। त्रासु नेघे ॥ ७३५

अर्थ:

या ओवीत व्यक्त केले आहे की, ज्यावेळी मुले विष्ठा व मूत्राच्या चिखलात लोळत असतात, त्यावेळी त्यांच्या कडे पाहून ज्याला चिळस येत नाही, तो वाईट स्थितीतूनही आनंद घेतो. हे दाखवते की, जीवनातील वाईट परिस्थितींचा त्यांना काहीही परिणाम होत नाही.

ओवी ७३६:

कालचि ना जन्म गेलें। पाहेचि पुढती आलें।
ऐसें हें कांहीं वाटलें। नाहीं जया ॥ ७३६

अर्थ:

या ओवीत जन्माच्या पुनरावृत्तीत व्यक्तीने विचार केला की, "मागील जन्म नुकताच संपला नाही का?" आणि पुढील जन्माबद्दल काहीही विचार नाही असे व्यक्त केले आहे. यामध्ये जीवनाच्या चक्राबद्दल विसरलेल्या मनाची स्थिती दर्शवली आहे.

ओवी ७३७:

आणि पैं तयाची परी। जीविताची फरारी।
देखोनि जो न करी। मृत्युचिंता ॥ ७३७

अर्थ:

या ओवीत व्यक्त केले आहे की, जो आयुष्याचा अनुभव घेतो, त्याला मृत्युची चिंता वाटत नाही. जीवनाची भरभराट पाहून, मरणाच्या काळजीत गुंतलेले नसणे हे व्यक्तीचे स्वभाव दर्शवते.

ओवी ७३८:

जिणेयाचेनि विश्वासें। मृत्यु एक एथ असे।
हें जयाचेनि मानसें। मानिजेना ॥ ७३८

अर्थ:

या ओवीत सांगितले आहे की, जीवनाची इतकी विश्वास असलेली व्यक्ती, मरणाची अस्तित्वात असलेली गोष्ट मानत नाही. यामध्ये मरणाचा विचार न करण्याचा स्वभाव दर्शवला जातो.

ओवी ७३९:

अल्पोदकींचा मासा। हें नाटे ऐसिया आशा।
न वचेचि कां जैसा। अगाध डोहां ॥ ७३९

अर्थ:

या ओवीत मासाचा उल्लेख केला आहे, ज्याला विश्वास आहे की पाणी आटणार नाही. तो खोल डोहात जात नाही. यामध्ये जीवनातील अशा आशांच्या खोट्या भावनेचा उल्लेख आहे.

ओवी ७४०:

कां गोरीचिया भुली। मृग व्याधा दृष्टी न घाली।
गळु न पाहतां गिळिली। उंडी मीनें ॥ ७४०

अर्थ:

या ओवीत मृग व्याधा आणि उंडी मीन यांचा संदर्भ दिला आहे. मृग व्याधा आपल्या शिकाराकडे पाहत नाही, त्यामुळे तो एका चुकीच्या विश्वासात सापडतो आणि गिळला जातो. यामध्ये दुर्बुद्धीचा प्रभाव दर्शवला जातो.

ओवी ७४१

"दीपाचिया झगमगा। जाळील हें पतंगा।
नेणवेचि पैं गा। जयापरी ॥"

अर्थ:
दीपाच्या प्रकाशामुळे पतंग जळतो; त्याला ते लक्षात येत नाही. हे जीवनातील मोहकतेवर प्रकाश टाकते, जिथे आकर्षणामुळे आपण धोका पत्करतो.

ओवी ७४२

गव्हारु निद्रासुखें। घर जळत असे तें न देखे।
नेणतां जेंवी विखें। रांधिलें अन्न ॥

अर्थ:
आळशी व्यक्ती निद्रेमध्ये असताना घर जळत असले तरी त्याला त्याकडे लक्ष नाही; तसेच, विष घालून शिजवलेले अन्न खाणारे लोक त्यांच्या जीवाची पर्वा करत नाहीत.

ओवी ७४३

तैसा जीविताचेनि मिषें। हा मृत्युचि आला असे।
हें नेणेचि राजसें। सुखें जो गा ॥

अर्थ:
जीवनाच्या मोहात मृत्यु आपल्या जवळ आलेला असतो, पण तो राजस सुखात बुडालेला माणूस हे जाणत नाही.

ओवी ७४४

"शरीरींचीं वाढी। अहोरात्रांची जोडी।
विषयसुखप्रौढी। साचचि मानी ॥"

अर्थ:
जीवनातील वाढ, दिवस व रात्री यांचा फायदा आणि विषयसुखाचे महत्त्व जो माणूस खरे मानतो, तो मूर्ख आहे.

