अभंग ९०१:

व्यर्थ प्रपंच टवाळ । सार एक निर्मळ कृपा करी हरि कृपाळ । दीन दयाळ हरी माझा ॥१॥अर्थ: सर्व संसार निरर्थक आणि मिथ्या आहे. परंतु भगवंताचे नाम हे सर्वांचे सार आहे आणि पवित्र आहे. ते नामस्मरण करणाऱ्यावर कृपाळु श्रीहरि कृपा करतो.

क्षमा शांति दया रुपी । तोचि तरेल स्वरुपीं । नामें तरलें महापापी । असा ब्रह्मा बोलिला ॥२॥अर्थ: ज्याच्या ठिकाणी शांती, क्षमा, आणि दया आहेत, अशा उत्तम मुमुक्षुला आत्मस्वरूपाची प्राप्ती होते. परंतु नामस्मरणाने अजामेळा सारखा महापापी देखील उद्धरला जातो, असे ब्रह्मदेवांनी सांगितले आहे.

गीतेमाजी अर्जुनाशीं हरी सांगे साक्षी जैशी । जो रत होतसे हरिभक्ताशी । तो नेमेशी तरेल ॥३॥अर्थ: भगवंताने भगवद्गीतेमध्ये अर्जुनाला म्हटले आहे की, जो मला अनन्यभावाने शरण येतो, तो महापापी असला तरी मी त्याचा उद्धार करतो.

ज्ञानदेव भाष्यें केले । गीता ज्ञान विस्तारलें । भक्ति भाग्यवंती घेतलें । भाष्येंकरुनी गीतेच्या ॥४॥अर्थ: मी गीतेवर मराठीत भाष्य केले म्हणजे ज्ञानेश्वरी लिहिली, ज्यामुळे या ज्ञानाचा विस्तार झाला आहे. या ज्ञानाचा लाभ भाग्यवान भक्तांनी घेतला आहे.

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी भगवद्भक्ती, नामस्मरण, आणि ब्रह्मस्वरूपाचे गहन तत्त्वज्ञान वर्णन केले आहे. 🌸

अभंग ९०२:

गुरु हा संतकुळीचा राजा । गुरु हा प्राणविसांवा माझा । गुरुवीण देव दुजा । पाहातां नाहीं त्रिलोकीं ॥१॥ अर्थ: श्रोत्रिय ब्रह्मनिष्ठ दयाळु श्रीगुरू आपल्या शिष्याविषयी काय करतात हे या अभंगात सांगितले आहे. गुरु हा संतकुळांतील राजा आहे. गुरु हा माझ्या जीवाचे विश्रांतीस्थान आहे. त्रैलोक्यात गुरुविना दुसरा देव नाही.

गुरु हा सुखाचा सागर । गुरु हा प्रेमाचा आगर । गुरु हा धैर्याचा डोंगर । कदाकाळी डळमळीना ॥२॥ अर्थ: गुरु हा सुखाचा समुद्र आहे. प्रेमाचा आगार आहे. तो धैर्याचा डोंगर असून कधीही डळमळत नाही.

गुरु वैराग्याचें मूळ । गुरु हा परब्रह्म केवळ । गुरु सोडवी तात्काळ । गांठ लिंगदेहाची ॥३॥ अर्थ: गुरु वैराग्याचे मूळ आहे. गुरु हा शुद्ध परब्रह्म आहे. गुरु शिष्याचे लिंग देहातील सत्य आत्मा आणि मिथ्या साभास अंतःकरणाची गांठ तात्काळ सोडवतो.

गुरु हा साधकाशीं साह्य । गुरु हा भक्तालागी माय । गुरु हा कामधेनु गाय । भक्ताघरीं दुभतसे ॥४॥ अर्थ: गुरु साधकाला आत्मज्ञान प्राप्त करण्यात सहाय्य करतो. गुरु भक्तांची आई आहे. गुरु भक्तांची इच्छा पूर्ण करणारी कामधेनू गाय आहे.

गुरु घाली ज्ञानाजंन । गुरु दाखवी निज धन । गुरु सौभाग्य देउन । साधुबोध नांदवी ॥५॥ अर्थ: गुरु ज्ञानांजन घालतो. साधकाला मोक्षाचे सौभाग्य देतो. गुरु मुक्तीचे मंडन करतो, दुष्टांचे दंडन करतो, पापांचे खंडन करतो.

गुरु मुक्तीचें मंडन । गुरु दुष्टाचें दंडन । गुरु पापाचे खंडन । नानापरी वारितसे ॥६॥ अर्थ: गुरु मुक्तीचें मंडन करतो, दुष्टांचे दंडन करतो, आणि पापाचे खंडन करतो.

काया काशी गुरु उपदेशी । तारक मंत्र दिला आम्हाशीं । बापरखुमादेवीवराशी । ध्यान मानसी लागलें ॥७॥ अर्थ: गुरूने आम्हाला तारक मंत्र दिला. त्यामुळे माझे पिता व रखुमादेवीचे पती श्रीविठ्ठल यांचे ध्यान माझ्या मनाला लागले.

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी गुरु महिमा, भक्तिमार्ग, आणि ब्रह्मस्वरूपाचे गहन तत्त्वज्ञान वर्णन केले आहे. 🌸

अभंग ९०३:

कानोबा तुझी घोंगडी चांगली आम्हांसी कां दिली वांगली ॥ध्रु०॥ स्वगत सच्चिदानंदें मिळोनी शुध्दसत्त्व गुण विणलीरे । षडगुण गोंडे रत्नजडित तुज श्याम सुंदरा शोभलीरे ॥१॥ अर्थ: हे कानोबा, तुझी घोंगडी चांगली आहे, आम्हाला वंगळ का दिली? सच्चिदानंदाचे गुण मिळून शुद्धसत्त्व गुणांनी विणलेली घोंगडी आहे. षडगुणांनी गोंडे रत्नजडित शोभली आहे.

काम कर्म अविद्या त्रिगुण पंचभुतांनी विणलीरे । रक्त रेत दुर्गंधी जंतु नरक मुतानें भरलीरे ॥२ अर्थ: काम, कर्म, अविद्या, त्रिगुण, पंचभूतांनी विणलेली घोंगडी रक्त, रेत, दुर्गंधी, जंतु, नरक, मुताने भरलेली आहे.

षडविकार षडवैरी मिळोनि तापत्रयानें विणलीरे । नवाठायीं फाटुनी गेली ती त्त्वां आम्हांसि दिधलीरे ॥३ अर्थ: षडविकार, षडवैरी, तापत्रयांनी विणलेली घोंगडी नवाठिकाणी फाटलेली आहे, ती तू आम्हाला दिली आहे.

ऋषि मुनि ध्यातां मुखि नाम गातां संदेह वृत्ती विरलीरे । बापरखुमादेविवर विठ्ठले त्त्वत्पादी वृत्ति मुरलीरे ॥४ अर्थ: ऋषि-मुनी ध्यान करताना मुखाने नाम घेत असताना संदेह वृत्ती विरली जाते. माझे पिता आणि रखुमादेवीचे पती श्रीविठ्ठल यांच्या तुझ्या पायांवर वृत्ती मुरली आहे.

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी आत्मज्ञान, भक्तिमार्ग, गुरु महिमा, आणि ब्रह्मस्वरूपाचे गहन तत्त्वज्ञान वर्णन केले आहे. 🌸

अभंग ९०४:

अनुपम्य मनोहर । कांसे शोभे पितांबर । चरणीं ब्रिदाचा तोडर । देखिला देवो ॥१॥ अर्थ: उपमारहित अत्यंत मनोहर रूप ज्या श्रीविठ्ठलाचे आहे, ज्याच्या कमरेला पीतांबर शोभत आहे, भक्तोध्दाराचा निश्चय हेच ज्याच्या पायांतील तोडे आहेत, असा श्रीविठोबाराय मी पाहिला आहे.

योगियांची कसवटी । दावितसे नेत्रपुटीं । उभा भीवरेच्या तटीं । देखिला देवो ॥२ अर्थ: तो विठोबाराय म्हणजे योग्यांची कसवटी आहे, हे त्याच्या नेत्रावरूनच दिसते. असा चंद्रभागेच्या तटावर उभा राहिलेला देवाधिदेव मी पाहिला आहे.

बापरखुमादेविवरू । पुंडलिका अभयकरू । परब्रह्म साहाकारू । देखिला देवो ॥३ अर्थ: त्याचप्रमाणे पुंडलिकाला अभयकर देऊन त्याला सहाय्य करणारा असा श्रीविठोबाराय मी पाहिला आहे.

अभंग ९०५:

साती वारी दोन्ही आपणचि होउनि । सुरतरुमाझारीं ओळगे ॥ अर्थ: साती वारी दोन्ही आपणच होऊन, सुरतरूमध्ये ओळखले.

तळीं त्रिभंगी मांडूनि ठाण घेऊनि मेघाचें मान । विजु एकी वेढून बरवे गर्जतु गे माये ॥१ अर्थ: त्रिभंगी असलेल्या तळाशी, मेघाच्या मानाने ठाण घेऊन, विजा एका वेढ्यात गर्जत आहेत.

नवलावो गे माये न्याहाळितां कैसे मनाचे नयन उमळताती । तीही एक दृष्टि जिव्हा लाभती तरी सुलभु देखतां बोलती गे माये ॥धृ॥ अर्थ: हे माये, न्याहाळताना नवल वाटते की मनाचे नयन उमळत आहेत. ती एक दृष्टी जिव्हाला लाभली तरी सुलभ बोलता येते.

**पाहो याचे पाय । शंभूचिया माथां माये । सासिन्नली चंद्रदाहे गंगेतें ** अर्थ: हे माये, शंभूच्या माथ्यावर असलेल्या या पायांना पाहा, जे चंद्रदाहाने सजलेले आहेत.

तेथ असुरांचीं शिरें । येथ सकळ शरीरें । तोडराचेनि बडिवारें गर्जतु गे माये ॥२ अर्थ: तिथे असुरांची शिरं आहेत, आणि इथे संपूर्ण शरीरं आहेत. तोडराच्या बडिवाराने गर्जत आहेत.

**तेज सांवळें । रूप लाधलें परिमळें । अनंगाचेनि सळें । कासें कासियेला ** अर्थ: सांवळं तेज आहे, रूप परिमळाने लाधलेलं आहे, अनंगाचे सळं आहे, कास कासियेला आहे.

तो पालऊ पांढर गळें । होतुका जगाचे डोळे । दुरुनियां सुनिळें रोविले गे माये ॥३ अर्थ: तो पालऊ पांढरा गळा आहे, जगाचे डोळे आहेत. दूरून निळं रोवलं आहे.

**उपनिषदाचा गाभा । माजीं सौदर्याची शोभा । मांडिला दो खांबा । तैसा दिसे देखा ** अर्थ: उपनिषदांचा गाभा आहे, सौंदर्याची शोभा आहे, दोन खांबे मांडले आहेत, तैसा दिसतो.

वेगळालिया कुंभस्थळा । परी हातु सरळा । पालटु बांधिला माळा । मेखळामिसें गे माये ॥४ अर्थ: वेगळाल्या कुंभस्थळावर हात सरळ आहे, पालटून बांधलेली माळ आहे, मेखळामिसे आहे.

**भलतेउती वाहे न वाहे नदी । जेवीं स्थिरावे अगाधीं । तैसी पुंजाळता हे मांदी । दोंदी वेदांची ** अर्थ: नदी वाहे किंवा न वाहे, जसं स्थिर असतं, तैसंच हे पुंजाळता आहे. दोन्ही वेदांमध्ये आहे.

**वरिलिया वक्षस्थळा । नुपुरे स्थानीचा डोळा । मागून निघे कमळा । नव्हे रोमराजी ** अर्थ: वक्षस्थळावर नुपुरे डोळा आहे, मागून कमळं निघतं, रोमराजी नाही.

**लावण्य उदधी वेळा । तेंचि पैं वैजयंती माळा । वरी शोभतसे सोहळा । साकारवेचा ** अर्थ: लावण्य उदधि वेळ आहे, तैंच वैजयंती माळा आहे, वर शोभत आहे सोहळा.

म्हणो प्रेम सुकाळा । जग मेळवितु गे माये ॥६ अर्थ: प्रेम सुकाळ आहे, जग मेळवितु आहे.

**भोंवतीं तारांगणें पुंजु । माजीं अचळ सुरिजु । आला वक्षस्थळा उजु । कैसे दिसे देखा ** अर्थ: तारांगणांच्या पुंजु, अचळ सुरिजु आहे, वक्षस्थळावर उजु आला आहे.

**जेवणेंनि अंगें । उभऊनि श्रीकरायोगें । योगनादातटीं रंगे । नभु दुमदुमतवो माये ** अर्थ: जेवताना अंगं, श्रीकरायोगे उभं आहे, योगनादातटी रंगलेलं आहे, नभू दुमदुमतवो आहे.

**इंद्रधनुष्य काढिलें । तया तळीं बहुडलें । तेंचि कुरळी वेढिलें । समाधिसुख देखा ** अर्थ: इंद्रधनुष्य काढलेलं आहे, तळाशी बहुडलं आहे, तें कुरळी वेढलेलं आहे, समाधिसुख आहे.

**अधरीचा गुणु । श्रुतीगर्भी समवर्णु । दोही खरीं गोडी वेणु । जग निववीतु वो माये ** अर्थ: अधराचा गुण आहे, श्रुतीगर्भी समवर्णु आहे, दोन्ही खरी गोडी आहे, जग निववीतु आहे.

**या वेधितां कांहींच नुरे । रूपा आलें हेंचि खरें । वरीं दावितां हें माजिरें । गोपवेशाचें ** अर्थ: वेधताना काहीच नसतं, रूप आलं हेच खरं आहे. वर दाविताना हे माजिरं गोपवेशाचं आहे.

तमावरी हातियेरे । रविकाज काईये रे । तैसा रखुमादेविवरें । वीरें घेतलें गे माये ॥९ अर्थ: तमावरी हातियेरे, रविकाज काहीये रे, तैसा रखुमादेविवरें वीरें घेतलं आहे.

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी विठोबारायाचे सौंदर्य, दिव्यता, आणि भक्तोध्दाराचे वर्णन केले आहे. 🌸

अभंग ९०६:

पांडुरंग कांती दिव्य तेज झळकती । रत्नकीळा फांकती प्रभा । अगणित लावण्य तेजः पुंजाळले । न वर्णवे तेथीची शोभा ॥१॥अर्थ: पांडुरंगाच्या कांतीचे दिव्य तेज झळकत आहे. रत्नकीळांची प्रभा फाकत आहे. अगणित लावण्य व तेजाने पांडुरंगाच्या रूपाची शोभा वर्णवता येत नाही.

कानडा हो विठ्ठलु कर्नाटकू । शब्देंवीण संवादु दुजेविण अनुवादु । हें तंव कैसेंनि गमे ॥ध्रु०॥अर्थ: कानडा विठ्ठल कर्नाटकातील आहे. शब्दांशिवाय संवाद होतो, दुजी काही भाषा नाही. हे कसे समजावे?

परेहि परतें बोलणें खुंटलें । वैखरी कैसेंनि सांगे ॥३॥अर्थ: परे (पारलौकिक) आणि परत (इतर) बोलणे खुंटले आहे. वैखरी (शब्दमय) कसे सांगते?

पाया पडुं गेलें तंव पाउलचि न दिसे । उभाचि स्वयंभु असे । समोर कीं पाठीमोरा न कळे । ठकचि पडिलें कैसें ॥४॥अर्थ: पांडुरंगाच्या पायांवर पडायला गेले तरी पाऊल दिसत नाही. पांडुरंग स्वयंभू आहे. समोर आहे की पाठीमागे, हे कळत नाही. थक्क झालो, हे कसे?

क्षेमालागीं जीव उतावीळ माझा । म्हणवूनि स्फुरताती बाहो । क्षेम देऊं गेले तंव मीची मी एकली । आसावला जीव राहो ॥५॥अर्थ: पांडुरंगाच्या कृपेने माझा जीव उतावीळ झाला आहे. स्फुरणाऱ्या बाहूंच्या ओजाने क्षेम देण्यासाठी, मी एकटीच राहते. जीव आतुर राहतो.

बाप रखुमादेविवरू ह्रदयींचा जाणुनि । अनुभवु सौरसु केला । दृष्टीचा डोळा पाहों मी गेलीये । तंव भीतरीं पालटु झाला ॥६अर्थ: माझे पिता आणि रखुमाईचे पती श्रीविठ्ठल ह्रदयातील जाणून, अनुभवाचे सौरभ केले आहे. दृष्टीच्या डोळ्यांनी पाहून मी गेली आहे, भीतरी पालट झाला आहे.

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी पांडुरंगाच्या दिव्य रूपाचे आणि भक्तांच्या अनुभवाचे वर्णन केले आहे. 🌸

आपल्याला आणखी काही अभंगांचा अर्थ जाणून घ्यायचा आहे का? 📜✨

अभंग ९०७:

**देवो आहे जैसा तैसा नेणवे सहसा । भांबावला कैसा विश्वजनु ** अर्थ: देव कसा आहे, हे सहज कळत नाही. विश्वजनु भांबावले आहेत.

**तया रुप ना रेखा लय ना लक्षण । ते प्रतिमेंसी आणुन वासनारुपें ** अर्थ: देवाच्या रूपाला ना रेखा, ना लय, ना लक्षण. त्याला प्रतिमेत आणून वासनारूपात पाहतात.

**देव सर्वगत निराळा अद्वैत । तया मुर्तीमंत ध्याई जेतु ** अर्थ: देव सर्वगत, निराळा आणि अद्वैत आहे. त्याची मूर्तिमंत ध्यायली जाते.

**तिही देवासी आकारु जेथुनि विस्तारु । तो ध्वनी ओंकारु त्या आरुता ** अर्थ: त्या देवाचा आकार आणि विस्तार ओंकाराच्या ध्वनीत आहे.

**तेथे नाद ना बिंदु कळा ना छंदु । अक्षय परमानंदु सदोदितु ** अर्थ: तेथे ना नाद, ना बिंदु, ना कळा, ना छंद. ते अक्षय परमानंद सदोदित आहे.

**अवतरे तैसाच नव्हे होय तें न संभवे । आहे हें आघवें लाघव रया ** अर्थ: अवतारही तसाच नसतो. हे संभवत नाही. हे आघवते आहे.

**तो एकवट एकला रचला ना वेचला । आदि अंची संचला अनंतपणें ** अर्थ: तो एकवट एकटा आहे. ना रचला, ना वेचला. आदि आणि अंची अनंतपणे संचलित आहे.

**पृथ्वी आप तेज वायु आकाश । हीं सकळही हारपती प्रळयांतीं ** अर्थ: पृथ्वी, आप, तेज, वायु आणि आकाश प्रलयाच्या वेळी हारपतात.

**तीं निरशुन्य निरुपम निरंजन निर्वाण । ते दशा पाषाण केवीं पावती ** अर्थ: त्या निरशुन्य, निरुपम, निरंजन, निर्वाण दशेला पाषाण कसे पावू शकते?

**पाहता या डोळा न दिसे काही केल्या । व्यापुनियां ठेला बाहिजु भीतरीं ** अर्थ: डोळ्यांनी पाहूनही काही दिसत नाही. ते बाहेर आणि आत व्यापलेले आहे.

**तो पदपिंडा आतीतु भावाभावविरहितु । बापरखुमादेवीवर विठ्ठलु हृदयांआतु रया ** अर्थ: तो पदपिंडा आतील भावाभावविरहित आहे. बाप रखुमादेवीवर विठ्ठल हृदयात आहे.

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी परमात्म्याच्या दिव्य स्वरूपाचे वर्णन केले आहे. 🌸

अभंग ९०८:

सर्वादि सर्वसाक्षी तो । विश्वंभर खल्विद तो गे बाई ॥आनंदा आनंदु तो । प्रबोधा तो गे बाई ॥राखुमादेविवरू तो । विटेवरी उभा तो गे बाई ॥अर्थ: विश्वाचे पोषण करणारा तो सर्वांचा आदि आहे आणि तोच सर्वाला साक्ष आहे. तो आनंदाचा आनंद आणि ज्ञानाचा ज्ञान आहे. तोच वीटेवर उभा असलेला रखुमाईचा पती आहे.

अभंग ९०९:

जरासंदुमल्लमर्दनु तो । गजपित्राहटणु तो गे बाई ॥कूब्जकपान तो । सुदाम्या अनुसंधान तो गे बाई ॥रखुमादेविवरु तो । कंसचाणुर मर्दन तो गे बाई ॥अर्थ: हे जीवरूपी सखी, जरासंधाला मल्लयुद्धातून मारणारा आणि हत्तीला नक्रापासून वाचवणारा तोच आहे. कुब्जेला भोग देणारा आणि सुदाम्याची मदत करणारा तोच आहे. कंस आणि चाणूर यांचे मर्दन करणारा तोच रखुमाईचा पती आहे.

अभंग ९१०:

कांही नव्हे तो । मूर्ताsमूर्त तो गे बाई ॥सहजा सहज तो । सहज सुखनिधान तो गे बाई ॥रखुमादेविवरु तो । पुंडलिकवरद तो गे बाई ॥अर्थ: जीवरूपी सखी, तो काही नसणारा पण मूर्त आणि अमूर्त असणारा तोच आहे. तो सुखनिधान आणि सहज करणारा आहे. तोच पुंडलिकाला वरदान देणारा रखुमाईचा पती आहे.

अभंग ९११:

निळिये मंडळी निळवर्ण सांवळी । तेथें वेधलिसे बाळी ध्यान रुपा ॥वेधु वेधला निळा पाहे घननिळा । विरहणी केवळा रंग रसने ॥नीळवर्ण अंध निळवर्ण स्वयंभ । वेधे वेधु न लभे वैकुंठीचा ॥ज्ञानदेव निळी हृदयीं सांवळी । प्रेमरसे कल्लोळी बुडी देत ॥अर्थ: नीलवर्ण आकाशासारखा सावळा पण निळ्या झाक असलेला कृष्ण बाल्यावस्थेत पाहिल्यावर त्याच्या दर्शनाचे वेध लागले. त्या आकाशाच्या निळेपणाला पाहून त्या घननिळाचे वेध लागलेल्या विरहिणीने त्याचे नामस्मरण केले. तो घननिळा आणि त्या निळ्या रंगात रंगलेली विरहिणी वैकुंठाच्या निळ्याला भेटत नाहीत, त्याचे वेध लागले आहेत. त्या नीलवर्ण असलेल्याला माझ्या हृदयात त्याच निळ्या रंगाने रंगवून त्यात प्रेमरस कल्लोळ करुन बुडी दिली आहे.

अभंग ९१२:

निळिये सारणी वाहे मोतियाचे पाणी । चिंतामणी अंगणी पेरियेला ॥कैसा हा माव करुं गोविला संसारु । कृष्णसंगे धुरंधरे तरलो आम्ही ॥हिरियाची खाणी दिव्य तेज मणी । सांपडला अंगणी सये मज ॥सूर्यकर रश्मी चंद्र बहुतादां वर्‍हाडा आलेसी बाळामस्मि । प्रकट झाल्या रश्मी जेथूनियां ॥कल्पतरु चोखु चिंतामणी वेखु । मना माझी हरिखु देखियेला ॥ज्ञानदेवी वल्ली विद्युल्लता सलिलीं । फळपाकें दुल्ली दुभिनल्या ॥अर्थ: निळ्या मोत्यांच्या पाटातून अंगणात पेरलेल्या चिंतामणीला पाणी दिले. त्या संसाराच्या मायेतून आम्ही त्या कृष्णकृपेने तरलो. तो हिऱ्याच्या खाणीतील दिव्य मणी मनाच्या अंगणात सांपडला. चंद्र आणि सूर्य ह्यापासून प्रकट झालेल्या रश्मी त्याच्यापासूनच तयार झाल्या आहेत. कल्पतरु आणि चिंतामणी समान असलेला तो पाहून मला आनंद वाटत आहे. विद्युलतेच्या कडकडाटात होणाऱ्या वृष्टीमुळे फळ आणि फुले खूप येतात तसेच आनंद श्रीकृष्ण दर्शनाने होतो.

अभंग ९१३:

नवाहुनि परतें तेंराहुनि आरुते । अंबरहुनि परतें काळे दिसे ॥तेथें सातही मावळलीं पांचांहूनि परतें । बाहुकाळे निरुते देखिले डोळा ॥तेथे सत्रावी दुभते योगिया पुरते । बहुकाळ निरुते सारासार देखा ॥बापरखुमादेविवरू अभोक्ता भोगिला । काळेपणे जाला अमोलिक ॥अर्थ: पाच ज्ञानेंद्रिये आणि मन, बुध्दी, चित्त आणि अहंकार मिळून नऊ आणि दहा इंद्रिय, मन, बुध्दी आणि चित्त असे तेरा, अशा नऊ आणि तेरा ह्यापेक्षा वेगळे असलेले हे रूप आकाशाच्या पेक्षा काळे आहे. सप्त धातु आणि पंच प्राण ह्यापेक्षा निराळे असलेले असे बहु काळे असलेले वेगळे असणारे रूप मी पाहिले आहे. सतरा परमानंदाच्या कळा असलेले योगियांच्या पुरते असलेले सारासाराचे सार असलेले ते स्वरूप आहे. मी त्याच्या काळेपणाला अनमोल मानुन अभोक्ता असलेल्या रखुमाईच्या पतीला भोगले आहे.

अभंग ९१४:

आजि देखिलें रे आजि देखिले रे ॥ सबाह्य अभ्यंतरी । अवघा व्यापकु मुरारी ॥ दृढ विटे मन मुळी । विराजीत वनमाळी ॥ आजि सोनियाचा दिनु । वरी अमृतातें वरिषे धनु ॥ बरवा संतसमागमु । प्रकटला आत्मारामु ॥ बाप रखुमादेविवरू । कृपासिंधु करुणाकरू ॥अर्थ: अंतर्बाह्य व्यापून असलेला तो मुरारी आज मी पाहिला. त्या विटेवर दृढ उभा असलेला तो वनमाळी आहे. आज माझ्यासाठी त्यामुळे सोन्याचा दिवस आहे. तो मेघ स्वरूप होऊन आमच्यावर अमृताचा वर्षाव करतो. त्या संतसमागमासाठी तो आत्माराम प्रकट झाला आहे. तो कृपा करणारा, कृपासिंधु, रखुमाईचा पती आणि माझा पिता आहे असे माऊली सांगतात.

अभंग ९१५:

एक तत्व नाम दृढ धरीं मना । हरीसी करुणा ये‌ईल तुझी ॥१॥ तें नाम सोपें रे राम-कृष्ण गोविंद । वाचेसी सद्गद जपे आधीं ॥२॥ नामापरतें तत्त्व नाहीं रे अन्यथा । वायां आणिका पंथा जासील झणीं ॥३॥ ज्ञानदेवा मौन जप माळ अंतरी । धरोनी श्रीहरि जपे सदां ॥४॥अर्थ: एक तत्व नाम (भगवंताचे नाव) मनात दृढ धरा, म्हणजे श्रीहरी तुला करुणा करेल. राम-कृष्ण-गोविंद यांचे नाम सोपे आहे, वाचेने (मुखाने) त्याचे सतत जप करा. नामाच्या पलीकडे अन्य तत्त्व नाही, अन्यथा व्यर्थ पंथाला लागशील. संत ज्ञानेश्वर म्हणतात की मौन जप माळ अंतःकरणात धरा आणि श्रीहरीचे सतत जप करा.

अभंग ९१६:

सोनियाचा दिवस आजि अमृते पाहाला । नाम आठविता रूपी प्रकट पै झाला ॥ गोपाळा रे तुझे ध्यान लागो मना । आनु न विसंबे हरि जगत्रजीवना ॥ तनु मनु शरण विनटलो तुझ्या पायीं । बापरखुमादेविवरावाचूनि आनु नेणें कांहीं ॥अर्थ: आजचा दिवस सोन्याचा आहे कारण नामस्मरण केल्याने तो परमात्मा नामरुपानेच प्रगट झाला. हे गोपाळा, तुझे ध्यान सतत माझ्या मनाला लागो. तसे झाल्यास हे जगजीवना, मी क्षणभरही नामस्मरण करताना विसंबणार नाही. रखुमाईचे पती व माझे पिता श्री विठ्ठलाखेरीज मी अन्य ठिकाणी काय वाचा मनाने विनटलो नाही असे माऊली सांगतात.

अभंग ९१७:

समाधि धन्य रामनामें । आम्हां सर्व कर्मे समे । कृष्ण वाचे नित्य नेमें । जिव्हे पाठ हरिगोविंद ॥ हेची तारक पाठांतर । नित्य समाधीचें घर । शिव शंभुसी निरंतर । जपमाळ सर्वथा ॥ जीवाचे जीवन श्रीहरि । चिंता प्राणीयाची हरी । अंती चतुर्भुज करी । सर्व श्रीहरि माझा तो ॥ ज्ञानदेव सर्वोपरी । यंत्र साधिलें श्रीहरि । वैकुंठीचा विहारी । हदयातरी घातला ॥अर्थ: रामनामाने समाधी धन्य होते. सर्व कर्मे संपतात. कृष्णवाचेने नित्य नेमाने हरिगोविंदाचे जप करा. हेच तारक पाठ आहे, नित्य समाधीचे घर आहे. शिव शंभूसाठी जपमाळ कायम आहे. जीवाचे जीवन श्रीहरि आहे. प्राणीयाची चिंता हरते. अंती चतुर्भुज रूप देतो. सर्व श्रीहरि माझा आहे. संत ज्ञानेश्वर म्हणतात की श्रीहरि सर्वोच्च आहे, वैकुंठीचा विहारी आहे, त्याला हृदयात ठेवला आहे.

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी भगवंताचे ध्यान, भक्तिमार्ग, आणि नामस्मरणाचे महत्त्व वर्णन केले आहे. 🌸

अभंग ९१८:

सकळ संप्रदाय श्रीहरि । जो बैसोनि जप करी । जिव्हे महादेवाचे अंतरी । सर्वकाळ वसतसे ॥ रामनामें जप करी । तोचि तरे भवसागरीं । पितरांसहित निर्धारी । वैकुंठपुरीं पावले ॥ नित्य सत्य समाधान । निर्मळ करावें मन । नित्य तयासीे नारायण । वैकुंठवास करील ॥ बापरखुमादेविवर सिद्धि । तरुणोपाय हेचि बुद्धि । कृपा करील कृपानिधी । ऐसिया भक्तांशी जाणावें ॥अर्थ: महादेवाच्या जिव्हेवर बसलेल्या रामनामाच्या जपामुळे तेच नाम जपणाऱ्या सांप्रदायिकाला सतत वैकुंठवास मिळतो. जो सतत रामनाम जपतो, तो भवसागर तरुन पितरांसह वैकुंठाला जातो. अशा करणाऱ्याला नित्य सत्य, समाधान, निर्मळ मन आणि प्रत्यक्ष नारायण लाभतो व तोही वैकुंठात वास करतो. ते माझे पिता व रखुमाईचे पती यांचे नाम घेतल्याने सर्व सिध्दी प्राप्त होतात ती बुध्दीच त्याचा तरणोपाय बनते. तो कृपानिधी त्याच्यावर कृपा करतो असे माऊली ज्ञानदेव सांगतात.

अभंग ९१९:

धर्म वसे जेथें । सर्व कार्य होय तेथें । पित्यासहित मनोरथे । सिद्धि पावेल सर्वथा ॥ धन्य धन्य पितृवत । धन्य धन्य धर्मकृतार्थ । धन्य धन्य वेदाचा मतितार्थ । रामकृष्ण मुखींनाम ॥ जंववरी आयुष्य आहे । तंववरी हरीची सोये । हरि हरि मुख राहे । तो सुखी होय अंती देखा ॥ ज्ञान ध्याने निवे संध्या । ज्ञान विज्ञान हाचि धंदा । रामकृष्ण हरि मुकुंदा । परमानंदा जगद्गुरू ॥ ज्ञानदेवें सुकाळ केला । हरि हृदयी साठविला । हरिपाठ हाचि साधिला । अनंत अनंत परवडी ॥अर्थ: धर्म वसे जिथे, सर्व कार्य तिथे होते. पित्यासह मनोरथ साधतो, तिथे सर्व सिद्धि मिळते. धन्य पितृवत, धर्मकृतार्थ, वेदांचा मतितार्थ - रामकृष्ण मुखी नाम. जिवंतपणी हरीची सोय, हरि मुखात राहो. अंती सुखी होतो. ज्ञान ध्याने, संध्यावंदन, ज्ञान विज्ञान हाच धंदा. रामकृष्ण हरी मुकुंद, परमानंद, जगद्गुरू. ज्ञानदेवांनी हरि हृदयात साठविला. हरिपाठ साधिला आणि अनंत अनंत परवड केला.

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी धर्म, भक्तिमार्ग, आणि नामस्मरणाचे महत्त्व वर्णन केले आहे. 🌸

अभंग ९२०:

पतीतपावन श्रीहरि । रामकृष्ण मुरारी । या वाहे चराचरीं । तो एक स्वामी जी आमुचा ॥ धन्य धन्य आमुचे जन्म । मुखीं रामराम उत्तम । जया रामनामें प्रेम । तोचि तरेल सर्वथा ॥ आयुष्य जाऊं नेदी व्यर्थ । हरिनामी जो आर्त । हरिवीण नेणें आणिक पंथ । धन्य जन्म तयाचा ॥ ज्ञानदेवें नेम केला । श्रीहरि हृदय सांठविला । त्यांनी संसारा अबोलाआला । देह खचला संत संगे ॥अर्थ: पतितपावन असणारा श्रीहरि रामकृष्ण ह्या नावाने ओळखला जातो, आणि तो चराचराचे आणि आमचे स्वामी आहेत. ज्याला रामनामावर प्रेम आहे, सतत रामनाम जपतो, तोच तरून जातो आणि त्याचा जन्म धन्य होतो. हरिनाम सोडून अन्य पंथात जात नाही. हरिनाम घेऊन आयुष्याचा क्षण वाया घालवू नका. जो हरिनाम घेतो, त्याचा जन्म धन्य होतो. संत ज्ञानेश्वर म्हणतात की ज्याने हा हरिनाम नेम धरला, त्याचे संसाराशी अबोला झाला आणि त्याचा देह संतसंगात पडला.

अभंग ९२१:

स्वप्नींचे सुख मी पहावया गेलें । तंव स्वप्नी स्वप्न ठेलें येरा विस्मो गे माये ॥ काय सांगो निदसुरी कवळले संसारी । करिता येरझारी येणेंचि छंदे ॥ षुप्तींचे सुखजागृती जाणती । तरी परतोनी मागुती कासया येती ॥ परखुमादेविवरु विठ्ठलु राणे रावो । ऐसा जाणोनी तयाचा भावो ठाकियेला ॥अर्थ: मी स्वप्नात सुख पहावयास गेलो, तर स्वप्नात स्वप्न ठेवले गेले, आणि विस्मय वाटला. निद्रेत होऊन संसारी कवळलेले आहे. येरझार करणे हेच छंद आहे. निद्रेत सुख जागृती जाणून, परत मागे येते का? रखुमाईच्या पती विठ्ठल राणे राव आहे. असा भाव जाणून ठेवलाय.

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी श्रीहरि, रामनाम, आणि स्वप्न-निद्रेतून आत्मज्ञानाच्या विचारांचे वर्णन केले आहे. 🌸

अभंग ९२२:

वोल्हावले मन परतोनो पाही । तंव प्रपंच दिसे आया गेले । पिटुनी बाह्या वैराग्याची गुढी । उभऊनी म्हणे म्यां जिंकिलें ॥ पपर न दिसे शेखी । चरणी स्थिरावलें । जळतरंग लहरी । सरिता संगम जीवनीं । जीवन ऐक्य ठेलें रया ॥ तेंचि ब्रह्मज्ञान बोधिता पाहातां । सगुण निर्गुण आता भेदु नाहीं । वाउगाचि शिणसी विचारी मानसीं । वायां कल्पना करूनि दाही दिशी रया ॥ हणोनि तंतु ओतप्रोत होतु । तैसे विश्वजात ब्रह्मी असे ॥ तीं कल्पिसी भेद सगुण निर्गुण । तेणे कल्पने प्रत्यया नये । सर्वस्वे उदासीन होई तुं निश्चय । जाण एक सगुणींचि काय न लभे रया ॥ म्हां सगुण निर्गुण समान । नेणो जन्म जातक भान । दृश्य द्रष्टा दर्शन । त्रिपुटी नलगे । महावाक्यादि शब्द । तत्त्वमस्यादि बोध । हेही आम्हा सकळ वाउगें रया ॥ बापरखुमादेविवरू विठ्ठलु चिंतितां । सुख सगुणींच जोड़े येणें अंगे रया ॥

अर्थ: मन परतवून पाहिले की प्रपंच आता आयेत आणि गेलेले दिसतात. वैराग्याची गुढी उभा करून जिंकले असे म्हणतात. पाप किंवा पुण्य या शेखीत दिसत नाहीत. पायांवर स्थिरावलो आहे. जलतरंग आणि लहरी जीवनाच्या संगमात आहेत. ब्रह्मज्ञान बोध करताना सगुण आणि निर्गुण भेद नाहीसे होतात. विचाराने शिणताना कल्पना करूनही भेद नाहीसा होतो. तंतू ओतप्रोत भरल्यासारखे विश्व ब्रह्मात आहे. भेद कल्पना करूनही प्रत्यय येत नाही. सर्वस्व उदासीन होऊन सगुण आणि निर्गुण भान राहत नाही. दृश्य, द्रष्टा आणि दर्शन त्रिपुटी एकच होतात. महावाक्य आणि तत्त्वमस्यादि बोध शब्दही व्यर्थ होतात. रखुमाईचे पती विठ्ठल विचारात घेतल्यावर सगुणींचे सुख अंगावर येते.

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी ब्रह्मज्ञान, सगुण-निर्गुण भेद, आणि आत्मतत्त्वाचे वर्णन केले आहे. 🌸

अभंग ९२३:

आजी संसार सुफळ जाला गे माये । देखियले पाय विठोबाचे ॥ तो मज व्हावा तो मज व्हावा । वेळों वेळां व्हावा पांडुरंग ॥ बापरखुमादेविवरू न विसंबे सर्वथा । निवृत्तीने तत्त्वतां सांगितले ॥अर्थ: हे जीव रूपी सखे, त्या श्री विठ्ठलाचे चरण दिसले आणि माझा संसार सुफल झाला. तो पांडुरंग मला सतत आणि वेळोवेळी प्राप्त व्हावा असे वाटते. त्या माझ्या पित्याला आणि रखुमाईच्या पतीला कधीही विसरू नकोस असे निवृत्तीनाथांनी मला सांगितले आहे असे माऊली ज्ञानदेव सांगतात.