ओवी ७४५

"परी बापुडा ऐसें नेणे। जें वेश्येचें सर्वस्व देणें।
तेंचि तें नागवणें। रूप एथ ॥"

अर्थ:
वेश्येने आपले सर्वस्व दिले म्हणजे त्याचे लुटणे, आणि त्याचप्रमाणे राजस सुखामुळे आत्मा नष्ट होतो, हे त्याला कळत नाही.

ओवी ७४६

"संवचोराचें साजणें। तेंचि तें प्राण घेणें।
लेपा स्नपन करणें। तोचि नाशु ॥"

अर्थ:
चोरासोबतची मैत्री म्हणजे प्राण घेणे; भिंतीवरच्या चित्राला स्नान घालणे म्हणजे त्या चित्राचा नाश करणे, हे दर्शवते की आपली निवडकता किती धोकादायक आहे.

ओवी ७४७

"पांडुरोगें आंग सुटलें। तें तयाचि नांवे खुंटलें।
तैसें नेणें भुललें। आहारनिद्रा ॥"

अर्थ:
पंडुरोगामुळे अंगाला बळ येणे, हे खरे आरोग्य नसून खाणे व झोप यांचा मोह होतो, ज्यामुळे मनुष्य नाशाकडे जातो.

ओवी ७४८

"सन्मुख शूला। धांवतया पायें चपळा।
प्रतिपदीं ये जवळा। मृत्यु जेवीं ॥"

अर्थ:
जसजसा मृत्यु जवळ येतो, तसतसा आपण जलद पावलांनी धावत राहतो, मात्र त्याला थांबवणे अशक्य आहे.

ओवी ७४९

"तेवीं देहा जंव जंव वाढु। जंव जंव दिवसांचा पवाडु।
जंव जंव सुरवाडु। भोगांचा या ॥"

अर्थ:
जसजशी शरीराची वाढ होते, तसेच आयुष्यातील दिवस वाढतात आणि विषय भोगांची विपुलता वाढते.

ओवी ७५०

"तंव तंव अधिकाधिकें। मरण आयुष्यातें जिंके।
मीठ जेवीं उदकें। घांसिजत असे ॥"

अर्थ:
जसजसा आयुष्यात मरण येतो, तसतसा तो अधिकाधिक वाढतो; जीवनाची गोडी संपत जाते, जसे मीठ पाण्यात विरघळते.

ओवी ७५१:

तैसें जीवित्व जाये । तयास्तव काळु पाहे ।
हें हातोहातींचें नव्हे । ठाउकें जया ॥

अर्थ:

जीवनाचे प्रवाह असेच जातात; त्यासाठी काळाचे महत्त्व ओळखणे आवश्यक आहे. हे जीवन हातोहात बदलणारे नाही; त्यात काही ठराविक गोष्टी आहेत ज्या लक्षात घेणे आवश्यक आहे. काळाची गती समजून घेणे हे जीवनाच्या गूढतेच्या एका महत्त्वाच्या अंगावर प्रकाश टाकते.

ओवी ७५२:

किंबहुना पांडवा । हा आंगींचा मृत्यु नीच नवा ।
न देखे जो मावा। विषयांचिया ॥

अर्थ:

ही ओवी विषयांच्या बंधनांपासून मुक्त होण्याचा संदेश देते. "पांडवा" म्हणजे विवेकी व्यक्ती. येथे सांगितले आहे की, जो व्यक्ती विषयांच्या ताणतणावात अडकलेला आहे, तोच आपल्याला आंगींचा मृत्यु म्हणजेच आत्मिक मरगळ किंवा नीचता अनुभवतो. विषयांचा नकार करणे आणि त्यांच्या आहारी न जाणे हे आत्मज्ञानासाठी महत्त्वाचे आहे.

ओवी ७५३:

तो अज्ञानदेशींचा रावो । या बोला महाबाहो।
न पडे गा ठावो । आणिकांचा ॥

अर्थ:

या ओवीत अज्ञानाच्या प्रभावावर चर्चा आहे. "अज्ञानदेशींचा रावो" म्हणजे अज्ञानाचा अधिपती, जो त्या ज्ञानाच्या मार्गावर येत नाही. "महाबाहो" म्हणजे सामर्थ्यशाली व्यक्ती. अज्ञानाच्या आहारी न जाऊन, ज्ञानाच्या मार्गावर टिकून राहणे आवश्यक आहे.