अभंग ९२४:

गुणे सकुमार सावळे । दोंदील पहाती पां निराळें । केवीं वोलळे गे माये । सुख चैतन्याची उंथी ओतली । ब्रह्मांदिका न कळे ज्याची थोरवी । तो हा गोवळीयाच्या छंदे क्रीडतु । साजणी नवल विंदान न कळे माव रया ॥ डोळां बैसले हृदयीं स्थिरावले । मन नुठी तेथून कांही केल्या ॥धृ॥ सच्चिदापदीं । पदाते निर्भेदी । निजसुखाचे आनंदी । माये क्रीडतुसे ॥ तो हा डोळीया भीतरी । बाहिजु अभ्यंतरी । जोडें हा उपावो किजो रया ॥ गुणाचे पैं निर्गुण । गंभीर सदसुखाचे उदार । जे प्रकाशक थोर । सकळ योगाचे ॥ आनंदोनी पाहें पां साचे । मनी मनचि मुरोनी राहे तैसें । बापरखुमादेविवरा विठ्ठलें । की मुसेमाजी अलंकार मुराले । श्रीगुरु निवृत्तीने दाविलें सुख रया ॥अर्थ: गुणांनी सजलेला सावळा आणि निराळ्या देखाव्याचा तो श्रीकृष्ण आहे. सुख चैतन्याची उंथी ओतून त्याची थोरवी ब्रह्मांडाला देखील कळत नाही. तो गोवळीयाच्या छंदाने क्रीडतो. साजणी (सखी), नवल विंदन (आश्चर्य) कळत नाही. डोळ्यात बसले, हृदयात स्थिरावले. मन काहीही केल्या तेथून निघत नाही. सच्चिदानंद पदात, पदाच्या निर्भेदात, निजसुखाच्या आनंदात खेळतो. तो डोळ्यांत आणि बाहेर व्यापलेला आहे. गुणांचे आणि निर्गुणांचे गंभीर सुख, त्याच्यात थोर प्रकाशक आहे. सर्व योगांचे स्रोत आहे. आनंदाने पाहतो, मनात मन न्हालून राहतो. रखुमाईच्या पती विठ्ठलाने अलंकार मोरासारखे सजविले आहे. श्रीगुरु निवृत्तीनाथांनी हे सुख दाखविले आहे.

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी श्रीविठ्ठलाच्या चरणांचे दर्शन, गुण-निर्गुण भेद, आणि आत्मसुखाचे वर्णन केले आहे. 🌸

अभंग ९२५:

अरे मना तुं वाजंटा । सदा हिंडसी कर्मठा । वाया शिणसील रे फुकटा । विठ्ठल विनटा होय वेगी ॥ तुझेनि संगे नाडले बहु । जन्म भोगितां नित्य कोहुं । पूर्व विसरले ॐ हुं सोहुं । येणे जन्म बहुतांसी जाले ॥ सांडी सांडी हा खोटा चाळा । नित्य स्मरे रे गोपाळा । अढळ राहा रे तु जवळा । मेघशाम सावळ तुष्टेल ॥ न्याहाळितां परस्त्री अधिक पडसी असिपत्री । पाप वाढिन्नलें शास्त्री । जप वक्त्री रामकृष्ण ॥ बापरखमादेविवर । चिंती पां तुटे येरझार । स्थिर करीं वेगीं बिढार । चरणी थार विठ्ठलाचे ॥

अर्थ:

• अरे मना तुं वाजंटा: अरे मन, तू व्यर्थ भटकतोस.

• सदा हिंडसी कर्मठा: तू सतत कर्मकांडांमध्ये अडकतोस.

• वाया शिणसील रे फुकटा: अशा कर्मकांडांमध्ये तू व्यर्थ थकतोस.

• विठ्ठल विनटा होय वेगी: तू विठ्ठलाला विनवा, तो तुझी इच्छा पूर्ण करेल.

• तुझेनि संगे नाडले बहु: तुझ्यासोबत अनेकांसोबतची बंधने आहेत.

• जन्म भोगितां नित्य कोहुं: तू जन्मांच्या चक्रात अडकतोस.

• पूर्व विसरले ॐ हुं सोहुं: तू पूर्वजन्माच्या स्मरणात विसरलास.

• येणे जन्म बहुतांसी जाले: अनेक जन्म यामुळे झाले.

• सांडी सांडी हा खोटा चाळा: हा खोटा खेळ सोड.

• नित्य स्मरे रे गोपाळा: सतत गोपाळाचे स्मरण कर.

• अढळ राहा रे तु जवळा: तू सतत दृढ राहा.

• मेघशाम सावळ तुष्टेल: सावळा कृष्ण तुझी तृप्ती करेल.

• न्याहाळितां परस्त्री अधिक पडसी असिपत्री: दुसरी स्त्री पाहताना तू संकटात पडशील.

• पाप वाढिन्नलें शास्त्री: शास्त्रानुसार पाप वाढेल.

• जप वक्त्री रामकृष्ण: तोंडाने रामकृष्णाचा जप कर.

• बापरखमादेविवर: रखुमाईच्या पतीला स्मरण कर.

• चिंती पां तुटे येरझार: चिंतांमुळे जन्ममरणाची येरझार तूटेल.

• स्थिर करीं वेगीं बिढार: तुझी स्थिती दृढ कर.

• चरणी थार विठ्ठलाचे: विठ्ठलाच्या चरणांमध्ये स्थिरता मिळव.

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी मनाचे प्रवृत्ती, कर्मकांड, आणि भगवंताच्या चरणांचे स्थिर स्मरणाचे महत्त्व वर्णन केले आहे. 🌸

अभंग ९२६:

चहुं शून्याचा भेद कैसा पहावा देहीं । ब्रह्मरंध्री नि:संदेहीं निजवस्तू ॥ सांवळे सकुमार बिंदुचे अंतरी । अर्धमात्रे वरी विस्तारलें ॥ त्रिकुट श्रीहाट गोल्हाट तिसरें । औठपीठादि सारे ब्रह्मांडासी ॥ स्थूल सूक्ष्म कारणी माया । महाकारणाच्या ठायां रीघ करा ॥ निवृत्ति ज्ञानदेव उभयतांचे बोल । आकाश बुबुळीं पाहा असे ॥अर्थ: या देहातच असून चारी अवस्थांचा खोटेपणा कसा ओळखावा? ब्रह्मरंध्रातील ब्रह्मवस्तु कशी पाहावी. ब्रह्मरंध्रातील सूक्ष्म बिंदूत सांवळी सुकुमार मूर्ति आहे, आणि अर्धमात्रेत विस्तारलेली आहे. त्रिकुट, श्रीहाट, गोल्हाट आणि औठपीठ ही महाकारणातील स्थाने आहेत. योगाभ्यासाने स्थूल, सूक्ष्म आणि कारण या मायिक देहांचा निरास करून महाकारणात प्रवेश करता येतो. माझे आणि निवृत्तिरायांचे शब्दही वरिल अर्थाचेच आहेत. हे विचार करून पहा असे माऊली ज्ञानदेव सांगतात.

अभंग ९२७:

औटपीठीं तेज गुजगुजीत । चारी देह तेथ साक्ष पाहा ॥१॥ अवस्था हे चारी संयोगचि एक । शुन्य जें निःशंक आत्मज्योती ॥२॥ ज्ञानदेवा बाई निवृत्ति वदवितां । त्याचे चरणी हिताहित झालें ॥३॥अर्थ: औटपीठाच्या ठिकाणी मोहक असे तेज असते. स्थूल, सूक्ष्म, कारण आणि महाकारण हे चारी देह त्याठिकाणी केवळ ज्ञेयरूप आहेत. तिथे जागृती, स्वप्न, सुषुप्ती आणि तूर्या या चार अवस्थांचा संयोग होतो. त्या प्रमाणे चार देहांच्या पलीकडे निःसंशय आत्मज्योतीच आहे. ज्ञानेश्वर म्हणतात की निवृत्तीराय जे मजकडून बोलवतात, त्याच्या चरणी अहिताचे हित झाले आहे.

अभंग ९२८:

नवाचिया माझारी आऊटपीठाशेजारी । शून्याची ओवरी सुनिळ प्रभा ॥१॥ जीवदशामय अंगुष्ठ प्रमाण । तयावरी अज्ञान प्रवर्तते ॥२॥ चैतन्याची मुस त्यामाजी ओतली । अव्यक्त देखिली वस्तु तेथें ॥३॥ व तें मसुरे प्रमाण तया नांव महाकारण । गुरूमुखे खूण जाण बापा ॥४॥ ज्ञानदेव म्हण यापरतें जाण । नाहीं नाहीं आण निवृत्तीची ॥५॥अर्थ: औटपीठाच्या शेजारी शून्याची ओवरी सुनिळ प्रभा आहे. जीवदशेचे अंगुष्ठ प्रमाण असते, ज्यावर अज्ञान प्रवर्तते. चैतन्याची मुस त्यामाजी ओतली आहे. तिथे अव्यक्त वस्तु दिसते. मसुरे प्रमाण ते महाकारण आहे. गुरूमुखे त्याची खूण जाण बापा. ज्ञानेश्वर म्हणतात की यापलीकडे आणखी काही नाही, निवृत्तीची खूण आहे.

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी आत्मज्ञान, योगाभ्यास, आणि ब्रह्मवस्तुचे गहन तत्त्वज्ञान वर्णन केले आहे. 🌸

अभंग ९२९:

बहुशास्त्र जल्पणे वेद त्रिकांडपणें । बोलती लक्षण त्रिविधमुक्तीं ॥१॥ नानामतें उत्छुंखळे म्हणोनी जासी विकळें ययापरी ॥२॥ अर्थ: अनेक शास्त्रांचे विवेचन आणि वेदांचे त्रिकांडपण, त्रिविध मुक्तींचे लक्षण बोलतात. विविध मतांतरे वादग्रस्त असल्याने भ्रमित होऊन जातात.

म्हणोनी तया वाटा जाऊं नको अव्हाटा । या संकल्पा फुकटा येवों नेदी ॥३॥ परतोनियां पाहीं करी आठवण । तूं आहेसी कोण विचारी पां ॥४॥ अर्थ: त्या वाटांना जाऊ नकोस, हे अवघड आहे. या संकल्पांमध्ये व्यर्थ जाऊ नकोस. परतून पाहून विचार कर की तू कोण आहेस.

विचारूनी निरूते संतसंगे पंथें । जन्ममृत्यू तूंतें न बाधी कांहीं ॥५॥ अर्थ: विचार केल्यावर संतांच्या संगतीने मार्गाने जाण्याचा निर्णय घे. जन्ममृत्यूचा भोग तुला बाधणार नाही.

म्हणोनी यम नियम प्राणायाम प्रत्याहार आटणी । वाउगाचि बांधोनि सिणसी का पां ॥६॥ अर्थ: यम, नियम, प्राणायाम, प्रत्याहार या आटणींमध्ये व्यर्थ बांधून थकतोस का?

ऐसें गंधधर्वपर की मृगजळाचें नीर । येथींचा विचार क्लेशी क्षीदक्षीण न करीं बापा ॥७॥ अर्थ: गंधर्वराज्य किंवा मृगजळाचे पाणी यासारखे विचार क्लेशाने त्रस्त होऊ देऊ नका.

मतें या भ्रामकें वेश्याचेनी सुखें । पालट एके सोंगें जाली ॥८॥ अर्थ: भ्रामक मतांतरे वेश्यांच्या सुखांसारखी आहेत. एक वेळ बदलतात.

क्षीरनिरा निवाड याचेनि नव्हे काही । निजगुरू पाही तो विरळा असे ॥९॥ अर्थ: क्षीरनिरा (दूध-पाणी) निवाड्याने काहीही साधत नाही. निजगुरू शोधणे हे विरळ आहे.

म्हणोनी याच्या चरणी घालोनियां मिठी । निजपदी बैसवी शेवटीं तुज ॥१०॥ अर्थ: म्हणून गुरूच्या चरणी मिठी मार. शेवटी तुला निजपदावर बसवील.

आता सांडी मांडी न करी निश्चय एक धरी । तूं आत्मा निर्विकारी सदोदित ॥११॥ अर्थ: आता विचार सोडून एक निश्चय धर. तू आत्मा निर्विकारी सदोदित आहेस.

म्हणोनि तूं सर्वगत सर्वसाक्षी सुखरूप । तेथें पंचभूती नातळेचि ॥१२॥ अर्थ: तू सर्वत्र व्यापलेला, सर्वसाक्षी आणि सुखरूप आहेस. तिथे पंचभूतांचा व्यापार नाही.

आतां न करी तूं अनुमान ज्ञान ना विज्ञान । स्वयें सिद्धी आपण होऊनी राहे ॥१३॥ अर्थ: आता अनुमान, ज्ञान, विज्ञान काहीही करू नकोस. स्वयंसिद्ध होऊन राहा.

हेचि पुढता पुढती सांगों तुज किती । श्रुती नेती नेती मौनावल्या ॥१४॥ अर्थ: हेच सांगण्यास पुढील काहीही नाही. श्रुती नेती-नेती म्हणते आणि मौनावले.

निवत्तीदास म्हणे अनुभवी तो जाणे । येरां लाजिरवाणे टकमक ॥१५॥ अर्थ: निवृत्तीदास म्हणतो की अनुभवी तो जाणतो. येरां लाजिरवाणे टकमक राहतात.

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी शास्त्र, मतांतरे, गुरूचे महत्त्व, आणि आत्मतत्त्वाचे वर्णन केले आहे. 🌸

अभंग ९३०:

तैचि ज्ञानियासी होईजेल मोक्ष । ज्ञानेश्वर लक्ष लक्षितसे ॥१॥ पहाण्याशी मूळ विचारुनि पहा । मग सुखी रहा निरंजनीं ॥२॥ इवलुसा प्रपंच परी तो बद्ध कीं । सज्ञानी विवेकी न शिवती ॥३॥ पयाचिये कुंभीं पडे बिंदुविष । चतुर तयास न घेपती ॥४॥ षड्रस पक्वानें वाढिली खापरी । श्वान शिवे श्रोत्री स्पर्शीतीना ॥५॥ घालुनियां कडें शून्याशी बांधितां । त्याचिया गणिता न करवे ॥६॥ सर्वही उपाधि त्यागुनि आकार । राहे ज्ञानेश्वर निजरूपीं ॥७॥अर्थ: ज्ञानाने ज्ञानी पुरुषास मोक्ष प्राप्ती होते, जसे संत ज्ञानेश्वरांचे लक्ष ध्येय आहे. विचारपूर्वक मूळ गोष्टीकडे लक्ष देऊन निर्लेप ब्रह्मस्वरूपाचे सुख अनुभवा. प्रपंच अल्पसा वाटतो, पण तोच बंधनाचे कारण आहे. चतुर पुरुष दूधांत विषाचा थेंब पडल्यास ते दुध घेत नाहीत. जसे षड्रस पक्वानें खापरांत वाढली असता त्याला कुत्र्याने स्पर्श केला तर याज्ञिक त्याला स्पर्श करत नाहीत. शून्याची कल्पना म्हणून 'O' आकार दाखवितात, म्हणून तेवढ्यावरुन शून्याचे माप करता येईल काय? सर्व आकार व उपाधिचा त्याग करून आम्ही आत्मस्वरूप झालो. असे माऊली ज्ञानेश्वर सांगतात.

अभंग ९३१:

तेंचि ब्रह्मरूप जाणिजे निश्चळ । शद्ध तें निर्मळ मनाहुनी ॥१॥ स्थूळ दृष्टी करुनि जयासी लक्षितां । तत्त्वता भास कांहीं ॥२॥ सहज निवृत्तिदास तो उदास । अनुभव सौरस सांगितला ॥३॥अर्थ: जे ब्रह्म स्थूल दृष्टीने पाहिले तर दिसत नाही, मनापेक्षा अत्यंत निर्मळ आणि निश्चल आहे तेच ब्रह्मस्वरूप आहे. निवृत्तीदास म्हणतो की आम्ही तुमच्यासाठी अनुभवाची गोडी सहज सांगितली आहे.

अभंग ९३२:

मन हे अवघे परब्रह्मीं । क्रियाकर्मधर्मी अलिप्त तें ॥१॥ देह जावो राहो संबंधचि नाहीं । नामरुप कांहीं न दिसे मज ॥२॥ प्राचिनानें वर्तो जाणो या शरीरी । जैसा वेठी करी राबताहे ॥३॥ निर्विकल्प स्थिति हेतु नाहीं आथी । अज्ञानाची बुंथी काढियली ॥४॥ म्हणे ज्ञानेश्वर उरी नाहीं आन । जाहालों तल्लीन निजरूपी ॥५॥अर्थ: मन हे सर्व परब्रह्म आहे. क्रियाकर्मधर्मात अलिप्त आहे. देह जावो वा राहो, त्याच्याशी संबंध नाही. नामरुप काही दिसत नाही. प्राचीनांनी वर्तवले की शरीरात जसे वेठबारी काम करतो तसे आहे. निर्विकल्प स्थितीत हेतु नाही, अज्ञानाची जडण-घडण काढली आहे. ज्ञानेश्वर म्हणतात की उरी काही नाही, निजरूपात तल्लीन झालो आहे.

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी ज्ञान, आत्मस्वरूप, आणि निर्विकल्प स्थितीचे तत्त्वज्ञान वर्णन केले आहे. 🌸

अभंग ९३३:

सगुणी निर्गुण निर्गुणी सगुण । दोन्ही भिन्नपण नसे मुळीं ॥१॥ हेम अलंकार अलंकारी हेम । मृण्मयेचि धाम धाम तेंचि ॥२॥ किंचित् महत उपाधि कल्पित । मुळीं तें अंशीक एकमेव ॥३॥ इह तेचि पर पिंड तें ब्रह्मांड । ब्रह्मचि अखंड ज्ञानदेव ॥४॥अर्थ: जसे सोने तेच अलंकार आणि अलंकार तेच सोने किंवा मातीने केलेले घर आणि माती एकच, त्याप्रमाणे सगुण आणि निर्गुण यांच्यात भेद नसून ते दोन्ही एकच आहेत. उपाधि लहान मोठी असल्याने भेद दिसतो, पण उपाधिचा निरास केल्यानंतर सगुण आणि निर्गुण हे दोन्ही एक परमात्मस्वरूप आहे. इहलोक असो वा परलोक, व्यष्टि असो वा समष्टि, सर्वत्र एक परमात्माच भरलेला आहे. असे माऊली ज्ञानेश्वर सांगतात.

अभंग ९३४:

पिंडचि ब्रह्मांड ब्रह्मांडचि पिंड । ब्रह्मचि अखंड ब्रह्मरुप ॥१॥ कांहीं भेद नाही किंचित् महत् । उपाधि कल्पित स्वाभाविक ॥२॥ अनुभव योगें दोन्हीं जाण सम । नाहींचि विषम अणुभरी ॥३॥ सहजचि सृष्टी जाणा हे घडली । सहजचि गेली शेखीं आथी ॥४॥ एकमेव सर्व म्हणे ज्ञानेश्वर । नाहीं भिन्न कीर ओळखतां ॥५॥अर्थ: पिंड हेच ब्रह्मांड आणि ब्रह्मांड हेच पिंड आहे. कारण त्यांचे अधिष्ठान असणारे ब्रह्म दोन्ही ठिकाणी अखंड आणि एकरूप आहे. पिंड आणि ब्रह्मांडामध्ये भेद नाही. जर भेद दिसत असेल तर तो उपाधिचाच आहे, ब्रह्मांडाची उपाधि पिंडापेक्षा मोठी आहे. अनुभवाच्या दृष्टीने पाहिल्यास विषमता मुळीच नाही, दोन्ही एकच आहेत. सृष्टी ब्रह्मावर मायेमुळे भासते आणि मायेच्या बाधेने नाहीशी होते. सर्व काही एकमय आहे, दुसरी वस्तु नाही. असे माऊली ज्ञानेश्वर सांगतात.

अभंग ९३५:

पाहातें पाहूं गेलों पाहणे विसरलों । ब्रह्मानंदें धालों देवराया ॥१॥ माझें रुप आतां काय म्यां पाहावें । जाहलों अवर्षे विश्व मीची ॥२॥ दुजें नाहीं नाहीं वाहतों तुझी आण । चौदाही भुवन एकरुप ॥३॥ तुझें माझें द्वैत तेंही उरलें नाहीं । मूळी मी हे कांहीं नाठवेचि ॥४॥ एकांती एक वर्ते तोचि साक्षात्कार । जाहला ज्ञानेश्वर तेथें लीन ॥५॥अर्थ: पाहता पाहता पाहणे विसरलो, ब्रह्मानंदात धाळलो देवराया. माझे रूप काय पाहावे? मीच अवर्षे विश्व झालो आहे. दुसरे काही नाही, तुझी आण जपतो. चौदा भुवने एकरूप आहेत. तुझे माझे द्वैत उरले नाही. मूळ मी हे काही नाठवेचि. एकांतात एक वर्ते तोच साक्षात्कार आहे, ज्ञानेश्वर तेथे लीन झाले आहेत.

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी सगुण-निर्गुण भेद, ब्रह्मस्वरूप, आणि आत्मतत्त्वाचे गहन तत्त्वज्ञान वर्णन केले आहे. 🌸

अभंग ९३६:

जयाचिये ठायीं नाहीं मीतूंपण । तेचि सनातन एक ज्ञानी ॥१॥ धैर्याचे मंडप तेचि स्तंभ जाले । कोंभ जे निघाले परिणामा ॥२॥ क्षेत्रज्ञ संन्यास घेतला श्रीहरि । तेथूनियां दूरी नवजेची ॥३॥ रायाची संगती घडतां निमिष । तरी होती वश्य अष्टसिद्धी ॥४॥ धाले तेच पूर्ण कीर ब्रह्मानंदें । ज्ञानेश्वर बोधे बोधीयला ॥५॥अर्थ: ज्याच्या ठिकाणी मी-तूं हे द्वैत भान नाही, तेच मुरलेले ज्ञानी समजावे. ते धैर्यरूप मंडपाचे खांब आहेत, त्याच्या रुपाने ब्रह्मालाच कोंभ फुटले असे म्हणता येते. त्या ज्ञानवानांच्या ठिकाणी श्रीहरिने क्षेत्रसंन्यास घेतला आहे, म्हणून तो त्या संतांच्या हृदयांतून बाहेर जात नाही. राजाच्या संगतीने अष्टसिद्धीप्रमाणे सर्व लोक अनुकूल होतात. तसेच पुरुष ब्रह्मानंदाने पूर्ण तृप्त आहेत. तोच बोध निवृत्तिरायांनी दिला असे माऊली ज्ञानेश्वर सांगतात.

अभंग ९३७:

अक्षरची ब्रह्म तेंचि तें क्षरलें । काल्पनिक झाला अनेकत्व ॥१॥ जिवेश्वर खाणी तेथें उमटती । शेखी तेथे जाता मिळोनियां ॥२॥ ब्रह्म अनुपम्य संवितेशी नये । अनुभव सोये तरी कळे ॥३॥ पाथराची टाकी जरी होष तीख । नये रंध्र शलाख मुक्तिकेशी ॥४॥ सर्वाहुनी पर म्हणे ज्ञानेश्वर । ब्रह्मज्ञान कीर अगोचर ॥५॥अर्थ: अविनाशी ब्रह्म तेच काल्पनिक अनेकत्वाला प्राप्त झाले. त्यात एक जीवसृष्टी आणि दुसरी ईशसृष्टी आहे, शेवटी विचाराने यांचा बोध झाल्यावर दोन्ही सृष्टी एकरूप होतात. अनुभवावाचून निरुपमेय ब्रह्माचे अपरोक्ष ज्ञान होऊ शकत नाही. पाथरवटाची टाकी कितीही बारीक असली तरी मोत्याला भोक पाडता येत नाही. तसेच सूक्ष्म ज्ञानदृष्टी वाचून ब्रह्मज्ञान होणार नाही. ब्रह्मज्ञान हे अव्यक्त आणि अगोचर आहे असे माऊली ज्ञानेश्वर सांगतात.

अभंग ९३८:

वासनेचे बीज भजोंनी टाकिलें । मानसासी केलें देशधडी ॥१॥ संसाराशी आगी लाविली स्वकरी । अहंतेशी दूरी दवडिलें ॥२॥ काम क्रोध लोभ मोह दंभ मद । केला याचा छेद ज्ञानशस्त्रे ॥३॥ विवेक वैराग्य बोध क्षमा शांति । राखिली संपत्ति दैविकीजे ॥४॥ राहे ज्ञानेश्वर एकचि एकट । ब्रह्मरस घोट घोटूनियां ॥५॥अर्थ: आम्ही वासनेचे बीज (अज्ञान) भाजून टाकले आहे. त्यामुळे संकल्प विकल्प करणाऱ्या मनाला देशोधडीला लावले. आम्ही संसारास ज्ञानाग्नी लावून दिला आणि अहंकार दूर घालवला. काम, क्रोध, लोभ, मोह, मद, मत्सर यांचा ज्ञानरूपी शस्त्राने नाश केला. मोक्षोपयोगी विवेक, वैराग्य, क्षमा, शांती हे दैवी संपत्तिचे गुण आमच्यात ठेवले. आम्ही ब्रह्मरसाचा भोग घेऊन एकरूप झालो, द्वैताची प्रतीती उरली नाही असे माऊली ज्ञानेश्वर सांगतात.

अभंग ९३९:

मंत्र तंत्र मंत्र सर्वही अबध्द । जव नाही शुध्द अंतःकरण ॥१॥ गुरुशिष्यपण हेंही मायिकत्व । जंव निजतत्व न ओळखी ॥२॥ प्राप्त जरी झाली अष्टसिद्धी जाण । मागुती बंधन दृढ होय ॥३॥ आत्मरुपावीण साधन अन्यत्र । भ्रमाशीच पात्र होईजे कीं ॥४॥ सर्व वृत्ति शून्य म्हणे तोचि धन्य । ज्ञानदेव मान्य सर्वस्वेंशी ॥५॥अर्थ: मंत्र, तंत्र, मंत्र सर्वही अबध्द आहेत, जर अंतःकरण शुद्ध नसेल. गुरु-शिष्यपण हेही मायिक आहे, जर निजतत्त्व ओळखले नाही. अष्टसिद्धी मिळाली तरी मागुती बंधन दृढ होतात. आत्मरुपाविण साधन अन्यत्र केले तर भ्रमाचा पात्र होईल. सर्व वृत्ती शून्य असलेला तोच धन्य आहे. संत ज्ञानेश्वर म्हणतात की सर्वस्वी मान्य.

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी ज्ञान, आत्मस्वरूप, आणि भ्रामक साधने यांचे तत्त्वज्ञान वर्णन केले आहे. 🌸

अभंग ९४०:

नाथिलें आभाळ जेवीं कां गगनीं । माया मुळींहुनी तैशी जाहली ॥१॥ ब्रह्मादिक काळ व्याली हे ढिसाळ । आथी रजस्वला इयेपरी ॥२॥ विवर्तक जाली विस्तारिलें जग । नव्हे भिन्न भाग एकमेव ॥३॥ मायोपाधी तेंचि जाहलें सगुण । येर तें निर्गुण जैसे तैसें ॥४॥ तेंचि निरुपण तोचि सर्वेश्वर । म्हणे ज्ञानेश्वर राजयोगी ॥५॥अर्थ: आकाशात दिसणारे ढग जसे आकाशात नाहीसे होतात, त्याप्रमाणे ज्ञान झाल्यावर ब्रह्मावर भासणारी माया ब्रह्मरूप होते. ब्रह्मदेवापासून मुंगीपर्यंत काळादी मोठे जग मायेपासून निर्माण झाले. वस्तुतः ब्रह्मावर विस्तारलेल्या जगताला ती विवर्तक मिथ्या भासवण्यात कारणीभूत झाली. ती ब्रह्माहून भिन्न नाही आणि ब्रह्माशी अभिन्नही नाही. ब्रह्म मायोपाधीमुळे सगुण झाले. उपाधीचा नाश झाला की ते पूर्ववत निर्गुण होते. राजयोगी भगवान श्रीकृष्ण सगुणही आहे आणि निर्गुणही आहे, असे वेदशास्त्राने वर्णन केले आहे. असे माऊली ज्ञानेश्वर सांगतात.

अभंग ९४१:

ऐक रे सुमना बोधीन सुज्ञान । मायिक बंधन तुटे जेणें ॥१॥ श्रीगुरुचे पाय हृदयीं शिवशी । टाकी प्रतिष्ठेशी जाणिवेचे ॥२॥ नित्यानित्य दोन्ही करीं गा विचार । आहे मी हे कीर विचारिजे ॥३॥ जीव शिव भेद कासयासी जाहाले । वळखीं वहिले तिये स्थानीं ॥४॥ मुळीं तुझें रुप हे रें अनुभवणे । ज्ञानदेव म्हणे ब्रह्म तूंचि ॥५॥अर्थ: मन, ज्याच्या योगाने मायिक पदार्थाचे बंधन तुटेल अशा तत्त्वज्ञानाचा उपदेश मी तुला करतो तो नीट ऐक. पहिली गोष्ट, मी शहाणा आहे हा अभिमान सोडून श्रीगुरु चरणी लीन हो. नित्य आणि अनित्य याचा विचार कर. मी कोण आहे हे जाणण्याची खटपट कर. कर्ता, भोक्ता तो जीव आणि त्याचा साक्षी जो तो शिव असा भेद कसा झाला? ब्रह्मरूपाशी दोन्ही अभिन्न आहेत. तू मूळचा ब्रह्मरूप आहेस हे अनुभवाने समज. असे माऊली ज्ञानेश्वर सांगतात.

अभंग ९४२:

जें जें पाहुं जाय सुमनें करूनी । अदृश्य होऊनी तेंचि लपे ॥१॥ दुजेचि न दिसे काय आतां करूं । कवणा विचारूं सुखगोष्टी ॥२॥ आपणाआपण विचारिजे आथी । जाहली विश्रांति मीपणाशीं ॥३॥ बाहेर भीतरी एकमेंव दिसे । अन्यथा हें नसे गुरूसाक्षी ॥४॥ ज्ञानेश्वर हे गिळुनीयां नाम । ब्रह्मचि स्वयमेव सांठविलें ॥५॥अर्थ: आत्मज्ञानानंतर चांगल्या मनाने ज्या ज्या दृश्य वस्तूकडे पाहतो, ती सर्व ब्रह्मरूप आहे असे निश्चित होते. आता जगात परमात्म्याशिवाय दुसरी वस्तु दिसत नाही. आता सुखाच्या गोष्टी कुणाला विचारू? आत्म्याचा विचार करावा, मीपणाची विश्रांति झाली आहे. गुरुच्या कृपेने सर्व पदार्थाचे नामरूप नाहीसे होऊन आंत-बाहेर दिसते. नामरूप संपवून जिकडे तिकडे ब्रह्मच भरलेले दिसते असे माऊली ज्ञानेश्वर सांगतात.

अभंग ९४३:

जगामांजी श्रेष्ठ सांप्रदायी नाना । कीर्ति ते भुवनामाजी फार ॥१॥ आम्ही एक दिन जाणा नाथपंथी । नीचाहूनी अथी अती नीच ॥२॥ सर्वांचे चरण वंदितसों सदा । श्रेष्ठपण कदा कीरे नसे ॥३॥ नेणोंची स्वरूप धर्माधर्म कांही । निवृत्तीच्या पायीं लीन जाहलों ॥४॥ नाठवेचि कांहीं अन्यथा साधन । ज्ञानेश्वर आन उरेचिना ॥५॥अर्थ: जगात अनेक श्रेष्ठ सांप्रदाय आहेत, त्यांची कीर्ति भुवनात मोठी आहे. आम्ही मात्र नाथपंथी आहोत, नीचाहून अधिक नीच आहोत. सर्वांचे चरण वंदितो, श्रेष्ठपण नाही. स्वरूप, धर्माधर्म काहीच समजत नाही. निवृत्तीनाथांच्या चरणी लीन झालो आहे. अन्य काही साधन समजत नाही, ज्ञानेश्वर म्हणतात की दुसरे काही राहिले नाही.

अभंग ९४४:

घटु जें जें होय आधींच गगन । राहे पैं व्यापून वेगळेंची ॥१॥ मायोपाधी सृष्टि जें जें कांहीं होत । चैतन्य व्यापित त्याची माजीं ॥२॥ विवर्तते माया तद्विवर्त जीव । सृष्टि कारणत्व भोग्यपर ॥३॥ भासचतुष्टयता दोन्ही अनादि । जाहली उपाधि मुळीहुनी ॥४॥ गुरूकृपायोगें ज्ञानदेव खूण । भेदुनी निर्वाण लीन झाला ॥५॥अर्थ: घट निर्माण होण्यापूर्वी आकाश अगोदरच सर्वत्र व्याप्त असतेच आणि घट निर्माण झाल्यावर घटामुळे घटापुरते वेगळे वाटते, म्हणजे 'घटाकाश'. त्याप्रमाणे मायिक सर्व पदार्थ निर्माण होण्यापूर्वी चैतन्य सर्वत्र असतेच. पदार्थाच्या उपाधीमुळे वेगळेपणाने भासते, म्हणून ब्रह्माची प्रतीती ब्रह्मरूपाने न येता जगतरूपाने येते. ब्रह्माच्या ठिकाणी माया व मायाकाय पदार्थ हे विवर्त म्हणजे अध्यस्त आहे. जीव ईश्वर भाव मायेने आहे. ईश्वराच्या ठिकाणी दिसणारी कारणता आणि माया कार्य पदार्थाच्या ठिकाणी दिसणारी भोग्यता ही सर्व ब्रह्मस्वरूपावर अध्यस्त आहे. माया व मायाकार्य पदार्थ हे अनादि आहेत. त्या मायेमुळे ब्रह्म साकार झाले. मायेचा निरास करून आम्ही ब्रह्मस्वरूप झालो. ही खूण गुरूकृपेने कळली. असे माऊली ज्ञानदेव सांगतात.

अभंग ९४५:

त्यागुनी कैलास सर्वही संपत्ती । स्मशानांत वस्ती रूद्र करी ॥१॥ कासया कारणे ब्रह्म शोधावया । आलों कोठनियां माझा मीचि ॥२॥ तयाशीही पूर्ण न कळेची कांहीं । अद्यापि संदेही पडियले ॥३॥ हरिब्रह्मा सूर्य येरा कोण लेखी । नाहींच ओळखी मूळरूपीं ॥४॥ म्हणे ज्ञानदेव वस्तु परात्पर । गुरूकृपे कीर भेदिजेसु ॥५॥अर्थ: ब्रह्माच्या शोधासाठी प्रत्यक्ष शंकरही कैलास पर्वत व सर्व ऐश्वर्य सोडून स्मशानात राहिले. कशासाठी राहिले? त्यांना शंका आली की मी कोण? कोठून? व कशासाठी येथे आलो? याचा उलगडा त्यांनाही होईना, म्हणून अजूनही ते संशयात आहेत. मग विष्णु, सूर्य, ब्रह्मा, वगैरेची गोष्ट काय? त्यांनाही स्वस्वरूपाची ओळख झाली नाही. ही सर्व व्यापक वस्तु गुरूकृपे शिवाय कळणार नाही. या अभंगातील तात्पर्य म्हणजे हे सर्व अज्ञानी होते असे नसून गुरूकृपेवाचून कितीही मोठा असला तरी स्वबुद्धीने ब्रह्मबोध होणार नाही. असे माऊली ज्ञानदेव सांगतात.

अभंग ९४६:

आत्मरूपीं नाही पाठीं आणि पोट । एकचि निघोट जाण रया ॥१॥ बाहेर भीतरीं एकचि तें एक । नसे आन देख भेद रया ॥२॥ ठेंगणे नावाड हळू ना ते जड । स्वयेंची अखंड पूर्ण रया ॥३॥ जाणणे नेणणे दोन्ही तेथें नाहीं । आहे जैसे पाहीं तेंचि रया ॥४॥ सदोदीत शुद्ध म्हणे ज्ञानेश्वर । नाहींच विकार कीर रया ॥५॥अर्थ: आत्मरूपात नाही पाठी आणि पोट. एकच निघोट (खंड) आहे. बाहेर आणि आत एकच ते एक, दुसरे काही दिसत नाही. ठेंगणे नावाड हळू नाही, ते जड नाही. स्वतः अखंड पूर्ण आहे. जाणणे आणि न जाणणे दोन्ही तिथे नाहीत. जसे आहे तसेच पाहतो. सदोदित शुद्ध आहे, ज्ञानेश्वर म्हणतात. विकार नाहीत.

अभंग ९४७:

परेहुनी परी वैखरीहुनी दुरी । दुरीहुनी दुरी ब्रह्म आहे ॥१॥ केवीं तुज कळे सांग जीव रूपा । वृथा भ्रम बापा करितोसी ॥२॥ आकाशाचे फळ चित्रींच्या नराशी । केवीं प्राप्त त्यासी होईजेल ॥३॥ जेव्हां तूंचि ब्रह्म होऊनी राहाशी । तेंव्हा वळगशी सर्वगत ॥४॥ हेतु मातु भ्रांति हे तिन्ही गिळून । राहियला मौन ज्ञानदेव ॥५॥अर्थ: ब्रह्म परावाणीच्या पलीकडचे आहे, मग ते वैखरी वाणीने कसे सांगता येईल? ते ब्रह्म पारमार्थिक सत्तेतील असल्यामुळे प्रातिभासिक आणि व्यावहारिक सत्तेतील वस्तूंपासून खूप दूर आहे. ब्रह्म पारमार्थिक सत्तेतील असल्यामुळे, व्यवहारिक सत्तेतील जीवत्व धारण करणारा तू ते ब्रह्म कसे कळेल? जीवत्वदशा कायम ठेवून ब्रह्म कळावे असे वाटत असेल तर तू फुकटच भ्रम का करीत आहेस. आकाशाचे फळ चित्रातील मनुष्याला खावयास द्यावे असे म्हणणे जसे मूर्खपणाचे आहे, त्याप्रमाणे जीवदशा कायम ठेऊन ब्रह्म कळावे असे म्हणणे मूर्खपणाचे आहे. जेव्हा तू स्वतः यथार्थज्ञान करून ब्रह्मरूप होशील, तेव्हा सर्वव्यापक ब्रह्म तुला अनुभवाला येईल. माया व मायाकार्य पदार्थ यांची भ्रांती टाकून ब्रह्म स्वरूपाच्या ठिकाणी मी मौनरूप धारण करून स्वानुभव स्थितीत राहिलो आहे. असे माऊली ज्ञानदेव सांगतात.