ओवी ७५४:

पैं जीविताचेनि तोखें । जैसा कां मृत्यु न देखे ।
तैसाचि तारुण्ये पोखें । जरा न गणी ॥

अर्थ:
जगण्याच्या सुखाने मृत्यूकडे लक्ष देत नाही, त्याचप्रमाणे तारुण्याच्या संतोषाने म्हातारपणाविषयी बेपर्वा असतो.

ओवी ७५५:

कडाडीं लोटला गाडा । कां शिखरौनि सुटला धोंडा ।
तैसा न देखे जो पुढां । वार्धक्य आहे ॥

अर्थ:
डोंगराच्या कड्यावरून लोटलेला गाडा अथवा पर्वताच्या शिखरावरून सुटलेला धोंडा पुढील परिणामाला, म्हणजे आपले तुकडे तुकडे होतील हे पहात नाही, तसा ज्याला वार्धक्य दिसत नाही.

ओवी ७५६:

कां आडवोहळा पाणी आलें । कां जैसे म्हैसयाचें झुंज मातलें ।
तैसें तारुण्याचे चढलें । भुररें जया ॥

अर्थ:
आडरानातील ओढ्यास जसा पूर यावा किंवा रेड्यांची जशी टक्कर माजावी, त्याप्रमाणे ज्याला तारुण्याची भुरळ चढलेली असते.

ओवी ७५७:

पुष्टि लागे विघरों । कांति पाहे निसरों ।
मस्तक आदरीं शिरों- । भागीं कंप ॥

अर्थ:
शरीराचा लठ्ठपणा कमी होण्यास लागतो आणि शरीरातील तेज कमी होण्यास लागते. मस्तकास कापरे सुटतात.

ओवी ७५८:

दाढी साउळ धरी । मान हालौनि वारी ।
तरी जो करी । मायेचा पैसु ॥

अर्थ:
दाढी पांढरी होते, मान हलून निवारण्याची खूण करते; तरीही जो प्रिय वस्तूचा पसारा वाढवीत राहतो.

ओवी ७५९:

पुढील उरीं आदळे । तंव न देखे जेवीं आंधळें ।
कां डोळ्यावरलें निगळे । आळशी तोषें ॥

अर्थ:
पुढे असलेला पदार्थ उरावर आदळेपर्यंत आंधळा जसा पुढे काय आहे ते पहात नाही. डोळ्यावर आलेल्या चिपाडामुळे आळशी मनुष्य अधिकच संतुष्ट होतो.

ओवी ७६०:

तैसें तारुण्य आजिचें । भोगितां वृद्धाप्य पाहेचें ।
न देखे तोचि साचें । अज्ञानु गा ॥

अर्थ:
तारुण्याचा आनंद घेत असताना वृद्धापणाकडे लक्ष देत नाही, तो म्हणजे अज्ञानाने भरलेला असतो.

ओवी ७६१:

देखे अक्षमें कुब्जें । कीं विटावूं लागे फुंजें ।
परी न म्हणे पाहे माझें । ऐसेंचि भवे ॥

अर्थ:
आंधळ्या माणसाकडे किंवा कुबड्या माणसाकडे पाहून गर्वाने वेडावतो, पण असं म्हणत नाही की माझीही उद्या हीच अवस्था होईल.

ओवी ७६२:

आणि आंगीं वृद्धाप्यतेची । संज्ञा ये मरणाची ।
परी जया तारुण्याची । भुली न फिटे ॥

अर्थ:
मरणाचे चिन्ह म्हातारपण शरीरावर आले तरी ज्याला तारुण्याची भ्रांत सुटत नाही.

ओवी ७६३:

तो अज्ञानाचें घर । हें साचचि घे उत्तर ।
तेवींचि परियेसीं थोर । चिन्हें आणिक ॥

अर्थ:
तो पुरुष अज्ञानाचे घर आहे, हे बोलणे खरे मान. त्याचप्रमाणे अज्ञानाची आणखी मोठी लक्षणे ऐक.

ओवी ७६४:

तरि वाघाचिये अडवे । एक वेळ आला चरोनि दैवें ।
तेणें विश्वासें पुढती धांवे । वसू जैसा ॥

अर्थ:
वाघाच्या अरण्यातून दैवयोगाने एक वेळा पोळ चरून आला, त्या विश्वासाने जसा तो पुन्हा अरण्याकडे धावतो.