अभंग ९४८:

एकचि मीपणें नागविलें घर । नाहींतरी संसार ब्रह्मरूप ॥१॥ प्रवृत्ति निवृत्ति दोन्ही मुळीं नाहीं । कल्पनेने पाहीं भ्रमताती ॥२॥ ते एक त्यागिता काय आहे वाणी । कैवल्याचा धनी तोचि होय ॥३॥ जन्म मृत्यू भोग भोगणे यालागीं । टाकोनिया संगी राहीं बापा ॥४॥ म्हणे ज्ञानदेव मग होशी मुक्त । नव्हेचि आसक्त सर्वथैव ॥५॥अर्थ: देहाभिमानामुळे जीवाची फसवणूक झाली आहे. जीवाने विचार करून तो देहाभिमान सोडून दिला तर जीवाचा संसार ब्रह्मरुपच होईल. ब्रह्मस्वरूपाच्या ठिकाणी वस्तुतः प्रवृत्ति आणि निवृत्ती या दोन्ही मुळातच नाहीत, तरीही जीव त्यांच्या कल्पनेने भ्रमिष्ठ होतात. एक देहाभिमान सोडला तर मोक्षाची वान कसली? फार काय, तोच मोक्षाचा अधिपती होईल. जन्म-मृत्यूचे भोग सोडून राहा. असे केले तर कोठेही आसक्त न होता मुक्त होशील. असे माऊली ज्ञानदेव सांगतात.

अभंग ९४९:

भुलणे चालणें ईश्वराशी नाहीं । जैसा असे पाही तैसा असे ॥१॥ जरी भिन्नभेद तरी सर्वज्ञत्व । कासया समत्व नाम त्यासी ॥२॥ सूर्याशी प्रकाश सूर्यचि करीत । ईश्वर जाणत ईश्वराशी ॥३॥ आपुली पोकळी आकाशचि जाणे । ईश्वरचि लेणे जग लेई ॥४॥ सहज अभेद वस्तु अगोचर । म्हणे ज्ञानेश्वर तेंचि रूप ॥५॥अर्थ: ईश्वराशी भुलणे चालत नाही. जसा आहे तसा दिसतो. जरी भिन्नभेद तरी सर्वज्ञत्व. समत्व त्याचे नाम आहे. सूर्य प्रकाश सूर्यच करतो. ईश्वर ईश्वराशी जाणतो. आपली पोकळी आकाशच जाणते. ईश्वर जगाला धारण करतो. सहज अभेद वस्तु अगोचर आहे. ज्ञानेश्वर म्हणतात, तेच रूप आहे.

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी ब्रह्म, माया, आत्मस्वरूप आणि मोक्षाचे तत्त्वज्ञान वर्णन केले आहे. 🌸

अभंग ९५०:

कवणाची चाड आतां मज नाहीं । जडलों तुझ्या पायीं निश्चयेंची ॥१॥ देह जावो राहो नाहींच संदेहो । न करी निग्रहो कासयाचा ॥२॥ बहुत श्रमलो साधन करितां । विश्रांति तत्त्वता न होयची ॥३॥ तुज वांचोनियां कवणां सांगावें । कवणां पुसावें अनुभव सुख ॥४॥ माता पिता सखा सर्वस्व तूं कीर । म्हणे ज्ञानेश्वर निवृत्तीसी ॥५॥अर्थ: मला आता कोणाची लाज उरली नाही. माझी चित्तवृत्ती तुझ्या ठिकाणी निश्चित जडली आहे. देह जावो अथवा राहो, मला त्यावर फिकीर वाटत नाही. कोणत्याच गोष्टीचा निग्रह करीत नाही. सुखप्राप्तीसाठी विविध साधनांचा उपयोग करून थकलो, पण कोठे विश्रांति मिळाली नाही. हे गोष्टी तुझ्यावाचून कोणाला सांगू? आणि अनुभवाचे सुखही तुझ्यावाचून कोणाला विचारू? म्हणून माऊली ज्ञानेश्वर निवृत्तीनाथास म्हणतात की माझे आई, वडील, मित्र तूच आहेस.

अभंग ९५१:

अज्ञाना स्वरूप निज विचारितां । संदेह तत्वता घालिताती ॥१॥ कैंचि गा विश्रांति दुर्जनाच्या संगी । दाटोनियां भोगी नरकदुःख ॥२॥ विषयाकारणे जाहले गुरू शिष्य । अनुभव अभ्यास स्वप्नीं नाहीं ॥३॥ शब्दची करूनी बोलताती ब्रह्म । अंतरीचें वर्म नेणतीच ॥४॥ तयाची संगती त्यजी ज्ञानेश्वर । जाहला निर्विकार संतसंगें ॥५॥अर्थ: अज्ञानी गुरूंना शिष्यांनी आत्मस्वरूप विचारले असता, ते त्यांना घोटाळ्यात घालतात. दुर्जनांच्या संगतीने सुख कोठे मिळणार? अशा संगतीने शिष्य नरकादि दुःख भोगतो. त्यांचा गुरू-शिष्यपणा विषयोपभोगासाठी असतो. त्यांच्याकडे ब्रह्मचिंतन अभ्यास स्वप्नातही नसतो. केवळ शब्दाने ब्रह्म बोलतात, पण तात्त्विक ब्रह्मज्ञानाचे वर्म माहित नसते. अशा भोंदूची संगती सोडून, केवळ सत्संगतीने आम्ही निर्विकार बनलो असे माऊली ज्ञानेश्वर सांगतात.

अभंग ९५२:

सेवितां वारूणी देहभास लपे । बडबडची लपे शब्द नाना ॥१॥ ब्रह्मरस सुख जें कांहीं प्राशिती । तैसेची हे होती अनुभवें ॥२॥ धाल्याचे ढेकर निघती होतां सुख । तेवींची आत्मिक जाणिजेसु ॥३॥ सूक्ष्मी भासे जे कां तेंचि स्थूळी घडे । पाहतां निवाडे भेद नाहीं ॥४॥ गुरूकृपायोगें ज्ञानेश्वर चूळ । भरियेली समूळ न त्यागितां ॥५॥अर्थ: दारू प्यायलेला देहभान विसरतो आणि बडबड थांबते. त्याप्रमाणे ब्रह्मरस प्यायलेले लोक देहभान विसरतात आणि त्यांच्या वृत्तीत सहज मौन दिसते. जेवण झालेल्या व्यक्तीला तृप्तीचा ढेकर येतो तसा आत्मानुभवी पुरूष सुखी होतो. ब्रह्मस्वरूपाचा विचार केला तर जसे सूक्ष्म, तसेच स्थूलही आहे. स्थूल-सूक्ष्म हा उपाधीचा भेद ब्रह्मस्वरूपाचा नाही. मी गुरूकृपेच्या योगाने ब्रह्मरसाची चूळ न टाकता सर्व गिळली. असे निवृत्तीदास माऊली ज्ञानेश्वर सांगतात.

अभंग ९५३:

विक्षेपतां नाना उठती कल्पना । पासूनियां जाणा शूद्ध जावें ॥१॥ तरीच तें ज्ञान हृदयीं ठसावें । नातरी आघवें व्यर्थ होय ॥२॥ अमृताचें कुंभ सायासें जोडलें । त्यामाजी घातले विष जैसें ॥३॥ मन हे विटाळ अखंड चंचळ । न राहे चपळ एके ठायीं ॥४॥ ज्ञानदेव म्हणे गुरूकृपा होतां । लाहिजे तत्त्वता ब्रह्मसुख ॥५॥अर्थ: विक्षिप्त अवस्थेत विविध कल्पना उठतात, त्यापासून दूर होऊन शुद्ध व्हावे. ज्ञान हृदयात ठसावे, अन्यथा व्यर्थ होते. अमृताचा कुंभ सायासे जोडला, त्यात विष घातले तसे होते. मन विटाळ, अखंड चंचळ आहे, एक ठिकाणी राहात नाही. ज्ञानेश्वर म्हणतात की गुरूकृपेने ब्रह्मसुख मिळते.

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी आत्मज्ञान, गुरू महिमा, आणि ब्रह्मस्वरूपाचे तत्त्वज्ञान वर्णन केले आहे. 🌸

अभंग ९५४:

कर्मत्याग करितां पावे अधोगति । भोगितां ही मुक्ति पाविजेना ॥१॥ सांडणे मांडणे दोन्हीही त्यागणे । प्राचिनी वर्तणें निर्विकल्पें ॥२॥ सुख दुःख भोग या दोन्ही भोगितां । न धरिजे अहंता सर्वथैव ॥३॥ देह जीव शीव सर्वांसही साक्षी । ज्ञानदेव लक्षी परब्रह्म ॥४॥अर्थ: आपल्या विहीत कर्माचा त्याग केला तर अधोगती प्राप्त होते. फलाशा धरून जर विहीत कर्माचरण केले तर स्वर्गादिकांची प्राप्ती होते. पण त्यापासून मोक्ष प्राप्त होत नाही. म्हणून मी कर्म करीन किंवा कर्माचा त्याग करीन अशा दोन्ही प्रकारचा अभिमान टाकून प्रारब्धाने प्राप्त होणारे सुख-दुःख मुकाट्याने भोगावेत, त्यात अहंता मुळीच ठेवू नये. कारण देह, जीव किंवा शीव या सर्वांचे साक्षी जे ब्रह्म, त्याच्याकडे लक्ष ठेवावे. असे माऊली ज्ञानेश्वर सांगतात.

अभंग ९५५:

सिद्धांतीचे सार आत्मा सदोदित । माया ते कल्पित तद्विवर्त ॥१॥ शीव पूर्ण जीव भक्त अविद्यक । होय पूर्ण चोख आत्मज्ञानें ॥२॥ प्रपंच कल्पिक प्रकृति उपाधि । ईश्वरतत्त्व बुद्धि पारमार्था ॥३॥ ब्रह्म अगोचर म्हणे ज्ञानेश्वर । नाथिला संसार मूळी नाही ॥४॥अर्थ: वेदांत सिद्धांताचे सार आहे की आत्मा नित्य असून, माया कल्पित आहे. जगत त्याचा विवर्त म्हणजे मिथ्या आहे. शिव म्हणजे परिपूर्ण ईश्वर आणि त्याचा भक्त जीव हे दोन्ही अविद्या कार्य आहेत. हे शुद्ध आत्मज्ञानाने स्पष्ट समजते. प्रपंच कल्पित आहे आणि प्रकृती त्याची उपाधि आहे. परमात्म्याला ईश्वरत्व येते आणि बुद्धि परमार्थाला योग्य होते. ब्रह्म हे ज्ञानाचा विषय नसून, भासमान पण नष्ट होणारे जगत कधी झालेच नाही. असे माऊली ज्ञानेश्वर सांगतात.

अभंग ९५६:

सुख तेथे दुःख दुःख तेथे सुख । एकी ते अनेक अनेकीं एक ॥१॥ देव तेथें भक्त भक्तापाशीं देव । जाणा एकमेव भेद नाहीं ॥२॥ तरूतळीं छाया छाया तेथें तरू । शिष्याठायीं गुरू गुरू शिष्य ॥३॥ कण तेचि भूमि भूमिरूपी कण । भासा ठायीं गुण गुणी भास ॥४॥ गुरूकृपे खूण वस्तु साक्षात्कार । भेदला ज्ञानेश्वर निवृत्तीचा ॥५॥अर्थ: एक परमात्मा विवर्त रूपाने जगत असल्यामुळे एकात अनेक आणि अनेकांत एक असे होणे योग्य होय. सुख जिथे आहे तिथे दुःख आहेच, तसेच दुःख जिथे आहे तिथे सुख आहे. अविज्ञेने द्वैत मानल्यामुळे देव वेगळा वाटतो, पण त्याचे उपासक भक्त त्याच ठिकाणी असतात. त्यांच्यात भेद मुळीच नसतो. झाडामुळे सावली पडते, झाडाच्या पाशी सावली असते आणि सावलीच्या पाशी झाड असते. शिष्यामुळे गुरुला गुरुपणा येतो, जिथे गुरु तिथे शिष्य. कण म्हणजे भूमीचे परमाणु, कणाचीच भूमी बनते. त्रिगुणात्मक मायेने जगउध्दार होतो, भासाचे ठिकाणी गुण आणि गुणी भास असतात. संपुर्ण जगत व्यापून असणारी वस्तु मी आहे असे वर्म गुरूंच्या कृपेने अनुभवता आले. असे माऊली ज्ञानेश्वर सांगतात.

अभंग ९५७:

ब्रह्मा विष्णु रूद्र सुजन स्थिति अंत । करिती महत जगीं तिन्हीं ॥१॥ सत्त्व रज तम गुण धरूनियां । उपाधि आपुलिया करिताती ॥२॥ सर्वही मायिक दिसते रचना । आशा कल्पना इयेपरी ॥३॥ दृश्यातीत परब्रह्म परात्पर । ओळखी ज्ञानेश्वर गुरूकृपा ॥४॥अर्थ: ब्रह्मा, विष्णु, शंकर या तीन देवता अनुक्रमे सत्त्व, रज, आणि तम गुण प्रधान उपाधि घेऊन जगत उत्पत्ति, पालन, आणि संहार करतात. तरी त्यांची स्थितीला अंत आहे. ज्याप्रमाणे आशेच्या कल्पना मिथ्या ठरतात, त्याप्रमाणे ब्रह्मांडाची रचना माया निर्मित आहे. ब्रह्मा, विष्णु, यांची स्थितीला अंत आहे. श्रीगुरूच्या कृपेने दृश्य जगताला अधिष्ठान असणारे परात्पर परब्रह्म मी जाणले. असे माऊली ज्ञानेश्वर सांगतात.

अभंग ९५८:

कळिकेमाजी ज्योती समत्वासी आली । तेचि सामावली दृष्टी ब्रह्मीं ॥१॥ सिंधुमाजी जैसें सैंधव मिळाले । तेवी मन झालें ब्रह्मींलीन ॥२॥ वृक्ष बीजामाजीं जैसा सामावला । बिंदु कां आटला महींत जेवीं ॥३॥ जीव तोच शीव होऊनियां ठेला । शब्द तो मुराला निशब्दांमाजीं ॥४॥ आतां मी तूं कैंचा सर्व एकाकार । जाहला ज्ञानेश्वर स्वयं ब्रह्म ॥५॥अर्थ: अंतःकरणरूपी कळीमध्ये प्रकाशमान होणारी शुद्ध ज्योती विचार दृष्टीने ब्रह्मस्वरूपांत सामावली. म्हणजे जीवात्मा आणि ब्रह्म दोन्ही एक रूप झाले. पाण्यांत मीठ एकरूप होते. मन ब्रह्मस्वरूपांत लीन झाले. वृक्ष त्याच्या बीजांत लोपतो किंवा पाण्याचा थेंब जमीनीत आटतो, तसाच जीवपणा शीव मध्ये लोपला. निःशब्द परमात्म्याच्या ठिकाणी शब्द जिरुन जातो. अशी स्थिती झाल्यावर मी-तू हा भेद राहात नाही, त्यामुळे ब्रह्मच मी झालो. असे माऊली ज्ञानेश्वर सांगतात.

अभंग ९५९:

पुण्याशी जोडितां पापचि जोडिजे । तेंणेंचि पाविजे अधोगती ॥१॥ सोमयाग श्रेष्ठ करितां पावन । करावें हनन पशु तेथें ॥२॥ तेचि ते या दोष तयालागी जन्म । भोगिजेती कर्म पशु योनी ॥३॥ पुण्य तेथें पाप समचि वर्तती । रात्रंदिन आथी जियेपरी ॥४॥ पापपुण्य दोन्ही त्यागुनी निराळा । जाहला स्वलीला ज्ञानदेव ॥५॥अर्थ: पुण्य संपादन करण्याकरिता यज्ञ करून पशु बळी दिल्यामुळे पाप होते, आणि त्या पापामुळे अधोगतीला जावे लागते. सर्वश्रेष्ठ सोमयाग करून मनुष्य पावन होतो, पण पशु मारावा लागतो आणि कर्त्याला दोष लागून पुढे पशुजन्म घ्यावा लागतो. जशी रात्र आणि दिवस एकामागून एक असतात, तसेच पुण्याबरोबर पापही असते. आम्ही पुण्य आणि पाप सोडून सहज स्वस्वरूपी मौजेने राहिलो आहोत. असे माऊली ज्ञानेश्वर सांगतात.

अभंग ९६०:

केवळ निराभास या जगीं जाहला । नाहीं आन उरला भास कांहीं ॥१॥ संकल्प विकल्प असती मनाचे । छेदियले साचे भवभ्रम ॥२॥ वासनेचे मूळ टाकिलें खणोनी । जिवित्व गिळूनी शिवरूप ॥३॥ काम क्रोध लोभ दडले ते सहज । केले अति चोज सांगवेना ॥४॥ ज्ञानेश्वर नाम हेही गिळूनियां । मूळ अंती मायातीत शुद्ध ॥५॥अर्थ: मी केवळ निराभास (निर्दोष) या जगात झालो आहे, अन्य भास (भ्रम) उरले नाहीत. संकल्प विकल्प मनाचे असतात, भवभ्रम छेदले आहेत. वासनेचे मूळ टाकले आहे, जिवित्व गिळून शिवरूप झाले आहे. काम, क्रोध, लोभ सहज दडले आहेत. हे सांगणे अवघड आहे. ज्ञानेश्वर नाम गिळून मूळात मायातीत शुद्ध झालो आहे.

अभंग ९६१:

सरिता येऊनियां चढती ब्रह्मगिरी । परी ज्ञानी न धरी जन्म कांहीं ॥१॥ चंदनासी होय बाभुळत्व प्राप्ती । परी ज्ञानी शिवती जन्म कांहीं ॥२॥ जळाला कापूर मागुता प्रकटे । परी ज्ञानिया न घडे जन्म कांहीं ॥३॥ वारा वागुरेसी धरूनी कोंडुंये । परी ज्ञानी नसये जन्म कांहीं ॥४॥ ज्ञानी ज्ञानेश्वर मिळोनियां गेला । मरण्या जिण्या झाला वेगळाची ॥५॥अर्थ: ब्रह्मज्ञानी पुरूषाला पुनर्जन्म नसतो. जर वाहात चाललेल्या नद्या उलट पर्वतांवर चढतील तर ज्ञानी पुरूषाला जन्म येईल. चंदनाच्या झाडाला जर बाभूळीचे रूप येईल, जळलेला कापूर जर पुन्हा पहिल्यासारखा दिसेल, अथवा वारा जर जाळ्यांत सापडेल, तर ज्ञानी पुरूषाला पुन्हा जन्माला यावे लागेल. तात्पर्य: ब्रह्मज्ञानी पुरुषाला पुन्हा पुनर्जन्म प्राप्त नाही. आम्ही ज्ञानवान झाल्यामुळे जन्ममरणातून मुक्त झालो. असे माऊली ज्ञानेश्वर सांगतात.

अभंग ९६२:

अग्निच्या पाठारीं पिके जरी पिक । तरी ज्ञानी सुखदुःख भोगितील ॥१॥ काळोखामाजी जैसे शून्य हारपे । मायोपाधि लोपे तया ज्ञानी ॥२॥ नक्षत्रांच्या तेजें जरी इंदु पळे । तरी ज्ञानी विकळे पुण्यपाप ॥३॥ बापरखुमादेविवर विठ्ठलु राया । घोटुनियां माया राहियला ॥४॥अर्थ: जसे अग्निच्या डोंगरावरील सपाटीवर पीक येणे शक्य नाही, त्याप्रमाणे ब्रह्मज्ञानी पुरूषाला सुखदुःखाचा भोग होणे शक्य नाही. काळोखात जसे काही दिसत नाही, त्याप्रमाणे ज्ञानी पुरूषाची मायारूप उपाधी नाहीशी होते. जर नक्षत्रांच्या तेजाने चंद्र लोपून गेला असता, तर ज्ञान्याला पापपुण्य लागले असते. माझे पिता आणि रखुमाईचे पती विठुराया, तो ब्रह्मज्ञानी पुरूष मायेचा निरास करून राहिलेला आहे. त्यामुळे त्याला जन्म येणे शक्य नाही. असे माऊली सांगतात.

अभंग ९६३:

पुण्य जोडुनियां स्वर्गासी जाईजे । पापासी सेविजे अधोगती ॥१॥ दानधर्म करी भोग इहलोक । त्रिविधही एक रूप जाण ॥२॥ पाचच विषय त्रिभुवनीं असती । सर्वही भोगिती जीव शीव ॥३॥ दृश्य एक चुळे घोटुनी बैसला । ज्ञानदेव धाला आत्मयोगें ॥४॥अर्थ: पुण्य संपादन करून जीव स्वर्गात जातो. पापाचरण करून तो नरकाला जातो. दानधर्म करून इहलोकीचे भोग भोगतो. पण तिघांचा प्रकार एकच आहे. कारण कोठल्याही लोकांत गेला तरी शब्द, स्पर्श, रूप, रस, आणि गंध हे पाचच विषय असतात. जीव या पांचचाच भोग घेत असतो. ब्रह्मज्ञानाच्या योगाने सर्व विषयांना मी चुळीसारखा घोट भरून टाकला. म्हणजे मिथ्यात्व निश्चय केला. त्यामुळे आम्ही ब्रह्मानंदात आहोत. असे माऊली ज्ञानदेव सांगतात.

अभंग ९६४:

दुर्जनाच्या संगें दुर्जनत्व प्राप्ती । कैंचि त्या विश्रांती साधकाशी ॥१॥ सज्जन संगती करिता तेंचि रूप । आनंदाचा दीप बाणताती ॥२॥ दुर्जनाशी दिसे सर्व सृष्टी बद्ध । न दिसे कांहीं शुद्ध सर्वथैव ॥३॥ सज्जनांसी भासे विश्व पूर्ण मुक्त एकत्वी आसक्त न दिसती ॥४॥ सज्जनादुर्जनातीत जे निर्जन । तेथे संमर्जन ज्ञानेश्वर ॥५॥अर्थ: दुर्जनांच्या संगतीने दुर्जनत्व येते. मग अशा संगतीने साधकाला विश्रांती मिळणार कशी? सज्जनाच्या संगतीने सज्जनपणा येतो आणि आनंदाची प्राप्ती होते. दुर्जन मनुष्याला सर्व जग बद्धच आहे असे वाटते. त्याला जगात शुद्ध काहीच दिसत नाही. सज्जनाला सारे जगत मुक्त असे वाटते. ‘देखे आपुली प्रतिती जगचि मुक्त’ या माऊलीच्या म्हणण्याप्रमाणे एकसारखे आसक्त दिसत नाही. सज्जन दुर्जनांच्या दृष्टीच्याही पलीकडे जे निर्जन त्या अवस्थेला आम्ही प्राप्त झालो, असे माऊली ज्ञानेश्वर म्हणतात.

अभंग ९६५:

मायिक हे सृष्टि कल्पिक जाहली । अनादि घडली जाणिजेसु ॥१॥ देहभास नित्य नूतन भासती । शुद्ध स्वयं ज्योति जुनाटची ॥२॥ माया अविद्या दोन्ही उपाधि करूनी । जीव शीव दोन्ही भिन्न जाले ॥३॥ अनादि अज्ञान बंध नये यासी । गुरुकृपा त्यासी छेदिजे की ॥४॥ अनुभवयोगें जाणुनी ज्ञानेश्वर हा भवसागर उतरला ॥५॥अर्थ: मायिक सृष्टि कल्पिक झाली आहे, आणि अनादि घडली आहे. देहभास नित्य नूतन भासतो, परंतु शुद्ध स्वयं ज्योति जुनाट आहे. माया आणि अविद्या दोन्ही उपाधी बनून, जीव-शिव दोन्ही भिन्न झाले आहेत. अनादि अज्ञान बंध नाहीसा होणार नाही, परंतु गुरुकृपा त्याचे छेदन करू शकते. अनुभवयोगे जाणून ज्ञानेश्वर म्हणतात की मी भवसागर उतरला आहे.

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी ब्रह्मज्ञान, माया, आणि सज्जन-दुर्जन संगतीचे तत्त्वज्ञान वर्णन केले आहे. 🌸

अभंग ९६६:

जन्ममरणांतें नाहींच गणित । सूर्य जैसा होत उदय अस्त ॥१॥ वासनेच्या योगें न निमे कल्पना । याचि लागी नाना योनी भोगी ॥२॥ पापपुण्य दोन्ही साठवीत आहे । असुयेशी जाये अधउर्ध्व ॥३॥ समत्वें इहींचि जाण जन्म घरीं । आथी इयेपरी तिन्हींजेसु ॥४॥ त्रिभुवनाहुनि राहिला निराळा । ज्ञानेश्वरी लीला निरंजनीं ॥५॥

अर्थ:

• जन्म-मरणाच्या गणनेत काही निश्चितता नाही, जसा सूर्य उदय-अस्त होतो.

• वासनेच्या योगाने मनाच्या कल्पना कमी होत नाहीत, त्यामुळे विविध योनीत भोग घ्यावे लागतात.

• पाप-पुण्य दोन्ही साठवित आहेत, आणि असूयेने आत्म्याचे अधोगतीला जाणे किंवा उर्ध्वगतीला जाणे होते.

• समत्वाने (तटस्थतेने) इथेच जाणावी की जन्म मुळाशी आहे, आत्यंतिक म्हणून समजावे.

• त्रिभुवनापेक्षा निराळे, निर्विकार, निरंजन ब्रह्म अनुभवले.

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी जन्म-मरण, वासना, पाप-पुण्य आणि ब्रह्मस्वरूपाचे गहन तत्त्वज्ञान वर्णन केले आहे. 🌸

अभंग ९६७:

ब्रह्म जयाचिये बोधेंचि पावत । ते जगीं शाश्वत गुरुमूर्ति ॥१॥ शब्दज्ञानें जया गुरू उपदेशिती । नाही त्यासी मुक्ति कदाकाळी ॥२॥ संसारी तरोनी शिष्यासी तारिती । तेचि मानिजेति गुरू एक ॥३॥ काम क्रोध लोभ जे का न शिवती । तेची ओळखी सद्गुरू जाण ॥४॥ ज्याशी नाही भेद ब्रह्मीं एकाकार । म्हणे ज्ञानेश्वर तोचि गुरू ॥५॥अर्थ: ज्याच्या बोधाने ब्रह्मप्राप्ती होते, तीच जगांत सत्य गुरूमूर्ति होय. शब्दज्ञानाने उपदेश करणाऱ्यांना कधीही मुक्ति मिळत नाही. आपण संसारातून तरून जे शिष्यांना तारतात, त्यांनाच गुरू समजावे. ज्यांना काम, क्रोध, लोभ स्पर्श करू शकत नाहीत, अशा सदगुरूंना ओळखण्याची हीच खूण समजावी. ज्यांच्या ठिकाणी भेदबुद्धि नसून सर्वत्र ब्रह्मदृष्टि आहे, त्यांनाच सद्गुरू समजावे. असे माऊली ज्ञानेश्वर सांगतात.

अभंग ९६८:

सद्गुरूवांचूनी संसारी तारक । नसेचि निष्टंक आन कोण्ही ॥१॥ इंद्र चंद्र देव ब्रह्मांदी करूनी । संशयाची श्रेणी छेदती ना ॥२॥ उघडे परब्रह्म सद्गुरूची मूर्ति । पुरविती आर्ती शिष्याचिया ॥३॥ वंचना करिती जन दुष्ट नष्ट । मुख्य श्रेष्ठ श्रेष्ठ वंदिताती ॥४॥ ज्ञानदेव म्हणे गुरूचा मी दास । नेणें साधनास आन कांहीं ॥५॥अर्थ: सद्गुरूंशिवाय संसारातून तारून नेणारा निःसंशय दुसरा कोणी नाही. इंद्र, चंद्र, ब्रह्मदेव इत्यादी देव असले तरी ते शिष्यांचा संशय दूर करू शकणार नाहीत. सद्गुरू हे साक्षात् परब्रह्मच असून ते आपल्या शिष्यांची सदिच्छा पूर्ण करतात. असा सद्गुरूंचा अधिकार न कळल्यामुळे मूर्ख लोक त्यांची निंदा करतात. पण जाणते पुरूष त्यांना वंदन करतात. मी माझ्या सद्गुरूंचा एकनिष्ठ सेवक आहे, त्यांच्या सेवेशिवाय इतर साधन माहीत नाही. असे माऊली ज्ञानेश्वर सांगतात.

अभंग ९६९:

रजापासूनियां जाहली उत्पत्ति । सत्त्वगुणीं स्थिति वाढविती ॥१॥ तमोगुणें करूनी पाविजे मरण । राहाटती त्रिगुण जगामाजीं ॥२॥ त्रिगुण त्यजुनी व्हावे निस्त्रेगुण । नाचरावे पुण्यपाप काहीं ॥३॥ तरीच ब्रह्मज्ञान गुरूकृपाप्राप्ती । जिता जिवन्मुक्ती ज्ञानेश्वर ॥४॥अर्थ: ब्रह्मदेव रजोगुणाने जगाची उत्पत्ति करतो. विष्णु सत्त्वगुणाने स्थिति वाढवतो. शंकर तमोगुणाने नाश करतो, अशी त्रिगुणापासून जगाची प्रक्रिया आहे. त्रिगुण सोडून त्रिगुणाच्या पलीकडे व्हावे आणि पापपुण्यजनक कर्माचे आचरण करू नये. अशा वागणुकीनेच गुरूकृपा होऊन जिवंतपणीच मुक्तीच्या सुखाचा अनुभव मिळेल. असे माऊली ज्ञानेश्वर सांगतात.

अभंग ९७०:

साभिमानें करुनी व्यर्थ कारे फुगशी । मत्त ऐसा होसी मतिमंदा ॥१॥ सर्वब्रह्मरुप हे खूण ओळखीं । भिन्नपण टाकीं निश्चयेंसी ॥२॥ मान अपमान तुज कांही नाहीं । तूं तंव विदेहीनित्य शुध्द ॥३॥ प्रारब्धानें देह भोगिता हे भोग । कासया रे सांग भ्रांती तुज ॥४॥ साधोनी अपरोक्ष वस्तु सर्वगत । ज्ञानेश्वर म्हणत राजयोंगी ॥५॥अर्थ: अभिमानाने व्यर्थ कारे फुगू नकोस. मत्त होऊ नकोस. सर्व काही ब्रह्मरुप आहे हे ओळख. भिन्नपणा सोड. मान-अपमान तुझ्याशी काही नाही. तूं विदेहीनित्य शुध्द आहेस. प्रारब्धाने देह भोगता हे भोग येतात, त्याने तुझी भ्रांती होऊ नये. साधून अपरोक्ष वस्तु सर्वत्र आहे, ज्ञानेश्वर म्हणतात.

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी ब्रह्मज्ञान, गुरूकृपा, आणि आत्मतत्त्वाचे तत्त्वज्ञान वर्णन केले आहे. 🌸

अभंग ९७१:

जहाला इंद्र शेष तरी आम्हां काय । नैश्वरी तो पाहे भुललासे ॥१॥ हरिश्चंद्रादिक ब्रह्मादि करून । मायोपाधीन भास जाले ॥२॥ निरंजनी घेतां ययाचि पै शुद्धि । एकही अवधी न दिसती ॥३॥ हरिहरादिक देही सुकल्पिक । इतरांचा लेख कोण करी ॥४॥ गुरूकृपायोगें ब्रह्म ज्ञानेश्वर । तरला संसार भवसिंध ॥अर्थ: इंद्राला स्वर्गाचे आणि शेषाला पाताळाचे राज्यभोग असले तरी आम्हाला त्याचे काय कौतुक, ते क्षणभंगुर सुखात गुरफटलेले आहेत. हरिश्चंद्र, ब्रह्मदेव वगैरे देखील मायोपाधीने भासमात्र झाले आहेत. शुद्ध ब्रह्माच्या दृष्टीने त्यांचे अस्तित्वच नाही. मोठे विष्णु शंकरादिक जर काल्पनिकच आहेत, तर इतरांची काय कथा? सद्गुरू कृपेने मी ब्रह्मरूप आहे अशी खात्री होऊन संसार सिंधुतून तरून गेलो. असे माऊली ज्ञानेश्वर सांगतात.

अभंग ९७२:

चौदा विद्या जरी पूर्ण अभ्यासिले । व्यर्थचि जाहले ज्ञानेविण ॥१॥ तीन वीस चारी कळा अनुभविले । व्यर्थचि जाहले ज्ञानेवीण ॥२॥ अष्टांगादि योग प्रयासें जोडले । व्यर्थचि जाहले ज्ञानेवीण ॥३॥ कर्मधर्मक्रिया नाना आचरले । व्यर्थची जाहले ज्ञानेवीण ॥४॥ ज्ञानेश्वर म्हणे ब्रह्म साधियलें । कीर आथीयलें ज्ञानेवीण ॥५॥अर्थ: चौदा विद्या, चौसष्ट कला, अष्टांग योग आणि अनेक पुण्यकारक कर्माचरणे केली, पण ब्रह्मज्ञान झाले नाही तर ते सर्व व्यर्थ आहे. एका ब्रह्मज्ञानावाचून काही जरी केले तरी ते सर्व व्यर्थ आहे असे माऊली ज्ञानेश्वर सांगतात.

अभंग ९७३:

कासवाच्या परी आत्मा तो या देहीं । इंद्रिये जो पाही अवलोकी ॥१॥ सहज प्रकाश आहे तो करीत । स्वयें चेष्टवीत दीपापरी ॥२॥ जाणे येणे काही नाही आत्मयाशी । द्रष्टुत्व तयासी जाणिजे की ॥३॥ तद्विवर्त जीव अविद्यक मन । संसारबंधन’इयेचेनि ॥४॥ ज्ञानदेव म्हणे आत्मा शुद्ध बुद्ध । नव्हेचि पैं बद्ध कदाकाळीं ॥५॥अर्थ: या देहामध्ये आत्मा कासवाप्रमाणे इंद्रियांना प्रकाशित करतो. तात्त्विक प्रकाश कर्तृत्व त्याच्याकडे नाही. त्याच्या सहज प्रकाशाने देहादि व्यवहार होतात. म्हणून तो प्रकाशन करतो, दिव्याप्रमाणे गौण व्यवहार होतो. हा कोठे जात नाही वा कोठून येत नाही, मात्र जीवांच्या व्यवहाराचा साक्षी आहे. जीव त्याचा विवर्त आहे आणि मन अविद्याकार्य आहे, यामुळे जीवाला संसार बंधन आहे. आत्मा नित्य, शुद्ध, बुद्ध आहे, त्याला कधीही बंधन नाही. असे माऊली ज्ञानेश्वर सांगतात.

अभंग ९७४:

वेदांत सिद्धांत देतात पैं हाक । स्तब्ध ते जंबुक येर शास्त्रे ॥१॥ तेंचि की प्रमाण साधनानुक्रम । येर भवभ्रम की आथी ॥२॥ ऐकजे ती शास्त्रे पडिलीं संदेहीं । होय नाहीं कांही म्हणूनियां ॥३॥ वेदांतीही भिन्न जाणा पूर्वपक्ष । लक्षितेती अती मूर्ख ॥४॥ काय बहिर्मुख नेणतीच येर । म्हणे ज्ञानेश्वर राजयोगी ॥५॥अर्थ: संसाररूपी हत्तीस नाश करण्यासाठी एक वेदांतशास्त्ररूपी सिंहच पाहिजे, बाकीचे शास्त्रे कोल्ह्याप्रमाणे स्वस्थ बसतात. तेच शास्त्र मुमुक्षुला फार उपयोगी पडते. बाकीच्या शास्त्रांत संसारभ्रम दूर करण्याची शक्ती नाही. वेदांताखेरीज इतर शास्त्रांचा अभ्यास करणाऱ्यांना अधिकच संशयातच पडतात. वेदांत मतातही खंडनाकरता पूर्वपक्ष घेतलेला असतो, तो त्यांच्या मताशी विरोधी असतो. त्यात काही लोक पूर्ण लक्ष ठेवून आपला गोंधळ करून घेतात, ते अतिमूर्ख समजावे. जे मूर्ख असतात त्यांना ज्ञान प्राप्त होत नाही. असे राजयोगी माऊली ज्ञानेश्वर सांगतात.

अभंग ९७५:

पाहणें जें कांहीं त्यासी मुळी पाहें । मग सुखी राहें योगीराया ॥१॥ मी तूं द्वैत भ्रांती पहा रे काढुनी । आत्मा तो गिवसुनी राहे सुखें ॥२॥ अविद्या नाथिली रज्जु सर्पापरी । भासली विचारी अनुभवें ॥३॥ तेंव्हा हे उपाधि राहिली सौरस । ज्ञानदेवदास पूर्ण धाला ॥४॥अर्थ: पाहण्याचे जें काही आहे, त्याचा मुळाचा विचार करून पाहा, मग सुखी राहता येईल. मी-तू द्वैत भ्रांती काढून टाका. आत्मा तो गिवसुनी (शुद्ध) राहा. अविद्या रज्जु-सर्पाप्रमाणे नष्ट करून, अनुभवाने ते सत्य आहे. उपाधि तेंव्हा राहून सौरस होते. ज्ञानदेवदास पूर्ण झाले आहेत. असे माऊली ज्ञानेश्वर सांगतात.

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी ब्रह्मज्ञान, आत्मस्वरूप, आणि गुरूकृपेचे तत्त्वज्ञान वर्णन केले आहे. 🌸

अभंग ९७६:

मूक्तत्वाची भ्रांती जे कांहीं धरिती । तेचि बद्ध होती निश्चयेंसी ॥१॥ कल्पना इवलुशी जये ठायीं असे । तिये ठायीं वसे अहंकार ॥२॥ देहीं ग्रासुनिया राहती जे सुखी । तेचि ते पारखी आत्मतत्त्वीं ॥३॥ सर्व ब्रह्मपूर्ण तयाशीच बोध । तयाशीच पद कैवल्याचें ॥४॥ साक्षीरूप पहा धरिती शरीर । तेचि ज्ञानेश्वर पूर्ण योगी ॥५॥अर्थ: ज्यांना मुक्तत्वाचा अहंकार असतो, तेच खरे बद्ध असतात. अहंकार ज्याच्या ठिकाणी 'मी मुक्त आहे' अशी यत्किंचितही कल्पना असेल, तेथे सिद्ध होतो. अशा देहांत असणाऱ्या अहंकाराला ग्रासून जे ब्रह्मानंदात निमग्न असतात तेच आत्मतत्त्वाची खरी पारख करणारे असतात. सर्व जगत ब्रह्म आहे असे पाहणाऱ्यांनाच यथार्थ ज्ञान होऊन विदेह कैवल्य मिळते. स्वतः साक्षीरूपाने अलिप्त राहून ज्याचे सर्व शरीरव्यवहार चालतात, तेच पूर्ण योगी होय. असे माऊली ज्ञानेश्वर सांगतात.