ओवी ७६५:

कां सर्पघराआंतु । अवचटें ठेवा आणिला स्वस्थु ।
येतुलियासाठीं निश्चितु । नास्तिकु होय ॥

अर्थ:
(ज्या जागेत) पुरलेल्या द्रव्यावर सर्प होता अशा जागेतून एकदा सुरक्षितपणे द्रव्य आणले, एवढ्यावरून जो खास नास्तिक होतो.

ओवी ७६६:

तैसेनि अवचटें हें । एकदोनी वेळां लाहे ।
एथ रोग एक आहे । हें मानीना जो ॥

अर्थ:
आरोग्य, हे एखादे दुसरे वेळी चुकून मिळालेले असले, तर त्यावरच रोग म्हणून काही नाही, अशी कल्पना जो मानत नाही.

ओवी ७६७:

वैरिया नीद आली । आतां द्वंद्वें माझीं सरलीं ।
हें मानी तो सपिली । मुकला जेवीं ॥

अर्थ:
शत्रूला झोप लागली एवढ्यावरून जो मानतो की आता आपले भांडण संपले, तो आपल्या मुलाबाळांसह नाश पावतो.

ओवी ७६८:

तैसी आहारनिद्रेची उजरी । रोग निवांतु जोंवरी ।
तंव जो न करी । व्याधी चिंता ॥

अर्थ:
आहार व निद्रा यथास्थित चालू असल्यास जोपर्यंत रोग निवांत आहे, तोपर्यंत जो रोगाची काळजी करीत नाही.

ओवी ७६९:

आणि स्त्रीपुत्रादिमेळें । संपत्ति जंव जंव फळे ।
तेणें रजें डोळे । जाती जयाचे ॥

अर्थ:
स्त्री व पुत्र यांच्या संगतीत जसजशी संपत्ती मिळत जाते, तसतसा संपत्तीच्या धुराने विचार नाहीसा होतो.

ओवी ७७०:

सवेंचि वियोगु पडैल । विळौनी विपत्ति येईल ।
हें दुःख पुढील । देखेना जो ॥

अर्थ:
सर्वांपासून वियोग झाला, तर विपत्ति येईल; हे दुःख जो पाहत नाही.

ओवी ७७१:

तो अज्ञान गा पांडवा । आणि तोही तोचि जाणावा ।
जो इंद्रियें अव्हासवा । चारी एथ ॥

अर्थ:
अर्जुना, तो अज्ञानी आहे आणि जो इंद्रियांना हवे ते (बरे वाईट न पहाता) विषय देतो, तो देखील तोच (अज्ञानीच) समजावा.

ओवी ७७२:

वयसेचेनि उवायें । संपत्तीचेनि सावायें ।
सेव्यासेव्य जाये । सरकटितु ॥

अर्थ:
तारुण्याच्या उत्कर्षाने आणि संपत्तीच्या साह्याने जो सेवन करण्य़ास योग्य-अयोग्य अशी निवड न करता सरसकट विषय सेवन करतो.

ओवी ७७३:

न करावें तें करी । असंभाव्य मनीं धरी ।
चिंतू नये तें विचारी । जयाची मती ॥

अर्थ:
जे करू नये ते करतो आणि न होणार्‍या गोष्टी मनात आणतो, ज्याविषयी विचार करू नये त्याविषयीच ज्याची बुद्धी विचार करते.

ओवी ७७४:

रिघे जेथ न रिघावें । मागे जें न घ्यावें ।
स्पर्शे जेथ न लागावें । आंग मन ॥

अर्थ:
जेथे प्रवेश करू नये तेथे प्रवेश करतो, जे घेऊ नये ते मागतो आणि जेथे अंग किंवा मन लागू देऊ नये त्यांना जाऊन खेटतो.

ओवी ७७५:

न जावें तेथ जाये । न पाहावें तें जो पाहे ।
न खावें तें खाये । तेवींचि तोषे ॥

अर्थ:
जेथे जाऊ नये, तेथे जातो, जे पाहू नये ते पहातो आणि जे खाऊ नये ते खातो; ह्या निषिद्ध गोष्टी केल्याबद्दल वाईट न वाटता त्याविषयी आनंद मानतो.

ओवी ७७६:

न धरावा तो संगु । न लागावें तेथ लागु ।
नाचरावा तो मार्गु । आचरे जो ॥

अर्थ:
ज्याची संगती धरू नये त्याची धरतो, जेथे संबंध करू नये तेथे संबंध करतो आणि ज्या मार्गाचे आचरण करू नये, त्या मार्गाचे आचरण करतो.