अभंग ९७७:

गगनाहूनि व्यापक वायुहूनि चालक । अग्नीहूनी दाहक आन नसे ॥१॥ ब्रह्म परिपूर्ण तोचि सनातन । स्वयें आनंदघन आन नसे ॥२॥ दृश्याहूनि गोचर इहिहूनि पर । गुरूवीण ज्ञानेश्वर आन नसे ॥३॥अर्थ: परमात्मा आकाशापेक्षाही व्यापक आहे. वायु सर्वांचा चालक आहे, पण त्या वायूचाही चालक परमात्मा आहे. अग्नीची दाहकशक्ती मोठी आहे, पण ती अलस्वरूपाहून वेगळी नाही. ब्रह्मच पूर्ण, सर्वव्यापी, अनादि आणि आनंदघन आहे, सर्व दृश्य वस्तूंहून पलीकडे आहे. मीही ज्ञानस्वरूप ब्रह्मरूप सदगुरूंच्याहून वेगळा नाही. असे माऊली ज्ञानेश्वर सांगतात.

अभंग ९७८:

सिंहाचे दुग्ध सायासें जोडलें । आणुनी पाजिल मार्जाराशी ॥१॥ अमोलिक विद्या धन झाली प्राप्ती । पहावया प्रतीति स्वशीस छेदी ॥२॥ अनेक दीप लाविले दीपाशीं । फुंकूनिया त्यासी मग सोडी ॥३॥ परीस जोडुनी घालियाली भिंती । शिळा घेऊनी हातीं फिरत आहे ॥४॥ अमृताचा कुंभ बळेंचिं उलंडूनी । कांजिये भरूनी ठेवितसे ॥५॥ अमोलिक देहीं न साधा जरी पर । म्हणे ज्ञानेश्वर व्यर्थ होय ॥६॥अर्थ: सायासाने मिळविलेला मनुष्य देह परमार्थ न करता व्यर्थ घालवणे म्हणजे कष्टाने सिंहीणीचे दूध मिळवून मांजराला पाजणे आहे. किंवा कष्टाने विद्या अथवा धन मिळवून त्या धनाचा उपभोग घेण्याऐवजी आपले शीर तोडून घेणे आहे. सायासाने दिवे लावून फुकून मालवून टाकणे आहे. परीस मिळवून दगड समजून भिंत बांधण्यासाठी त्याचा उपयोग करणे किंवा दगड म्हणून हातात घेऊन फिरणे आहे. अमृताने भरलेली घागर उलंडून देऊन भाताची पेज भरून ठेवणे आहे. वरील गोष्टी मूर्खपणाच्या आहेत. मोठ्या भाग्याने प्राप्त झालेल्या मनुष्यदेहाचा जर परमात्म प्राप्तीसाठी उपयोग केला नाही, तर त्याचा जन्म व्यर्थ आहे. असे माऊली ज्ञानेश्वर सांगतात.

अभंग ९७९:

साधूचा महिमा वर्णवेना कांहीं । ब्रह्मादिक तेही वर्णिताती ॥१॥ त्याचिये कृपें मोक्ष जिऊनियां । लाधिजे प्राणिया निश्चयेंचि ॥२॥ गंगेहूनि थोर संत शुचिष्मंत । गंगा शुद्ध होत त्याचे संगें ॥३॥ वडवानळ शुचि परी सर्वही भक्षक । इंद्र पुण्यश्लोक पतन होय ॥४॥ पतीत पावन कृपाळ समर्थ । देताती पुरुषार्थ चारी दीना ॥५॥ बाप रखुमादेविवर विठ्ठलाच्या संगी । झाला पूर्ण योगी ज्ञानेश्वर ॥६॥अर्थ: साधूंचा महिमा आम्हाला वर्णन करता येत नाही, पण तो ब्रह्मदेवादिक वर्णन करतात. संतांच्या कृपेने प्राण्यांना मोक्षाचा लाभ होतो. सदाचारी संतांची योग्यता गंगेहून अधिक आहे कारण संतांच्या स्पर्शाने गंगा पावन होते. संतांना शुद्ध अशा वडवानळाची उपमा द्यावी तर ती कमीच ठरते कारण वडवानल सर्व भक्षक आहे. इंद्राची उपमा द्यावी तर त्यालाही अधोगती प्राप्त होते. पतीत पावन संत मात्र जनांना उद्धरून नेणारे आणि चारी मुक्ती देणारे आहेत. माझे पिता आणि रखुमाईचे पती श्री विठ्ठल यांच्या संगतीने मी पूर्ण योगी झालो. असे माऊली सांगतात.

अभंग ९८०:

मुक्ति पावावया करिजे हरिभक्ति । तरीच विरक्ती प्रगटेल ॥१॥ विरक्तीविषयीं होतांचि विचार । नित्य हे नैश्वर ओळखती ॥२॥ तेव्हां आत्मज्ञान अनुभव होय । अविद्यत्व जाय जीवरुप ॥३॥ शांति क्षमा दया तिष्ठती सहज । न दिसे दृश्य काज जगामाजीं ॥४॥ गुरुकृपा द्वारें लहिजे पैं सिद्धी । बोलिला त्रिशुद्धि ज्ञानेश्वर ॥५॥अर्थ: मुक्ती प्राप्तीसाठी हरिभक्ति करावी, त्यानेच विरक्ती प्रगटेल. विरक्तीविषयी विचार करताच नित्य नैश्वर ओळखता येते. तेव्हाच आत्मज्ञानाचा अनुभव होतो, अविद्यत्व नाहीसे होते. शांति, क्षमा, दया सहज तिष्ठतात. दृश्य काज (संसार) दिसत नाही. गुरुकृपेने सिद्धी मिळते. त्रिशुद्धि म्हणतात की ज्ञानेश्वर बोलतात.

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी आत्मज्ञान, ब्रह्मस्वरूप, आणि गुरूकृपेचे तत्त्वज्ञान वर्णन केले आहे. 🌸

अभंग ९८१:

ईश्वर तो देव छाया ते शीव । प्रती छाया जीव तिन्ही भेद ॥१॥ एक तेंचि सूत्र तिन्हीसी मिळुनी । जाणती ते ज्ञानी आत्मविद ॥२॥ जें अनिर्वचनीय तें मूळ प्रकृति । ब्रह्मा ऐशी शक्ति तियेचि पैं ॥३॥ ब्रह्मा विष्णु रुद्र तियेचें पैं अंग । मुळी सृष्टि जग गोसाविणी ॥४॥ ब्रह्म तेंचि भास आभास जाहलें । ज्ञानदेव बोले निवृत्तिदास ॥५॥अर्थ: सर्वाधिष्ठान परमात्मा जो मुख्य देव त्याची माया म्हणजे शीव आणि अंतःकरणात त्या शीवाचे प्रतिबिंब म्हणजे जीव असे तीन प्रकार आहेत. आत्मसाक्षात्कारी पुरुष या तीन्ही वस्तु ब्रह्मरुपच जाणतात. जी अनिर्वचनीय माया तीच मूळ प्रकृति आहे आणि तिला ब्रह्माची शक्ती असेही म्हणतात. तिच्यापासून ब्रह्म, विष्णु, शंकर अशी नावे आली. म्हणजे सृष्टीची मुख्य मालकीणही ब्रह्माश्रित माया आहे. ती माया आपल्यामध्ये प्रतिबिंब घेऊन जीव आणि शीव दाखवते. असे निवृत्तिदास ज्ञानदेव सांगतात.

अभंग ९८२:

जळवायुवेगें हालत सविता । मुळी तो तत्त्वता स्थिर असे ॥१॥ माया अविद्याभास शीव तो बिंबला । जीवरुप ठेला होऊनियां ॥२॥ सुख दुःख भोगी जिवाचिये सत्ते । देहीं क्रिया वर्ते स्वाभाविक ॥३॥ अज्ञानें करुनी भुलणे जिवाशी । मुळीं शद्ध अंशी शीव चोख ॥४॥ जिवाशी उद्धार करावया कीर । म्हणे ज्ञानेश्वर जाणिजे कीं ॥५॥अर्थ: वायुच्या वेगाने पाणी हलल्यामुळे त्यातील सूर्य प्रतिबिंब हलल्यासारखे वाटते, पण आकाशस्थ सूर्य स्थिरच असतो. त्याप्रमाणे माया आणि अविद्या यांत आत्मा प्रतिबिंबित होऊन मायेत शीव आणि अविद्येत जीव होतो. जीवाच्या सत्तेतून नाना प्रकारची सुखदुःखे भोगतो. देहाच्या स्वाभाविक क्रियेतून शीव शुद्ध असतो. अज्ञानाने जीव भ्रमिष्ट होतो, आणि शीव शुद्ध असतो. जीवाने जीवेश्वर स्वरुप जाणून घेतले पाहिजे असे माऊली ज्ञानेश्वर सांगतात.

अभंग ९८३:

शून्य निरसुनी दोन्ही निरखिलें । तेथुनी देखिलें निजवस्तु ॥१॥ स्वप्रकाशमय आत्मा सदोदित । सर्वत्र भरीत एकमेव ॥२॥ ध्येय ध्याता ध्यान तिन्ही निरसुनी । झालो निरंजनी लीन आथी ॥३॥ अहं हे स्वरुप गिळूनियां पाहीं । देहींच ही स्वसंवेद्य ॥४॥ बापरखुमादेविवर विठ्ठलाचा दास । झाला समरस परब्रह्म ॥५॥अर्थ: सत्ता आणि स्फूर्तिशून्य असलेले अहम् आणि मम यांचा निरास करून निरखून पाहिले तेव्हा निजवस्तूला पाहिले. त्यांचा निरास झाल्यावर ब्रह्मस्वरूप कळले. तेच तेजोमय ब्रह्म आत्मा या संज्ञेने प्रत्येक शरीराच्या ठिकाणी भरलेले आहे. नंतर ध्याता, ध्यान आणि ध्येय त्रिपुटी निरसून मी आत्मरुप बनलो. अहंकार टाकून या देहातच विदेह स्वरुपाने स्वसंवेद्य आहे. माझे पिता आणि रखुमाईचे पती श्री पांडुरंगांचा दास जो मी, तो ब्रह्मस्वरुपाशी समरस झालो. असे माऊली सांगतात.

अभंग ९८४:

वर्षाकाळी नदियां पूर्ण भरती । येऊनी मिळती सिंधुमाजीं ॥१॥ ऊष्ण काळी न्यून आटोनियां गेली । नाहीं खंती केली सिंधु त्यांतें ॥२॥ सुखदुःखभोग भोगितां प्राचिनी । अखंड सज्जनीं शांती असे ॥३॥ नाहीं तया भूती सर्व ब्रह्मएक । अनुभऊनी सुख भोगिताती ॥४॥ तत्त्वमसी बोध आत्मानात्म भेदले । दृश्य विसरले भास आधीं ॥५॥ सज्ञान चेईलें अज्ञान निदेलें । विपरीत केलें सुपरीत ॥६॥ द्रव आणि स्थिर मुळीं एक नीर । झाला ज्ञानेश्वर स्वयं ब्रह्म ॥७॥अर्थ: वर्षाकाळी नद्या पूर्ण भरून सिंधुमध्ये येऊन मिळतात. ऊष्ण काळी त्यांची पातळी कमी होते, पण सिंधु (समुद्र) त्यात खंत करत नाही. प्राचीन काळापासून सज्जन लोक सुख-दुःख भोगीत असतात आणि अखंड शांत राहतात. त्यांना सर्वत्र ब्रह्मच एक दिसते आणि त्यात सुख अनुभवतात. तत्त्वमसी बोधाने आत्मानात्म भेदले, दृश्य विसरले, सज्ञानाने अज्ञान नष्ट केले, विपरीत सुपरीत झाले. द्रव आणि स्थिर दोन्ही एक नीर आहे, ज्ञानेश्वर म्हणतात की मी स्वयं ब्रह्म झालो आहे.

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी आत्मज्ञान, ब्रह्मस्वरूप, आणि गुरूकृपेचे तत्त्वज्ञान वर्णन केले आहे. 🌸

अभंग ९८५:

सर्वत्र परिपूर्ण सर्वांघटीं वसे । अभाग्यासी कैसें पडल आलें ॥१॥ मायेच्या भुलारें भुलले विश्वजन । जनी जनार्दन न देखती ॥२॥ आत्मा, आत्मीं भाविता देहीं । मायेच्या डोही बुडाले कैसें ॥३॥ बापरखुमादेविवर सगुणी न समाये । निर्गुणी दिसताहे जनवन ॥४॥अर्थ: परमात्मा सर्वत्र परिपूर्ण भरलेला असून दुर्दैवी लोकांच्या दृष्टिवर पडदा आल्यामुळे त्यांना दिसत नाही. सर्व जग मायेच्या भुरळाने भुलून गेले आहे. कारण जगात अधिष्ठानरुपाने परमात्माच आहे, हे त्यांना कळत नाही. या देहाच्या ठिकाणी कोणी आपला आत्मा म्हणजे पुरुष, आत्मी म्हणजे स्त्री समजतात. लोक मायारुप डोहांत कसे बुडाले पाहा. माझे पिता आणि रखुमाईचे पती श्री पांडुरंग केवळ सगुण मूर्तिच नसून जन-वन वगैरे सर्व जगात अधिष्ठानरुपाने भरलेला प्रत्यक्ष निर्गुण परमात्मा दिसत आहे.

अभंग ९८६:

चोहटा मिष्टान्न जे काही सांडलें । सुनियासी झालें सुकाळ पैं ॥१॥ तैसा तो अभक्त वाढिन्नला जगीं । काळ तयालागीं ग्रासितसे ॥२॥ जे कां पारंगत श्रेष्ठ भागवत । चळचळां कापंत काळ तया ॥३॥ तयाचिया दृष्टी मोहरा न राहे । धाऊनियां जाय अज्ञान तीं ॥४॥ निवृत्तीदासाचा झालों निजदास । वंदिती तयास ब्रह्मादिक ॥५॥अर्थ: चव्हाट्यावर टाकलेल्या मिष्टान्नाचा कुत्र्यांना सुकाळ होतो, त्याप्रमाणे भगवद्भक्ती न करता वाढलेल्या व्यक्तीचा ग्रास काळ घेतो. भगवद्भक्ती पारंगत भागवतांच्या पुढे काळ चळचळ कापतो. त्याच्या दृष्टीपुढे अज्ञान येऊ शकत नाही. ब्रह्मदेवादिक ज्या श्री गुरु निवृत्तीरायांना वंदन करतात, त्यांचा मी दास झालो, असे माऊली सांगतात.

अभंग ९८७:

उत्तम ने परी उभविलें मनोहर । दीपकावीण मंदीर शोभा न पवे बापा ॥१॥ धृतेंवीण भोजन तांबूळेंवीण वदन । कंठेवीण गायन शोभा न पवे बापा ॥२॥ सुंदर आणि रमण जरी होय तरुणी । पुरुषावीण कामिनी शोभा न पवे बापा ॥३॥ दिधल्यावीण दाता श्रोत्यावीण वक्ता । वेदावीण पंडित शोभा न पवे बापा ॥४॥ ज्ञानेश्वर सांगे अनुभवीया अंगें । नुसता बोलें वागे शोभा न पवे बापा ॥५॥अर्थ: उत्तम घरांत रात्री दिवा नसेल, जेवणांत तूप नसेल, तोंडात विडा नसेल, गाणाऱ्याला आवाजाची सहाय्यता नसेल, तरुण स्त्रीला पति नसेल, दात्यास दान नसेल, वक्त्यास श्रोते नसेल, पंडितास वेदाध्ययन नसेल, तर त्या जशा शोभा देत नाहीत तसेच ब्रह्मज्ञानाच्या गोष्टी सांगणाराही अनुभव नसल्यास व्यर्थ ठरतो. असे माऊली ज्ञानेश्वर सांगतात.

अभंग ९८८:

वांझेचिये पोरा तिघे झाले लेक । पारधीसी देख निघाले ते ॥१॥ उर्ण तंतु दोरा जाळे केले त्याचें । डोहीं मृगजळाचे धरिले मच्छ ॥२॥ नेले अंधापासीं मुके बोले त्याशी । दिले थोट्यापाशी ठेवणे तें ॥३॥ ज्ञानदेव म्हणे केले अविद्येचें । संतासी तयाचे भय नाहीं ॥४॥अर्थ: संसाराची भीती अज्ञानी लोकांना असते. संसार म्हणजे वांझेच्या परिवाराप्रमाणे आहे. याबद्दल माऊली एक मजेदार दृष्टांत देतात: एक वांझेला तीन नातू होते, ते माशांची शिकार करण्याकरिता निघाले. त्यांनी कोळयांच्या तोडांतून निघालेल्या दोऱ्याचे जाळे तयार केले, व ते घेऊन मृगजळाच्या डोहांतले मासे मारुन आंधळ्याच्या पुढे नेऊन ठेवले. त्या आंधळ्याशी एक मुका बोलत होता. ते मासे थोट्या हाताच्या मनुष्याजवळ ठेवण्याकरिता दिले. वरील दृष्टांताप्रमाणे, अविद्याकार्य संसाराची भीती अज्ञानी लोकांनाच असते. साधु-संतांना भिती मुळीच नसते. असे माऊली ज्ञानदेव सांगतात.

अभंग ९८९:

शत अश्वमेध घडले जयाला । तरी ब्रह्म त्याला अगम्य हें ॥१॥ सोमयागाची हे नाहीं ज्या गणना । तरी आत्मखुणा अलभ्य तें ॥२॥ लक्ष अनुष्ठान त्रिभुवनीं अन्नदान । तरी ब्रह्मज्ञान अतर्क् हें ॥३॥ ज्ञानदेव म्हणे शुद्ध ब्रह्मज्ञान । पावले हे खुण संतसंगे ॥४॥अर्थ: एखाद्याने अश्वमेध यज्ञासारखे शेकडों यज्ञ केले तरी त्याला ब्रह्म अगम्यच राहील. दुसऱ्या एखाद्याने अगणित सोमयाग केले तरी त्याला आत्मप्राप्ती दुर्लभच असेल. लाखों अनुष्ठाने केली, त्रिभुवनाला अन्नदान केले तरी ब्रह्मज्ञान होणे कठीण आहे. यथार्थ ब्रह्मज्ञानासाठी संतांची संगत आवश्यक आहे. असे माऊली ज्ञानदेव सांगतात.

अभंग ९९०:

पूर्वेचा हा भानु उगवेल पश्चिमे । परी भूमि जन्म नसे आम्हां ॥१॥ वांझेचा कुमर दिसेल प्रगट । न दिसे जरठ जड दष्टी ॥२॥ सिंधु येऊनियां मिळे सरितेमाजीं । परी आत्मकाजी क्रिया नको ॥३॥ पूर्ण ज्ञानदेवा प्राप्त आत्मरूप । त्रिविध हे ताप निरसती ॥४॥

अर्थ: पूर्वेकडून उगवणारा सूर्य पश्चिमेकडून उगवेल, असे घडणे अशक्य आहे; तसेच आत्मज्ञानी पुरुषाला पुन्हा जन्म होणे अशक्य आहे. वांझेचा मुलगा दिसेल आणि वृद्धांच्या दृष्टिपटात काही दिसणार नाही, हे शक्य नाही; त्याचप्रमाणे आत्मज्ञानी पुरुषाला कर्माची आवश्यकता नाही. नद्या समुद्रात येऊन मिळतात, परंतु आत्मज्ञानी पुरुषाला कर्माची आवश्यकता नसते. ज्ञानेश्वर म्हणतात की आत्मस्वरूप प्राप्त झाल्यावर त्रिविध ताप नाहीसे होतात.

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी आत्मज्ञान प्राप्तीच्या महत्त्वाचे आणि त्याच्या परिणामांचे वर्णन केले आहे. 🌸

अभंग ९९१:

लक्ष चौऱ्यांशी येऊनियां प्रती । कोटीफेरे होती कोटी जीवा ॥१॥ परी ही मनुष्य देहत्वप्राप्ती । लाभ नाहीं हातीं अवचिता ॥२॥ नवमास मायेनें वाहिले उदरीं । तिजप्रती सोयरी आणिक नाहीं ॥३॥ कामधेनु म्हैशी आणिक दासदासी । धन बहु सायासीं मिळविलें ॥४॥ तुझिया धनासी नाहीं रे बाळका । अंतकाळी देखा एकलाची ॥५॥ हातींच्या पवित्रा कानाचिया नगा । धावोनियां वेगा हिरोनी घेती ॥६॥ स्तनपान देउनी मोहे प्रतिपाळी । तेही अंतकाळी दूरी ठेली ॥७॥ आंगीची लुगडी काढा फेडा म्हणती । बांधोनियां देती यमा हातीं ॥८॥ असा हा संसार मायेनें वेष्टीला । म्हणून दुरावला योगेश्वरा ॥९॥ ज्ञानदेव म्हणे भली मुक्ताबाई । दाखविली सोयी साची असे ॥१०॥

अर्थ:

• लक्ष चौऱ्यांशी येऊनियां प्रती, कोटीफेरे होती कोटी जीवा: लक्ष (100,000) चौऱ्यांशी (84) हजार योनी फेऱ्यात असंख्य जीव जन्म घेतात.

• परी ही मनुष्य देहत्वप्राप्ती, लाभ नाहीं हातीं अवचिता: तरीही मनुष्यदेह प्राप्त होणे हे सहज नाही.

• नवमास मायेनें वाहिले उदरीं, तिजप्रती सोयरी आणिक नाहीं: आईने नऊ महिने उदरात वाहिले, त्यामुळे तिच्याशी जवळीक आणखी कोणाशी नाही.

• कामधेनु म्हैशी आणिक दासदासी, धन बहु सायासीं मिळविलें: कामधेनु गाय, म्हशी, दास-दासी, या सर्व गोष्टी सायासे मिळविल्या.

• तुझिया धनासी नाहीं रे बाळका, अंतकाळी देखा एकलाची: परंतु तुझ्या धनाने काहीही होत नाही, अंतकाळी तू एकलाच असतोस.

• हातींच्या पवित्रा कानाचिया नगा, धावोनियां वेगा हिरोनी घेती: हातींतील पवित्रा (सपाट) कानाच्यांना वेगाने हिरावून घेतात.

• स्तनपान देउनी मोहे प्रतिपाळी, तेही अंतकाळी दूरी ठेली: स्तनपान देऊन वाढवलेली आईही अंतकाळी दूर करते.

• आंगीची लुगडी काढा फेडा म्हणती, बांधोनियां देती यमा हातीं: शरीरावरील लुगडी काढून, यमाच्या हाती बांधून देती.

• असा हा संसार मायेनें वेष्टीला, म्हणून दुरावला योगेश्वरा: असा हा संसार मायेत बांधला गेला आहे, म्हणून योगेश्वर (ईश्वर) दूर गेला आहे.

• ज्ञानदेव म्हणे भली मुक्ताबाई, दाखविली सोयी साची असे: ज्ञानदेव म्हणतात की मुक्ताबाईने योग्य सल्ला दिला आहे.

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी संसाराच्या बंधनांवर विचार व्यक्त केला आहे आणि मुक्ताबाईच्या सल्ल्याचे महत्त्व दाखवले आहे. 🌸

अभंग ९९२:

मृतिकेची खंती काय करतोसी । कोण मी नेणशी काय आहे ॥१॥ काय तुज जालें नाथिला संसार । कासयासी भार वाहतोसी ॥२॥ शुद्धबुद्धरूप तूंचि परिपूर्ण । जन्म आणि मरण तुज नाहीं ॥३॥ अविद्येच्या योगें तुज जाण भुली । अनुभवूनी किल्ली छेदी आतां ॥४॥ श्रीगुरूच्या कृपें म्हणे ज्ञानेश्वर । तरसी संसार निश्चयेंसी ॥५॥

अर्थ:

• तू गवतकण्याची खंत का करतोस? मी कोण आहे हे तू ओळखत नाहीस का?

• संसाराचा तुझ्या जीवनावर काय परिणाम झाला? तू का त्याचा भार वाहतोस?

• तू शुद्ध, बुद्ध, आणि परिपूर्ण आहेस. तुझ्या जन्म-मरणाचे भय नाही.

• अविद्येच्या योगाने तुझ्या ज्ञानाची भ्रांती झाली आहे. अनुभवाने तू ज्ञानाचा साक्षात्कार करून घेतला आहे.

• श्रीगुरूंच्या कृपेने, ज्ञानेश्वर म्हणतात की तू संसारातून निश्चयाने तरतोस.

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी आत्मस्वरूप, संसाराचा भार, आणि श्रीगुरूंच्या कृपेसह आत्मज्ञान प्राप्त करण्याचे महत्त्व वर्णन केले आहे. 🌸

अभंग ९९३:

मी देही म्हणतां ब्रह्महत्त्या कोटी । येऊनियां पाठी थापटिती ॥१॥ शुद्ध ब्रह्मीं कैशी कल्पना आरोपी । तोचि एक पापी जगीं होय ॥२॥ नाथिलें अज्ञान करून अनंता । केवीं मोक्षपंथा जाईलजे पां ॥३॥ ज्ञानदेव म्हणे दिव्य मी देईन । सद्गुरूची आण स्वयंब्रह्म ॥४॥

अर्थ:

• मी देही म्हणतां ब्रह्महत्त्या कोटी, येऊनियां पाठी थापटिती: "मी देही" असे म्हणणे कोट्यवधी ब्रह्महत्त्यांच्या पातकासारखे आहे.

• शुद्ध ब्रह्मीं कैशी कल्पना आरोपी, तोचि एक पापी जगीं होय: शुद्ध ब्रह्मात अहंकाराची कल्पना करण्याने तोच एक पापी जगात ठरतो.

• नाथिलें अज्ञान करून अनंता, केवीं मोक्षपंथा जाईलजे पां: अनंत अज्ञानाने व्यापलेल्या जीवाचा मोक्षाचा मार्ग कसा सापडणार?

• ज्ञानदेव म्हणे दिव्य मी देईन, सद्गुरूची आण स्वयंब्रह्म: ज्ञानदेव म्हणतात की मी दिव्य देईन, सद्गुरूची आण आहे की स्वयंब्रह्म होऊन दर्शन होईल.

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी अहंकाराचे परिणाम, ब्रह्मस्वरूप, आणि सद्गुरूंच्या कृपेने मिळणारे आत्मज्ञान यांचे वर्णन केले आहे. 🌸

अभंग ९९४:

मोक्ष मेल्या पाठी आम्हांसी होईल । ऐसें जे म्हणतील अतिमूर्ख ॥१॥ दीप गेल्यावरी कैचा जी प्रकाश । झाका झाकी त्यास कासयाची ॥२॥ जंववरी देह आहे तंववरी साधन । करूनियां ज्ञान सिद्ध करा ॥३॥ गृह दग्ध न होतां शिंपीजे उदकशेखी तो निष्टंक काय कीजे ॥४॥ आहे मी हा कोण करावा विचार । म्हणे ज्ञानेश्वर निवृत्तीचा ॥५॥

अर्थ:

• मेल्यावर आम्हाला मोक्ष मिळणार आहे असे मानणारे महामूर्ख आहेत.

• दिवा मालवल्यावर प्रकाश कसा राहील? घरातील अंधार कसा दूर होईल?

• जोपर्यंत देहांत जीव आहे, तोपर्यंत प्रयत्न करून ज्ञान प्राप्त करून घ्यावे.

• घर जळून खाक झाले नाही तोपर्यंतच विझवण्याची खटपट करावी, ते जळून गेल्यावर पाणी मारण्याचा काय उपयोग?

• "मी कोण आहे" याचा अगोदर विचार करा म्हणजे आत्मज्ञान प्राप्त होईल. असे निवृत्तीनाथांचे शिष्य माऊली ज्ञानेश्वर सांगतात.

अभंग ९९५:

मरण न येतां सावधान व्हा रे । शोधूनी पावा रे निजवस्तू ॥१॥ अंतकाळी जरी करावें साधन । म्हणतां नागवण आली तुम्हां ॥२॥ नाशिवंत देह मानाल शाश्वत । तरी यमदूत ताडितील ॥३॥ काळाचे खाजुके जाणिजे कीं काया । धरूं नको माया सर्वथैव ॥४॥ अमोलिक प्राप्ती होत आहे तुज । धरूनियां लाज हित करीं ॥५॥ मागुती न मिळे जोडलें अवचट । सायुज्याचा पाट बांधुनी घेईं ॥६॥ ज्ञानदेव म्हणे विचारा मी कोण । नातरी पाषाण होउनि राहा ॥७॥

अर्थ:

• मरण येण्यापूर्वी सावध राहा आणि निजवस्तू (आत्मस्वरूप) शोधा.

• अंतकाळी साधन करू असे म्हणताना, तुम्हाला नागवण (निराशा) येईल.

• नाशिवंत देह शाश्वत मानाल, तर यमदूत ताडतील.

• काळाचे खाजुके (खाच) जाणून घ्या, मायेचा त्याग करा.

• अमोलिक प्राप्ती (आत्मज्ञान) होत आहे, लाज धरून हित करा.

• मागाहून मिळणार नाही, जोडलेले अवचट (सामर्थ्य) सायुज्याचा पाट बांधून घेईल.

• ज्ञानदेव म्हणतात, "मी कोण" असा विचार करा, अन्यथा पाषाण होऊन राहा.

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी आत्मज्ञान प्राप्ती, देहाच्या नाशिवंततेचे भान, आणि साधनेचे महत्त्व वर्णन केले आहे. 🌸

अभंग ९९६:

संसारचि नाहीं येथें या कारणे । नाहींच जन्मणें मरणें कैचें ॥१॥ भास तोही नासताहे कैचें निराकाश । सर्वी समरस परब्रह्म ॥२॥ जागृति या स्वप्न तेचि तें आलें । अंतरी बिंबले निश्चयेंसी ॥३॥ शार्वरी प्रकाश कांहीच नाठवे । अदृश्य सुईजे दृश्य जालें ॥४॥ बापरखुमादेविवर विठ्ठल तन्मय । ब्रह्मी ब्रह्ममय दिसे त्यासी ॥५॥

अर्थ:

• संसार या कारणास्तव नाही, म्हणजे जन्म-मरणही नाही.

• भासही नष्ट होतो, निराकार आकाश परब्रह्मात समरस होतो.

• जागृतीत स्वप्न असते, अंतरी बिंबलते.

• अंधारात प्रकाश दिसत नाही, अदृश्य सृष्टी दृश्य होते.

• बापरखुमादेविवर विठ्ठल तन्मय आहेत, ब्रह्मामध्ये ब्रह्ममय दिसते.

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी संसार, जन्म-मरण, स्वप्न, अदृश्य सृष्टी, आणि परब्रह्माचे तत्त्वज्ञान वर्णन केले आहे. 🌸

अभंग ९९७:

गगनीं भासले अगणीत तारें । तेथे मन मुरे वृत्तीसहीत ॥१॥ पर्जन्याच्या धारा भूमिवीण पडे । जेथें बुद्धी उडे समूळची ॥२॥ मसुरे प्रमाण सावळे अनंत । आव्हाकार गणिती तपामाजी ॥३॥ स्वरूपाचा पूर चिदाकाशी गेला । देखणा राहिला सहजची ॥४॥ ज्ञानदेव म्हणे स्वसुख रोकडें । निवृत्तीने पुढे दाखविलें ॥५॥

अर्थ:

• गगनात अगणित तारे दिसतात, तिथे मन वृत्तीसह मुरते.

• पर्जन्याच्या धारा भूमीविना पडतात, तिथे बुद्धी समूळ उडते.

• मसुरे प्रमाण सावळे अनंत आहेत, तपामध्ये गणिती आव्हाकार घेतात.

• स्वरूपाचा पूर चिदाकाशी गेला आहे, सहजच देखणा राहिला आहे.

• ज्ञानदेव म्हणतात, "स्वसुख रोकड" निवृत्तीने पुढे दाखविले.

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी आत्मस्वरूपाचे गहन तत्त्वज्ञान वर्णन केले आहे, ज्यात ब्रह्म, माया आणि स्वसुख यांचा उल्लेख आहे. 🌸

अभंग ९९८:

सुवर्णाचा चुरा शुद्ध पीत दिसे । वस्तु हे प्रकाशे तैशापरी ॥१॥ अगणित तारे ओतिले अचळ । अखंड निर्मळ ब्रह्मरुप ॥२॥ निराचिया धारा अभ्रेंवीण पडे । देखणा हा बुडे तयामाजीं ॥३॥ ज्ञानदेव म्हणे काय सांगू सुख । मागें पुढे देख निवृत्तीशी ॥४॥

अर्थ:

• सुवर्णाचा चुरा शुद्ध आणि पीत वर्णाचा दिसतो, तसाच वस्तूचा प्रकाश आहे.

• अगणित तारे आकाशात अचल स्थितीत आहेत, आणि ते अखंड निर्मळ ब्रह्मरुप आहेत.

• निराकार धारा मेघांशिवाय पडतात, आणि त्यात देखणा (दृश्य) बुडे.

• ज्ञानदेव म्हणतात की मी काय सांगू सुख, मागे पुढे देखील निवृत्तीशी आहे.

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी ब्रह्मस्वरूप, निराकार, आणि तत्त्वज्ञानाच्या गहन विषयांचे वर्णन केले आहे. 🌸

अभंग ९९९:

ब्रह्मप्राप्ती पूर्ण झाली ज्या नराला। अंतरबाह्य झाला प्रकाशची॥१॥ बाहेर भीतरी लावी जैसा दीप। सबाह्य अमूप रूप फांके॥२॥ अग्निसंगे लोहतत्त्व थोर नेटे। उभवतो दाटे हुताशन॥३॥ तैसा ब्रह्मीं लाहे हृदयी त्रिनेत्र। बाह्य निरंजन अवघा झाला॥३॥ निवृत्तीचे पायीं ज्ञानदेव लीन। जग जनार्दन निरंतर॥५॥

अर्थ:

• ज्याला ब्रह्मप्राप्ती झाली आहे, तो अंतरबाह्य प्रकाशमय होतो.

• बाहेर आणि आत दीप लावल्यावर जसे प्रकाश पडतो, तसेच सर्वत्र ब्रह्मस्वरूप फाकते.

• अग्नीच्या संगतीने लोहतत्त्व ठोस होऊन दाटते.

• तसाच हृदयात त्रिनेत्र असलेला व्यक्ती ब्रह्मात लाहतो, बाह्य निरंजन होतो.

• निवृत्तीच्या पायीं ज्ञानदेव लीन झाले आहेत, आणि ते जगात जनार्दनाच्या रूपात निरंतर आहेत.

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी ब्रह्मप्राप्तीचे महत्त्व आणि त्याच्या परिणामांचे वर्णन केले आहे. 🌸

अभंग ९९९:

ब्रह्मप्राप्ती पूर्ण झाली ज्या नराला। अंतरबाह्य झाला प्रकाशची॥१॥ बाहेर भीतरी लावी जैसा दीप। सबाह्य अमूप रूप फांके॥२॥ अग्निसंगे लोहतत्त्व थोर नेटे। उभवतो दाटे हुताशन॥३॥ तैसा ब्रह्मीं लाहे हृदयी त्रिनेत्र। बाह्य निरंजन अवघा झाला॥३॥ निवृत्तीचे पायीं ज्ञानदेव लीन। जग जनार्दन निरंतर॥५॥

अर्थ:

• ज्याला ब्रह्मप्राप्ती झाली आहे, तो अंतरबाह्य प्रकाशमय होतो.

• बाहेर आणि आत दीप लावल्यावर जसा प्रकाश पडतो, तसेच सर्वत्र ब्रह्मस्वरूप प्रकट होते.

• अग्नीच्या संगतीने लोहतत्त्व ठोस होऊन दाटते.

• तसाच हृदयात त्रिनेत्र असलेला व्यक्ती ब्रह्मात लीन होतो, बाह्य निरंजन होतो.

• निवृत्तीच्या पायाशी ज्ञानदेव लीन झाले आहेत, आणि ते जगात जनार्दनाच्या रूपात निरंतर आहेत.

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी ब्रह्मप्राप्तीचे महत्त्व आणि त्याच्या परिणामांचे वर्णन केले आहे. 🌸

अभंग १०००:

सुखाची आवडी घे कां रे गोविंदी । चित्त हें आनंदी ठेऊनियां ॥१॥ मनाची मोहर लावा की रे नामी । मनोरथ कामी गुंतूं नका ॥२॥ अकळित काळ जंव आहे दूरी । तंव तूं श्रीहरि चिंत वेगीं ॥३॥ देहाचा दीपक जंव आहे देहीं । तंव तो निवडुन घेई निके ॥४॥ निवृत्ती सोपान ज्ञानदेव म्हणे । श्रीगुरू ही खुण बुझेतीना ॥५॥

अर्थ:

• सुखाची आवडी घे कां रे गोविंदी, चित्त हें आनंदी ठेऊनियां: हे गोविंदा, सुखाची आवड घेत का नाहीस? चित्त आनंदी ठेऊन.

• मनाची मोहर लावा की रे नामी, मनोरथ कामी गुंतूं नका: मनाची मोहर (खूण) नामावर लावा, इतर इच्छांमध्ये गुंतू नका.

• अकळित काळ जंव आहे दूरी, तंव तूं श्रीहरि चिंत वेगीं: अकळित काळ (मृत्यु) दूर आहे तोपर्यंत श्रीहरिची चित कर.

• देहाचा दीपक जंव आहे देहीं, तंव तो निवडुन घेई निके: देहाचा दीपक (प्राण) आहे तोपर्यंत त्याला निवडून घे.

• निवृत्ती सोपान ज्ञानदेव म्हणे, श्रीगुरू ही खुण बुझेतीना: निवृत्ती सोपान ज्ञानदेव म्हणतात, श्रीगुरूंची ही खूण समजून घे.

या अभंगात संत ज्ञानेश्वरांनी आनंदी चित्त, नामस्मरण, श्रीहरिची चित आणि श्रीगुरूंच्या मार्गदर्शनाचे महत्त्व वर्णन केले आहे. 🌸