ओवी ७७७:

नायकावें तें आइके । न बोलावें तें बके ।
परी दोष होतील हें न देखे । प्रवर्ततां ॥

अर्थ:
जे ऐकू नये ते ऐकतो, जे बोलू नये ते मोठ्याने बडबडतो; परंतु असे केल्याने दोष घडेल हे पहात नाही.

ओवी ७७८:

आंगा मनासि रुचावें । येतुलेनि कृत्याकृत्य नाठवें ।
जो करणेयाचेनि नांवें । भलतेंचि करी ॥

अर्थ:
शरीरास व मनास आवडेल एवढे असले म्हणजे झाले, मग ते कर्म करण्यास योग्य असो वा नसो, याचा काही तो विचार करत नाही; जो करावयाचे म्हणून भलतेच करतो.

ओवी ७७९:

परि पाप मज होईल । कां नरकयातना येईल ।
हें कांहींचि पुढील । देखेना जो ॥

अर्थ:
परंतु (यापासून) मला पाप लागेल अथवा (या योगाने) नरकयातना भोगाव्या लागतील, या पुढील होणार्‍या गोष्टी जो काहीच पहात नाही.

ओवी ७८०:

तयाचेनि आंगलगें । अज्ञान जगीं दाटुगें ।
जें सज्ञानाही संगें । झोंबों सके ॥

अर्थ:
अज्ञानामुळे जगभर अंधार आहे; ज्या सज्ञानाच्या संगतीत तो राहतो, तो देखील याला झोंबून जातो.

ओवी ७८१:

परी असो हें आइक । अज्ञान चिन्हें आणिक ।
जेणें तुज सम्यक् । जाणवे तें ॥

अर्थ:
परंतु ते राहू दे. आणखी काही अज्ञानाची लक्षने सांगतो ती ऐक, ज्या योगाने तुला त्या अज्ञानाची चांगली ओळख होईल.

ओवी ७८२:

तरी जयाची प्रीति पुरी । गुंतली देखसी घरीं ।
नवगंधकेसरीं । भ्रमरी जैशी ॥

अर्थ:
तर ताज्या, सुवासिक कमळाच्या केसरात जशी भ्रमरी गुंतून रहाते, त्याप्रमाणे घराच्या ठिकाणी ज्याची पूर्ण प्रीती गुंतलेली पहाशील.

ओवी ७८३:

साकरेचिया राशी । बैसली नुठे माशी ।
तैसेनि स्त्रीचित्त आवेशीं । जयाचें मन ॥

अर्थ:
साखरेच्या राशीवर बसलेली माशी जशी उडत नाही, त्याचप्रमाणे जसे एखाद्याचे मन स्त्रीच्या चित्ताला धरून बसते, (तेथून हलत नाही).

ओवी ७८४:

ठेला बेडूक कुंडीं । मशक गुंतला शेंबुडीं ।
जैसा ढोरु सबुडबुडीं । रुतला पंकीं ॥

अर्थ:
बेडूक जसा पाण्याच्या कुंडात राहिलेला असतो किंवा चिलट जसे शेंबडात गुंतलेले असते किंवा गुरूं जसे चिखलात पूर्णपणे फसते.

ओवी ७८५:

तैसें घरींहूनि निघणें । नाहीं जीवें मनें प्राणें ।
जया साप होऊनि असणें । भाटीं तियें ॥

अर्थ:
त्याप्रमाणे जिवंतपणी अथवा मेल्यावर जो घरातून बाहेर पडत नाही व मेल्यावर तो त्या जागेत सर्प होऊन बसतो.

ओवी ७८६:

प्रियोत्तमाचिया कंठीं । प्रमदा घे आटी ।
तैशी जीवेंसी कोंपटी । धरूनि ठाके ॥

अर्थ:
नवर्‍याच्या गळ्याला जशी तरुण स्त्री मिठी घालते, त्याप्रमाणे जो आपल्या जीवाशी झोपडीला धरून रहातो.

ओवी ७८७:

मधुरसोद्देशें । मधुकर जचे जैसें ।
गृहसंगोपन तैसें । करी जो गा ॥

अर्थ:
पुष्पातील मध मिळण्याच्या हेतूने मधमाशी जशी श्रम करते, तशा श्रमांनी जो घराची जोपासना करतो.

ओवी ७८८:

म्हातारपणीं जालें । मा आणिक एक विपाईलें ।
तयाचें कां जेतुलें । मातापितरां ॥

अर्थ:
म्हातारपणी झालेले एकुलते एक पुत्ररत्न, त्याचे आईबापास जितके प्रेम असते.

ओवी ७८९: